باعىتىمىز «جاسىل ەكونوميكا»
مەملەكەت باسىنى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن جاريالاعان جولداۋىندا «كومىرسۋتەگى ەكونوميكاسىنىڭ ءداۋىرى بىرتە-بىرتە اياقتالىپ كەلە جاتىر. ادامزاتتىڭ ءومىر تىرشىلىگى تەك ءبىر عانا مۇناي مەن گازعا ەمەس، ەنەرگيانىڭ جاڭعىرتىلاتىن كوزدەرىنە نەگىزدەلەتىن جاڭا داۋىرىنە قادام باسۋدا. ەنەرگيانىڭ جاڭارتىلاتىن كوزدەرى جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. مۇناي مەن گازدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى اسا ءىرى قورلارىن يەلەنەتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق سالاداعى سەنىمدى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك پەن ءوزارا پايدالى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ساياساتىنان ءبىر قادام دا كەيىن شەگىنبەيتىن بولادى»، – دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
ەلىمىزدە كومىرسۋتەكتىڭ اۋقىمدى قورىن يەلەنگەنىنە قاراماستان، قازاقستاننىڭ «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتىپ، بۇل باعىتتاعى پەرسپەكتيۆالىق باسىمدىقتارعا قاتىستى ۇستانىمىن بارىنشا ايقىنداعان. سونمەن قاتار، استانادا ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنىڭ «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» اتتى تاقىرىپپەن وتەتىنى دە قازاقستانعا «جاسىل ەكونوميكانى» وركەندەتۋدە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتەردى ارتىرا تۇسىرۋدە. وسىعان وراي، مەملەكەت باسشىسى «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ جونىندەگى ارنايى تۇجىرىمداما ازىرلەپ، ەل ۇكىمەتىنىڭ ماڭىزدى ىسكە ءتاستۇيىن كىرسىپ كەتۋىنەن كوپ ءۇمىت كۇتۋىمىزگە بولادى.
الەم نە ىستەپ جاتىر؟
ءقازىر دۇنيەجۇزىنىڭ 50-دەن استام ەلى ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزدەرى مەن جەل ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى رەتتەيتىن زاڭ قابىلداپ، بۇل باعىتتا جان-جاقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. مۇنداي ەرتەڭىن ويلايتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا قازاقستان دا بار.
ءبىزدىڭ بۇل باعىتتا ارنايى زاڭ قالبىلداپ، بەل بۋىپ، بىلەك سىبانا كىرىسۋىمىزگە ەكسپو حالىقارالىق كورمەسى ايتارلىقتاي قوزعاۋ سالعانى انىق. الدىنا ۇلكەن ماقسات قويعان قازاقستان تاياۋ بولاشاقتا ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزىن دامىتقان اقش، جۇڭگو، يسپانيا، نورۆەگيا، گەرمانيا، برازياليا جانە ءۇندىستان سىندى جەتەكشى ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەتىن كۇن دە الىس ەمەس.
بۇگىندە ەۋرووداق 2020 جىلعا دەيىن بالامالى قۋات كوزىنىڭ 20%-عا، ال 2040 جىلى 40%-عا دەيىن كوتەرۋدى كوزدەپ وتىر. مامانداردىڭ ەسەبىنشە، ءقازىردىڭ وزىندە جەر شارىنداعى 50 ميلليون ءۇي وزىنە قاجەتتى قۋات كوزىن بالامالى قۋات كوزدەرىنەن الۋدا.
الەمدىك نارىقتا سوڭعى ۋاقىتتار جەل ەلەكتر ستانسالارىنىڭ ۇلەسى 30%-عا ۇلعايسا، فوتوەلەكترلىك،ياعني، كۇن كوزىنەن قۋات الاتىن باعىت 50%-عا دەيىن ارتقان. ءقازىر دامىعان ەلدەر ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزىن دامىتۋعا جىل سايىن 100-150 ملرد. دوللارعا دەيىن قارجى ءبولىپ وتىرعانىنان كوپ جايتتى اڭعارۋعا بولادى.
ىرگەدەگى كورشىمىز جۇڭگو الداعى ۋاقىتتا ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزدەرىن ەۋرووداقتان ارتىق ءوندىرىپ، قورشاعان ورتاعا بولىنەتىن زياندى زاتتاردى ازايتۋعا باسا ءمان بەرىپ وتىر.
وتاندىق جوبالار
قازاقستاندا ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزدەرى ەندى عانا دامىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا بالامالى قۋات كوزىنىڭ قازاقستانداعى ۇلەسى بار بولعانى 0،4%-دى قۇرايدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە «جاسىل ەكونوميكانى» دامىتۋ ءىسى قارجى مەن زامانۋي تەحنولوگيالارعا تىكەلەي بايلانىستى.
ەڭ باستىسى قازاقستاندا ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزدەرىن دامىتۋعا كەڭىنەن جول اشاتىن زاڭنامالىق بازانىڭ قالىپتاسقانىن ايرىقشا اتاپ ايتۋعا بولادى. وسى رەتتە ەلىمىزدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ كومىرقىشقىل گازىن از شىعاراتىن ەكونميكا قۇرۋعا بەت بۇرۋى العا قادام باسۋدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
ەكسپو-2017 قارساڭىندا عالىمدارىمىز شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كۋرچاتوۆ قالاسىندا ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت توكوماك تەرمويادرولىق رەاكتورىن ىسكە قوسىپ، قازاقستاننىڭ ەنەرەگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى قادام جاسادى. سول سياقتى قازاقستان عالىمدارىنىڭ حالىقارالىق تاجىريبەلىك تەرمويادرولىق رەاكتوردى دايىنداۋداعى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارعا قاتىسۋىن قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالاردى دامىتىپ جاتقان ءىرى ەلدەرىمەن تەحنولوگيالىق ترانسفەرت پەن بىلىكتى مامان دايارلاۋ ءىسىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىنى انىق. بۇدان باسقا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن ۇلىبريتانيانىڭ سەنت-ەندريۋس ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرلەسىپ، ءجوعارىتيىمدى كۇن باتەريالارىن جاساۋعا قاتىسۋى بولاشاقتا ەلىمىزدە ءداستۇرلى ەمەس قۋات كوزىن دامىتۋعا نەگىز بولاتىن باستاما دەپ ايتۋعا بولادى.
وسى رەتتە د.قونايەۆ اتىنداعى تاۋ-كەن ءىسى عزي ديرەكتورى نيكولاي ءسادۋاقاسوۆ قاتتى جەل اعىنىنسىز-اق ءتيىمدى جۇمىس ىستەيتىن قوندىرعى قۇراستىرىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن قازاقستانعا اۋدارۋى ۇلكەن جەتىستىك دەپ ايتپاسقا لاجىمىز جوق. دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندەگى جەل قوندىرعىلارى جىلىنا 2500-3000 ساعات جۇمىس ىستەسە، ءبىزدىڭ عالىمنىڭ ويلاپ تاپقان قوندىرعى جىلىنا 6000-7000 ساعات جۇمىس ىستەيتىنىمەن ەرەكشەلەنۋدە. بۇگىندە ەكسپو كورمەسىندە جۇرتشىلىق كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلىپ، شەتەلدىك مەيمانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋدا.
ەكسپو كورمەسى قازاق عالىمدارىنىڭ بالامالىق قۋات كوزىن وندىرەتىن زامناۋي قوندىرعىلار جاساۋىنا بارىنشا ىنتالاندىرا تۇسكەنى انىق. مۇنى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى حايروللا بايشاعيروۆتىڭ ديففۋزورلى جەل ەلەكتر قوندىرعىسىن جاساپ شىعارعانى سوزىمىزگە ايقىن دالەل بولا الادى. قازىرگى تاڭدا مۇنداي جەل ەلەكتر قوندىرعىسىنا اقش پەن جاپونيا عانا قول جەتكىزگەنىن ەسكەرسەك، قازاقستاندىق عالىمنىڭ قانداي ىسكە تاۋەكەل ەتىپ، قانشالىقتى ەڭبەك ەتكەنىن بايقاۋعا بولادى. الەمدە ديففۋزورلى جەل ەلەكتر قوندىرعىلارىنىڭ تورتەۋ ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، وتانداسىمىز ويلاپ تاپقان ديففۋزورلى جەل ەلەكتر قوندىرعىسىنىڭ وزىندىك ارتىقشىلىعى بار. ەڭ باستىسى قازاقستاندىق قوندىرعى تەز قۇراستىرىلاتىنىمەن جانە جەڭىل بولۋىمەن ەرەكشەلەنۋدە. مۇنداي قوندىرعىلاردى جولى ناشار ايماقتارعا وڭاي جەتكىزۋگە بولادى ەكەن.
ەكسپو تۋريستەرىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان وتاندىق نوۆاتوردىڭ سۋتەگىمەن جۇمىس ىستەيتىن گەنەراتورى دا قوناقتاردىڭ كوزايىمىنا اينالدى دەسەك بولادى. جوبا اۆتورى «قازستاندارت» سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى، عالىم-ونەرتاپقىش – دياس ورالوۆ. ونىڭ گەنەراتورىن كولىك قۇرالدارى مەن جىلىتۋ جۇيەلەرىنە ورناتىپ، كەڭىنەن پايدالانۋعا بولادى ەكەن.
بۇگىندە ونەرتاپقىشتىڭ جۇمىسىنا وڭتۇستىك كورەيانىڭ كولىك قۇراستىراتىن KIA كونسەرىنى قۇدا ءتۇسىپ، كەلسىم-شارتقا قول قويعان. الداعى ۋاقىتتا قازاق عالىمى ويلاپ تاپقان گەناراتور KIA كولىكتەرىنە ورناتىلماق. سۋتەگىمەن جۇمىس ىستەيتىن گەنەراتور ادەتتەگى قوزعالتقىشقا قاراعاندا جانارمايدى 20-40%-عا ۇنەمدەسە، گەناراتوردىڭ جۇمىس ىستەۋ مەرزىمىن 30%-عا دەيىن ارتتىرىپ، موتوردىڭ كۇشىن 25%-عا دەيىن ۇلعايتاتىمەن ەرەكشەلەنۋدە.
ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنە وسىنداي ماڭىزدى جوبالارىن ۇسىنعان قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا قولعا العان جۇمىستارى الداعى كۇندەرى ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەرىپ، ەلىمىزدىڭ ابىروي-بەدەلىن اسىرا تۇسەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان ەلىمىزدە جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ جاتقان حالىقارالىق شارانىڭ وتاندىق عىلىم مەن ەنەرگەتيكا سالاسىن دامىتۋعا تيگىزەتىن پايداسى ۇشان-تەڭىز دەپ نىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
نۇرلان جۇماحان
