– Koreı halqy dese, bizdiń kóz aldymyzǵa shaǵyn túbekti meken etken, san ǵasyrdan ishten ekige bólinip, syrtqy jaýymen de arpalysqan qajyrly ulys kóz aldymyzǵa keledi. Muny sońǵy jyldardaǵy elimizde kórsetile bastaǵan tarıhı teleserıaldarynan da baıqadyq.
– Iá, koreı halqynyń bastan keshken zobalańy az emes. Bar bolǵany jer shamasy elimizdiń bir oblysyndaı ǵana bolýy kerek. Al sol jerde 70 mıllıon halyq syıyp otyr degenge bireý sener, bireý senbes. Aınalasy – adýyndy teńiz. Taýly aımaqtary kóp. Teńizdiń minezi qatal, onymen jaǵalasyp ómir súrý úshin de erlik kerek. Sondyqtan bolar, sol bir uıyqta san ǵasyr meken etken soń, tózimdilik, iskerlik, eńbekshildik koreı halqynyń qanyna cińgen daǵdysy.
– Aıtpaqshy, osy teleserıaldardy qarap otyryp, keıbir yrym-tyıymdar men salt-dástúrleri túrkilerge, onyń ishinde qazaqtarǵa jaqyn keletin sarqynshaqtary bar sekildi.
– Durys aıtasyń. Bárimiz bir shyǵystyqpyz Shyǵys halyqtarynyń boıynda ujdandylyq, ımandylyq uıyǵan. Jáne keıbir zertteýshilerdiń pikirinshe, koreıler de Altaı óńirinen taraǵan kórinedi. Túp-tórkinimiz bir bolýy ábden múmkin. Sózderimizde, áreketterimizde uqsastyq kóp. Qazaqtardyń kelini sálem salsa, koreı kelinderi de ata-enesiniń aldynan kesip ótpeıdi. Sálem salady. Úlkenniń sózin bólmeıdi, olardyń aıtqany zań. Koreı apalarynyń kelin synaýy, onyń ıba-ádetin, iskerligin baıqaýy, tergep-tekserýi qazaq ájeleriniń is-áreketterine qatty uqsap ketetinin bilý qıyn emes.
– Tarıhı kınolarynda oıýly shapan kıetinin baıqap qaldyq. Kádimgi qazaqtyń qoshqar múıiz, dóńgelek, japyraqshaly oıý-órnekteri ejelgi tarıhty sýrettegen kınolarynda kóp ushyrasady. Shynymen de, ulttyq kıimderińizde bar ma bul?
– Buǵan tańyrqaýdyń qajeti joq. Bizdiń arǵy túbimiz, meken etken órisimiz bar. Arǵy túrkiler búgingi Mońǵolıanyń shyǵysynda uzaq jyldar bılik qurǵan. Koreılermen kórshi ómir súrgen. Sondyqtan birden birge kóshken salt-dástúrler bolýy zańdy. Oıýly shapandardy qart kisiler kıetin. Qazir er adamdar kımeıdi. Al mereke-meıram kezinde koreı áıelderi oıý-órnekpen ádiptelgen kıimderin kıedi áli kúnge sheıin. Mundaı kıimder óte qymbat, qadirli.
– Koreıaǵa baryp turasyz ba?
– Demalys kezinde baryp turatynmyn. Pandemıa bastalǵaly barǵan joqpyn. Koreıada adam kóp bolǵandyqtan ba, uzaq tura almaımyn. Týǵan jerimdi, Otanymdy saǵynamyn.
– Here?
– Sebebi qazirgi Koreıa ejelgi Koreıa emes, mádenıeti de, ómir súrý salty da ózgeshe. Biz qazaqylanǵanbyz. Qazaqtyń saltyn, dástúrin, keńpeıildigin boıǵa sińirgenbiz. Ásirese qazaqtyń etin saǵynyp, shydaı almaı ketem. Qazy-qarta jep júrgen jan, úsh kúnnen soń shóp-shalamnan zerigesiń. Tura qashqyń keledi. Olar bolsa: «Nege tamaq jemeısiz?» dep qystaıdy. Bir túıir et joq, qalaı jeımin?» dep qaljyńdaımyn. Olar meniń etsirep otyrǵanymdy bilmeıdi de. Qazir úsh kún et jemesem, tamaq ishken qurly bolmaımyn. Janym da, oıym da qazaqtanyp ketken.
– Olar Qazaqstan týraly, qazaq týraly suraı ma?
– Suramaǵanda she. Qazaqstannyń úlken el ekenin bári biledi. Óıtkeni jer kólemi álem boıynsha 9-orynda ǵoı. Al olar bolsa, tar qapasta ómir súrip jatqandaı seziledi maǵan. Tynysym tarylyp, demalam dep baryp, sharshap ketemin. Olar: «Qazaq qandaı halyq?» degende men bir-aq nárseni aıtamyn: «Sender súıgen tamaqtaryńdy, jyly-jumsaqtaryńdy ózderiń jeısińder. Al qazaq ózi jemeı, qonaǵyna saqtaıdy. El shaqyryp, solarǵa beredi» dep. Olar tańyrqaıdy. Jer betinde qazaqtaı qonaqjaı, keńpeıil halyq joq.
– Qazaqstanǵa qaı jyldary kelipsizder?
– 1937 jyly. Mal tasıtyn vagonǵa salyp, Qyzylordanyń Shıeli aýdanyna bir kúnde tógip tastapty.
– Sol kósh týraly úlken kisiler qalaı aıtýshy edi?
– Bul ózi bizder úshin qyzyqty jaıt bolǵanymen, sol kezdegiler úshin qasiretti mezgil ǵoı... Aıtýlarynsha, kún-tún demeı júrgen poıyz Shıelige túnde jetipti. Ien dala. Tań atqanda qarasa, aınalasynda birde-bir úı joq, jan balasy kórinbeıtin qula túz eken. Syńsyǵan kum, shóldi meken. Ómiri mundaı dalany kórmegen olar es-tústen tanypty. Qaıda kelgenin bilmeı, Kúnniń qaıdan shyǵyp, qaıdan batatynyn ańǵarmaı abdyrapty. Áıelder: «Bizdiń ajal osy jerde bolatyn boldy ǵoı» dep jylasa kerek. Kún shyjǵyryp, jerdiń apshysyn qýyryp tur deıdi. Bir jaǵynan shól qysyp, endi bir jaǵynan ashtyq býyp, úıilip jatypty sonda. Tús aýa salt atty adamdar kórinipti. Biri kelip alystan baıqap, ketip qalypty da, azdan soń alty-jeti kisi kelipti. Óńkeı shaldar eken. Olardyń qazaq ekenin ol kezde eshkim bilmegen. Jabaıy bir dala halqy shyǵar, endi bizdi óltirer degen oı ǵana sanalaryn mekendep, olarǵa jaqyndaýǵa batpapty. Attyly kisiler de araqashyqtyq saqtap, bastarynan qalpaqtaryn alyp, qarap turypty.
Kádimgi adamdar ekenin bilgen soń, úlken kisiler toptanyp olarǵa jaqyndapty. Ájem marqumnyń aıtýynsha, eki jaqtyń qarttary uzaq sóılesken kórinedi. Birin-biri túsinbese de, ymmen uǵysqan ǵoı. Adamnyń basyna kún týǵanda, qıynshylyq túskende, bilmeıtindi bilip, sezbeıtindi sezedi eken. Sonda qazaqtar estipti «Myna jerge kóship birtúrli halyq kelipti, olar adamnyń etin jeıdi eken» dep. Shaldar áńgimeleskende, koreılerdiń de qarapaıym adam ekenin bilgen ǵoı. Áńgime aıaqtalǵan soń, qazaqtar shaýyp ketip qaldy deıdi. Azdan soń arttaryna bir-bir kishkentaı balalaryn mingestirip, álgi kisiler qaıta kelgen. Qorjyndarynda ishpek-jemek syqa deıdi. Biri nan, biri et, biri qurt ákelipti. Ol kez – halyqtyń asharshylyqtan endi es jıyp, qozyqaryn kún keshken kezeńi. Sonda da aýyzdarynan jyryp, bizge tosqan ǵoı aldaǵylaryn. Tipti bir kisiniń úıinde eshqandaı tiske basar joq kórinedi, bir jumyrtqa ákelipti. Kádimgi taýyqtyń jumyrtqasy. Ash ózekterine túsip, talmaýsyrap jatkan halyq qazaqtar ákelgen kurt-irimshikti, nandy jep áldenipti.
Bul týraly úlken kisiler jıi aıtatyn. Qazaqtardyń arqasynda aman qaldyq, bul jerge tez sińisip kettik deıtin. Ájem áńgimelegen osy kórinis kóz aldymnan ketpeıdi. Ózimdi sol bir kúnder úshin qazaqqa boryshtar sezinem.
– Bizde ózimizdi-ózimiz unatpaıtyn, qyms etse, «bizdiń qazaq sondaı, jalqaý, jatypisher» dep jamandaıtyn ádet bar. Sizdińshe, qazaq qandaı halyq?
– Dál osy suraqty baıaǵyda bir tilshi qoıyp edi. «Aýylǵa barsańyz, koreılerdiń, nemisterdiń aýlalary gúldenip, baqshasy jemiske tolyp turady. Al qazaqtardiki jutaǵan qalpy. Biz boıkúıezbiz» dedi. Sonda men oǵan: «Qudaıdyń bar ekenine senesiń be» dep qarsy suraq qoıdym. «Árıne, bir Jaratýshynyń barlyǵyna barlyq pende senedi ǵoı». Onda «Qudaıdyń qatelesýi múmkin be?». «Joq, múmkin emes». «Onda mundaı pıǵylyńnan pikirińnen aryl. Munshama jerdi qazaq nemen qorǵady. Oılashy, asty-ústi tolǵan baılyqty senderge Alla syıǵa bergen. Alla súıgen ultyna osyndaı jerdi ıelenýge múmkindik etken. Qazaqtar da soǵan saı bolǵan. Búgingi Qazaqstan – qazaqtyń san ǵasyrlyq kúresiniń nátıjesinde qalyptasty. Bir kúnniń, bir adamnyń eńbegi arqyly emes, tutas halyqtyń. Biz qazaqstandyqpyz dep maqtana bilýimiz kerek» dedim. Sol tilshige búgingi Koreıanyń hálin, 70 mıllıon halyqtyń qajyrly eńbek arqyly ǵana ázer kún keship jatqanyn, álemde jeıtin bir tilim nanǵa jarymaı otyrǵandardyń kóptigin, al Qazaqstanda jaǵdaıymyz kún sanap jaqsarýda ekenin baıandadym. Ol menimen únsiz kelisti. Sondyqtan, biz ondaımyz, bundaımyz dep emes, batyr, jaýynger eńbekshi halyqpyz dep maqtana bilgenimiz jón.
– Bala-shaǵańyz qazaq tilin ózińiz sekildi bile me?
– Biledi. Olarǵa o bastan qazaqsha tálim berdim. Qazirge sheıin nemerelerime aıtyp otyramyn, «Bizdiń Otanymyz – Qazaqstan. Sondyqtan qazaq tilin bilý – basty paryzymyz» dep! Olarǵa ájem aıtqan áńgimeni aıtyp beremin. Jastar tarıhty bilýi kepek. Óziniń qaıdan kelgenin, qalaı kelgenin, sol kezde ata-babalaryna kimderdiń qol ushyn bergenin sanalaryna quıyp ósýleri kerek.
– Qazaqtyń án-kúıin tyńdaısyz ba?
– Endi, Qudaı-aý, aq tańnan qara keshke sheıin qazaq dalasynyń aýasyn jutyp, sýyn iship otyrǵan soń, mýzykasyn, áýezin tyńdamaý múmkin emes qoı. Qazaqtaı ónerge, mádenıetke baı halyq az. Maǵan Maqpal Júnisova qatty unaıdy. Qazaqta ánshi kóp, dese de Maqpaldyń orny bólek. Onyń daýysy naǵyz qazaqy boıaýǵa qanyq. Maqpaldy tyńdaý – tutas ultty tyńdaý. Onyń mádenıetin, ónerin tyńdaý. Qazirgi jastar batystanyp bara jatqandaı, sóz yrǵaqtary, áýezderi. Qazaqylyqtan, ulttyq ánnen alystamaýǵa tıispiz.
– Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan Nurlan Áýbákir
