پرەزيدەنتتىڭ وسى ءبىر ماڭىزدى باستاماسىنان كەيىن قويناۋىنا ءتۇرلى سىر بۇككەن ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قاسيەتتى جەرلەرگە كوڭىل ءبولىنىپ، وسى ءبىر ماڭىزدى نىساندار ارقىلى جاستاردىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستار قولعا الىنۋدا. ەلىمىزدىڭ ابىروي-بەدەلىن اسقاقتاتاتىن سونداي ماڭىزدى جۇمىستاردىڭ ءبىرى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا قولعا الىندى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى اباي قۇنانبايەۆتىڭ كىندىك قانى تامعان قاراۋىل ءوڭىرى قازاقستانداعى مادەني-رۋحاني ءتۋريزمدى دامىتۋعا قولايلى ايماقتاردىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. اباي اتامىزدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ ءۇشىن جيدەبايعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قىسى-جازى حالىق اعىلىپ كەلىپ جاتادى.
ەندى سونداي كوپ حالىق باراتىن مادەني-رۋحاني نىسانداردىڭ قاتارى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىمەن تولىعا تۇسپەكشى. قاراۋىل اۋىلىنان 70-80 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان قاسيەتتى ۇڭگىرگە اپاراتىن جول جوندەلىنىپ، ەلەكتر قۋاتى تارتىلا باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە اباي اۋدانىنىڭ تۋريستىك تارتىمدىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىنى انىق.
«قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى – شىڭعىستاۋدىڭ سىرت جاعىندا، شاعان وزەنىنىڭ بويىنداعى اباي اۋدانى، توقتامىس اۋىلىنان 18 شاقىرىمداي جەردەگى اقتاس تاۋىندا ورنالاسقان. قوڭىر اۋليە ۇڭگىرى تابيعي قۇبىلىستىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان. اقتاس تاۋىندا ورنالاسقان ۇڭگىردىڭ اۋىزعى قۋىسى سىرتتان قاراعاندا ەلەۋسىز كورىنەدى. تاس ۇڭگىردىڭ اۋىزى شاعان وزەنىنەن 500 مەتر جەردەن باستالادى. ەنى 80 مەتر، بيىكتىگى 1،5 مەتردەي بولاتىن جىڭىشكە ءدالىز ارقىلى كىرگەندە كەڭەيىپ سالا بەرەتىن ۇڭگىر ءبىتىسى ءارتۇرلى ءپىشىن الا وتىرىپ تومەنگە بەتتەي بەرەدى. جىڭىشكە دالىزبەن سولعا بۇرىلعاندا ۇڭگىر كەڭەيگەن. ۇڭگىردىڭ وڭ قاناتىنان قۋىستار ەرەكشەلەنىپ كورىنەدى. بۇرىن وسى قۋىستاردا شالقالاي جاتقان ايەل زاتىنىڭ تاستان قاشالعان ءمۇسىنى بولعان. سونىمەن قاتار، قاريالاردان جەتكەن سوزگە سەنسەك، وسى قۋىستاردا ەرتەدە 15-كە تاياۋ بالبال تاستاردىڭ بولعانىن ايتادى.
ۇڭگىرمەن ءارى جۇرسەڭىز ۇڭگىردىڭ توبەسى كوتەرىلە بەرەدى دە، دالىزدەن كەيىنگى بولمە توبەسى شاڭىراق كەيپىن كەلتىرىپ تۇرادى. اسپان كورىنەردەي كەڭ شاڭىراق ورىنىن قالىڭ قاتپار تاس جاۋىپ تۇر. ۇڭگىر ىشىمەن بويلاي بەرگەندە تاس جولدار كۇرت تومەندەپ، كەسەك تاستار تىكتەپ، ۇڭگىر كولىنە باستاپ كەلەدى.
كولدىڭ كولەمى جەر استى سۋى دەڭگەيىنىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. ونىڭ ۇزىندىعى – 25 م، ەنى – 10 مەتر، سۋى – ءمولدىر، تۇششى. كول سۋىنىڭ كەرەمەتى تۋرالى ەل ىشىندە سان ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. كول سۋى جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە ءبىر تەمپەراتۋرادا بولادى. قازىرگى كەزدە كولدى قاسيەتتى ورىن دەپ كەلەتىندەر اراسىندا سۋىنا جۋىنىپ، ءتاۋ ەتەتىندەر سانى جىلداپ ارتىپ كەلەدى.
ۇڭگىر تۇبىندە كولەمى 35ح5 مەتر بولاتىن ەكىنشى كولدىڭ بار ەكەندىگىن وسىدان 5،6 جىل بۇرىن عالىم، پروفەسسورلار زەرتتەپ، ايتىپ كەتىپتى. ول كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا قوڭىراۋليە تۇبىندەگى كول جەراستى تەڭىزىمەن بايلانىسىپ جاتىر دەيدى.
«قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى سۋىنىڭ قاسيەتىمەن عانا ەمەس، ءوز اتاۋىنا بايلانىستى ايتىلاتىن تاريحي وقيعالارعا دا باي. قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ۇڭگىردىڭ ىشىندە اباي اتامىزدىڭ ەسىمى اراپشا جازىلعان تاس بولعان. ال، سىرتىندا ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمدەرى جازىلعان تاستارى تۇرعان ەكەن. ءبىراق كەيىننەن بۇل تاستار ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن جوعالىپ كەتكەن.
دەرەكتەرگە سەنسەك اباي اتامىز بۇل ۇڭگىرگە ءجيى كەلىپ تۇرعاندىعى كوپ ايتىلادى. اقىننىڭ پەتەربوردان كەلگەن ۇلى ءابىشتى ءبىر توپ جولداستارىمەن سەرگىپ قايتۋ ءۇشىن «قوڭىر اۋليەگە» جىبەرۋى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «وكىنىشتە» اتتى تاراۋىندا كەڭىنەن باياندالعان.
ءابىش تاس مۇسىنگە كوز سالىپ: «اۋليە مىنەكەي! مىناۋ توسەكشە قاشالعان تاستى كورىڭدەرشى. مىناۋ باس، مىناۋ يىق كەسكىنى! ۇزىن دەنە، بويى بىلاي كەتەدى» – دەپتى قاسىنداعى ماعاۋيا مەن كاكىتايعا قاراپ.ۇڭگىردەن شىققان سوڭ ءابىش پەن جولداستارىنا ابايدىڭ اقىن ءىنىسى كوكباي جاناتاي ۇلى ۇڭگىر تاريحى تۋرالى ءبىر وقيعانى بايانداپ بەرگەن.
جوڭعارلار قازاقتاردان قورعانۋ ءۇشىن وسى «قوڭىر اۋليەنى» پانالاعان. ابىلايدىڭ قولى ارقانى بويلاپ، قۋا سوعىسىپ كەلە جاتقاندا قالماق قولىنان تۇتقيىلدا قاتتى سوققى كورەدى. ۇڭگىرگە كىرىپ بەكىنىپ العان قالماقتار بۇلارعا العىزباي قويعان ەكەن. سول كەزدە ابىلايدىڭ قويعان شارتتارىنا ساي جاۋدان ايلاسىن اسىرىپ، جەڭىسكە جەتكەن قاراكەرەي قابانباي باتىر ءدال وسى جەردە «دارابوز» اتانادى.
ءتىپتى كەي دەرەكتەردە تاريحي تۇلعا شىڭعىس حاننىڭ جەرلەنگەن جەرى دە وسى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى دەپ تە ايتىلادى. ۇڭگىر تۇبىندەگى كولدىڭ ىشىندە قۇپيا ەسىك بار، سول ەسىك تاۋ استىنداعى كەڭ ۇڭگىرگە اپارادى. سول جەردە شىڭعىسحان جەرلەنگەن دەگەن دە ەل ىشىندە بولجامدار بار. بۇل تاريحي اڭىز.
اباي اۋدانىنىڭ جاستارى جوعارىدا ايتقانداي ءتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەردى ەستىپ، وسكەنى بەلگىلى. جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ماڭىزدى مادەني-رۋحاني كەشەنگە اپاراتىن جولدى جوندەپ، ەلەكتر قۋاتىن تارتۋى اۋدانىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، رۋحاني تۇرعىدان جاڭعىرۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى وقيعا دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل رەتتە قولىنا قالام ۇستاعان ازاماتتار قاراپ جاتپاي، وسىنداي جۇمىستاردىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقانىن وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق اقپارات قۇرالدارىندا جازىپ، اۋدانىمىزدىڭ تۋريستىك تارتىمدىلىعىن ارتتىرا تۇسۋگە ۇلەس قوسسا دەگەن تىلەگىم بار. مۇنداي ناسيحات جۇمىستارى جاستاردىڭ ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىن تانۋعا دەگەن ىقىلاسىن وياتىپ، بويىندا وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى دامىتاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان جەر-جەردە قولعا الىنعان مۇنداي ماڭىزدى جۇمىستاردى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «تۋعان جوباسى» اياسىندا كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاپ، رۋحاني تۇرعىدان جاڭعىرۋىمىزعا ءوز ۇلەسۋىمىزدى قوسۋىمىز قاجەت.
ايجان يمانتايەۆا، ۇستاز
قاراۋىل اۋىلى، اباي اۋدانى، شىعىس قازاقستان وبلىسى.
