– كورەي حالقى دەسە، بiزدiڭ كوز الدىمىزعا شاعىن تۇبەكتi مەكەن ەتكەن، سان عاسىردان iشتەن ەكىگە ءبولىنىپ، سىرتقى جاۋىمەن دە ارپالىسقان قاجىرلى ۇلىس كوز الدىمىزعا كەلەدى. مۇنى سوڭعى جىلدارداعى ەلiمiزدە كورسەتىلە باستاعان تاريحي تەلەسەريالدارىنان دا بايقادىق.
– ءيا، كورەي حالقىنىڭ باستان كەشكەن زوبالاڭى از ەمەس. بار بولعانى جەر شاماسى ەلiمiزدiڭ بiر وبلىسىنداي عانا بولۋى كەرەك. ال سول جەردە 70 ميلليون حالىق سىيىپ وتىر دەگەنگە بiرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. اينالاسى – ادۋىندى تەڭiز. تاۋلى ايماقتارى كوپ. تەڭiزدiڭ مiنەزi قاتال، ونىمەن جاعالاسىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشiن دە ەرلiك كەرەك. سوندىقتان بولار، سول بiر ۇيىقتا سان عاسىر مەكەن ەتكەن سوڭ، ءتوزiمدiلiك، iسكەرلiك، ەڭبەكشiلدiك كورەي حالقىنىڭ قانىنا ciڭگەن داعدىسى.
– ايتپاقشى، وسى تەلەسەريالداردى قاراپ وتىرىپ، كەيبىر ىرىم-تىيىمدار مەن سالت-داستۇرلەرى تۇركىلەرگە، ونىڭ iشiندە قازاقتارعا جاقىن كەلەتىن سارقىنشاقتارى بار سەكىلدى.
– دۇرىس ايتاسىڭ. ءبارiمiز بiر شىعىستىقپىز شىعىس حالىقتارىنىڭ بويىندا ۇجداندىلىق، يماندىلىق ۇيىعان. جانە كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كورەيلەر دە التاي ءوڭiرiنەن تاراعان كورىنەدى. تۇپ-توركiنiمiز بiر بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوزدەرiمiزدە، ارەكەتتەرiمiزدە ۇقساستىق كوپ. قازاقتاردىڭ كەلiنi سالەم سالسا، كورەي كەلiندەرi دە اتا-ەنەسiنiڭ الدىنان كەسiپ وتپەيدi. سالەم سالادى. ۇلكەننiڭ ءسوزiن بولمەيدi، ولاردىڭ ايتقانى زاڭ. كورەي اپالارىنىڭ كەلiن سىناۋى، ونىڭ يبا-ادەتىن، ىسكەرلىگىن بايقاۋى، تەرگەپ-تەكسەرۋi قازاق اجەلەرiنiڭ ىس-ارەكەتتەرىنە قاتتى ۇقساپ كەتەتiنiن بiلۋ قيىن ەمەس.
– تاريحي كينولارىندا ويۋلى شاپان كيەتiنiن بايقاپ قالدىق. كادiمگi قازاقتىڭ قوشقار ءمۇيىز، دوڭگەلەك، جاپىراقشالى ويۋ-ورنەكتەرi ەجەلگى تاريحتى سۋرەتتەگەن كينولارىندا كوپ ۇشىراسادى. شىنىمەن دە، ۇلتتىق كيiمدەرiڭiزدە بار ما بۇل؟
– بۇعان تاڭىرقاۋدىڭ قاجەتى جوق. بiزدiڭ ارعى ءتۇبiمiز، مەكەن ەتكەن ءورىسىمىز بار. ارعى تۇركىلەر بۇگiنگi موڭعوليانىڭ شىعىسىندا ۇزاق جىلدار بيلىك قۇرعان. كورەيلەرمەن كورشi ءومiر سۇرگەن. سوندىقتان بىردەن بىرگە كوشكەن سالت-داستۇرلەر بولۋى زاڭدى. ويۋلى شاپانداردى قارت كىسىلەر كيەتىن. قازiر ەر ادامدار كيمەيدi. ال مەرەكە-مەيرام كەزiندە كورەي ايەلدەرى ويۋ-ورنەكپەن ادىپتەلگەن كيiمدەرiن كيەدى ءالى كۇنگە شەيىن. مۇنداي كيiمدەر وتە قىمبات، قادiرلi.
– كورەياعا بارىپ تۇراسىز با؟
– دەمالىس كەزىندە بارىپ تۇراتىنمىن. پاندەميا باستالعالى بارعان جوقپىن. كورەيادا ادام كوپ بولعاندىقتان با، ۇزاق تۇرا المايمىن. تۋعان جەرiمدi، وتانىمدى ساعىنامىن.
– Here؟
– سەبەبى قازiرگi كورەيا ەجەلگi كورەيا ەمەس، مادەنيەتى دە، ءومىر ءسۇرۋ سالتى دا وزگەشە. ءبىز قازاقىلانعانبىز. قازاقتىڭ سالتىن، ءداستۇرىن، كەڭپەيiلدiگiن بويعا سiڭiرگەنبىز. اسىرەسە قازاقتىڭ ەتىن ساعىنىپ، شىداي الماي كەتەم. قازى-قارتا جەپ جۇرگەن جان، ءۇش كۇننەن سوڭ ءشوپ-شالامنان زەرىگەسىڭ. تۇرا قاشقىڭ كەلەدi. ولار بولسا: «نەگە تاماق جەمەيسىز؟» دەپ قىستايدى. ءبىر ءتۇيىر ەت جوق، قالاي جەيمىن؟» دەپ قالجىڭدايمىن. ولار مەنiڭ ەتسiرەپ وتىرعانىمدى بىلمەيدى دە. ءقازىر ءۇش كۇن ەت جەمەسەم، تاماق iشكەن قۇرلى بولمايمىن. جانىم دا، ويىم دا قازاقتانىپ كەتكەن.
– ولار قازاقستان تۋرالى، قازاق تۋرالى سۇراي ما؟
– سۇراماعاندا شە. قازاقستاننىڭ ۇلكەن ەل ەكەنiن ءبارi بiلەدى. ويتكەنى جەر كولەمى الەم بويىنشا 9-ورىندا عوي. ال ولار بولسا، تار قاپاستا ءومiر ءسۇرىپ جاتقانداي سەزiلەدi ماعان. تىنىسىم تارىلىپ، دەمالام دەپ بارىپ، شارشاپ كەتەمىن. ولار: «قازاق قانداي حالىق؟» دەگەندە مەن بiر-اق نارسەنى ايتامىن: «سەندەر سۇيگەن تاماقتارىڭدى، جىلى-جۇمساقتارىڭدى وزدەرىڭ جەيسىڭدەر. ال قازاق ءوزi جەمەي، قوناعىنا ساقتايدى. ەل شاقىرىپ، سولارعا بەرەدi» دەپ. ولار تاڭىرقايدى. جەر بەتىندە قازاقتاي قوناقجاي، كەڭپەيىل حالىق جوق.
– قازاقستانعا قاي جىلدارى كەلىپسىزدەر؟
– 1937 جىلى. مال تاسيتىن ۆاگونعا سالىپ، قىزىلوردانىڭ شيەلى اۋدانىنا ءبىر كۇندە توگiپ تاستاپتى.
– سول كوش تۋرالى ۇلكەن كiسiلەر قالاي ايتۋشى ەدi؟
– بۇل ءوزi بiزدەر ءۇشiن قىزىقتى جايت بولعانىمەن، سول كەزدەگىلەر ءۇشiن قاسiرەتتi مەزگىل عوي... ايتۋلارىنشا، كۇن-تۇن دەمەي جۇرگەن پويىز شيەلىگە تۇندە جەتىپتى. يەن دالا. تاڭ اتقاندا قاراسا، اينالاسىندا بىردە-بىر ءۇي جوق، جان بالاسى كورىنبەيتىن قۇلا ءتۇز ەكەن. سىڭسىعان كۇم، ءشولدi مەكەن. ءومiرi مۇنداي دالانى كورمەگەن ولار ەس-تۇستەن تانىپتى. قايدا كەلگەنiن بiلمەي، كۇننiڭ قايدان شىعىپ، قايدان باتاتىنىن اڭعارماي ابدىراپتى. ايەلدەر: «بiزدiڭ اجال وسى جەردە بولاتىن بولدى عوي» دەپ جىلاسا كەرەك. كۇن شىجعىرىپ، جەردiڭ اپشىسىن قۋىرىپ تۇر دەيدى. ءبىر جاعىنان ءشول قىسىپ، ەندi بiر جاعىنان اشتىق بۋىپ، ءۇيiلiپ جاتىپتى سوندا. ءتۇس اۋا سالت اتتى ادامدار كورiنiپتi. بiرi كەلiپ الىستان بايقاپ، كەتىپ قالىپتى دا، ازدان سوڭ التى-جەتi كiسi كەلiپتi. وڭكەي شالدار ەكەن. ولاردىڭ قازاق ەكەنiن ول كەزدە ەشكiم بiلمەگەن. جابايى بiر دالا حالقى شىعار، ەندi بiزدi ولتىرەر دەگەن وي عانا سانالارىن مەكەندەپ، ولارعا جاقىنداۋعا باتپاپتى. اتتىلى كىسىلەر دە اراقاشىقتىق ساقتاپ، باستارىنان قالپاقتارىن الىپ، قاراپ تۇرىپتى.
كادiمگi ادامدار ەكەنiن بiلگەن سوڭ، ۇلكەن كىسىلەر توپتانىپ ولارعا جاقىنداپتى. اجەم مارقۇمنىڭ ايتۋىنشا، ەكi جاقتىڭ قارتتارى ۇزاق سويلەسكەن كورiنەدi. بiرiن-بiرi ءتۇسiنبەسە دە، ىممەن ۇعىسقان عوي. ادامنىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا، قيىنشىلىق تۇسكەندە، بiلمەيتiندi بiلiپ، سەزبەيتiندi سەزەدى ەكەن. سوندا قازاقتار ەستىپتى «مىنا جەرگە كوشiپ بiءرتۇرلى حالىق كەلىپتى، ولار ادامنىڭ ەتىن جەيدى ەكەن» دەپ. شالدار اڭگiمەلەسكەندە، كورەيلەردiڭ دە قاراپايىم ادام ەكەنiن بiلگەن عوي. اڭگىمە اياقتالعان سوڭ، قازاقتار شاۋىپ كەتىپ قالدى دەيدى. ازدان سوڭ ارتتارىنا بiر-بiر كىشكەنتاي بالالارىن مىنگەستiرiپ، الگi كiسiلەر قايتا كەلگەن. قورجىندارىندا ىشپەك-جەمەك سىقا دەيدi. بiرi نان، بiرi ەت، بiرi قۇرت اكەلiپتi. ول كەز – حالىقتىڭ اشارشىلىقتان ەندi ەس جيىپ، قوزىقارىن كۇن كەشكەن كەزەڭi. سوندا دا اۋىزدارىنان جىرىپ، بiزگە توسقان عوي الداعىلارىن. تiپتi بiر كiسiنiڭ ءۇيiندە ەشقانداي تiسكە باسار جوق كورiنەدi، بiر جۇمىرتقا اكەلiپتi. كادiمگi تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى. اش وزەكتەرiنە ءتۇسىپ، تالماۋسىراپ جاتكان حالىق قازاقتار اكەلگەن كۇرت-iرiمشiكتi، ناندى جەپ الدەنiپتi.
بۇل تۋرالى ۇلكەن كىسىلەر ءجيى ايتاتىن. قازاقتاردىڭ ارقاسىندا امان قالدىق، بۇل جەرگە تەز سiڭiسiپ كەتتiك دەيتىن. اجەم اڭگىمەلەگەن وسى كورiنiس كوز الدىمنان كەتپەيدi. ءوزiمدi سول ءبىر كۇندەر ءۇشiن قازاققا بورىشتار سەزىنەم.
– بiزدە ءوزiمiزدiء-وزiمiز ۇناتپايتىن، قىمس ەتسە، «بiزدiڭ قازاق سونداي، جالقاۋ، جاتىپىشەر» دەپ جاماندايتىن ادەت بار. سiزدiڭشە، قازاق قانداي حالىق؟
– ءدال وسى سۇراقتى باياعىدا بiر تiلشi قويىپ ەدى. «اۋىلعا بارساڭىز، كورەيلەردiڭ، نەمiستەردiڭ اۋلالارى گۇلدەنiپ، باقشاسى جەمىسكە تولىپ تۇرادى. ال قازاقتاردىكى جۇتاعان قالپى. ءبىز بويكۇيەزبىز» دەدى. سوندا مەن وعان: «قۇدايدىڭ بار ەكەنىنە سەنەسىڭ بە» دەپ قارسى سۇراق قويدىم. «ارينە، بiر جاراتۋشىنىڭ بارلىعىنا بارلىق پەندە سەنەدى عوي». وندا «قۇدايدىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن بە؟». «جوق، مۇمكىن ەمەس». «وندا مۇنداي پيعىلىڭنان پiكiرiڭنەن ارىل. مۇنشاما جەردi قازاق نەمەن قورعادى. ويلاشى، ءاستى-ۇستi تولعان بايلىقتى سەندەرگە اللا سىيعا بەرگەن. اللا سۇيگەن ۇلتىنا وسىنداي جەردى يەلەنۋگە مۇمكiندiك ەتكەن. قازاقتار دا سوعان ساي بولعان. بۇگىنگى قازاقستان – قازاقتىڭ سان عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاستى. بiر كۇننىڭ، ءبىر ادامنىڭ ەڭبەگi ارقىلى ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ. بiز قازاقستاندىقپىز دەپ ماقتانا بiلۋiمiز كەرەك» دەدىم. سول تىلشىگە بۇگىنگى كورەيانىڭ ءحالىن، 70 ميلليون حالىقتىڭ قاجىرلى ەڭبەك ارقىلى عانا ازەر كۇن كەشىپ جاتقانىن، الەمدە جەيتiن بiر تiلiم نانعا جارىماي وتىرعانداردىڭ كوپتiگiن، ال قازاقستاندا جاعدايىمىز كۇن ساناپ جاقسارۋدا ەكەنىن باياندادىم. ول مەنىمەن ءۇنسىز كەلىستى. سوندىقتان، ءبىز وندايمىز، بۇندايمىز دەپ ەمەس، باتىر، جاۋىنگەر ەڭبەكشi حالىقپىز دەپ ماقتانا بىلگەنىمىز ءجون.
– بالا-شاعاڭىز قازاق ءتىلىن ءوزىڭىز سەكىلدى بىلە مە؟
– بىلەدى. ولارعا و باستان قازاقشا ءتالىم بەردىم. قازiرگە شەيiن نەمەرەلەرىمە ايتىپ وتىرامىن، «بiزدiڭ وتانىمىز – قازاقستان. سوندىقتان قازاق ءتىلىن ءبىلۋ – باستى پارىزىمىز» دەپ! ولارعا اجەم ايتقان اڭگىمەنى ايتىپ بەرەمىن. جاستار تاريحتى ءبىلۋى كەpeك. ءوزiنiڭ قايدان كەلگەنىن، قالاي كەلگەنىن، سول كەزدە اتا-بابالارىنا كiمدەردiڭ قول ۇشىن بەرگەنىن سانالارىنا قۇيىپ وسۋلەرى كەرەك.
– قازاقتىڭ ان-كۇيىن تىڭدايسىز با؟
– ەندى، قۇداي-اۋ، اق تاڭنان قارا كەشكە شەيىن قازاق دالاسىنىڭ اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن iشiپ وتىرعان سوڭ، مۋزىكاسىن، اۋەزىن تىڭداماۋ مۇمكiن ەمەس قوي. قازاقتاي ونەرگە، مادەنيەتكە باي حالىق از. ماعان ماقپال ءجۇنىسوۆا قاتتى ۇنايدى. قازاقتا ءانشi كوپ، دەسە دە ماقپالدىڭ ورنى بولەك. ونىڭ داۋىسى ناعىز قازاقى بوياۋعا قانىق. ماقپالدى تىڭداۋ – تۇتاس ۇلتتى تىڭداۋ. ونىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن تىڭداۋ. قازiرگi جاستار باتىستانىپ بارا جاتقانداي، ءسوز ىرعاقتارى، اۋەزدەرى. قازاقىلىقتان، ۇلتتىق اننەن الىستاماۋعا ءتيىسپىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان نۇرلان اۋباكىر
