م. اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن باستاپ جازعان تۇس (جوعارىداعى سيۋجەتتى جاراتقان كەزەڭ) وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارىنا تۋرا كەلەدى. ول قازان توڭكەرىسى مەن ەكى رەت وتقا وراعان دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ داۋىلى ۇيىتقىي سوققان كەزەڭ بولاتىن. نەمەسە گەگەلدىڭ ديالەكتيكالىق فيلوسوفياسىنان تۋىنداعان «قاراما قارسىلىقتىڭ بىرلىگى» تەورياسى ماركستىڭ كوزقاراسىمەن شىڭدالىپ، لەنيننىڭ قولىمەن قوعامدىق وزگەرىستە جاڭا قىرىنان كوزگە تۇسكەن تۇس ەدى. ءبىر مادەنيەتتىڭ ايدىنىندا، ءبىر جۇيەدە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىنە قاراماستان، قوعام وت پەن سۋداي وتاسپايتىن ەكى ارناعا جىكتەلىپ، جىكتەلىپ قانا قالماي ءبىرىن-بىرى ەش اياۋسىز قۇرتىپ، جويىپ جىبەرۋگە دەيىن بارا جاتقان بولاتىن. تاريحتى ديالەكتيكامەن تۇسىندىرگەن تانىمداعى مۇنداي بوگدەلەنۋ ۋشىققان توڭكەرىس پەن ساياسات شەڭبەرى ىشىندە عانا ەمەس، جالپىبەتتىك شارتسىز اقيقاتقا اينالعان كەزەڭدە بولعان. بۇلار م.اۋەزوۆتىڭ تانىم كوكجيەگىندە ءىز قالدىرماي قالعان جوق. رومانداعى اۆتوردىڭ قالامىنان تۋعان قودار مەن قۇنانباي باستاعان بيلەۋشىلەردىڭ تارتىسىندا ورىن الاتىن ىرعاق پەن ناتيجەنىڭ بار بولمىسى دا وسىنى اياعاقتايدى. ءبىراق، ءومىر مۇنداي قاراپايىم ەمەس. تاريح ديالەكتيكانىڭ زاڭدىلىعىنا عانا سيا بەرمەيدى. بۇل ءتۇيىندى جازۋشى رەتىندە م.اۋەزوۆتىڭ دە بەيسانالى تۇرعىدا اڭعاراتىنىندا داۋ جوق. ايتپەگەندە، ول قوداردىڭ اۋزىنا «كوك ءيتتى» سالماس تا ەدى.
باسىنا ءولىم ءقاۋپى تونگەن قوداردىڭ اۋزىنان شىققان «كوپ يت ءبىر جاق، كوك يت ءبىر جاق» دەگەن ءسوز ءبىر قاراعاندا تارتىستىڭ ەكى جاعىن ءتۇسىندىرىپ تۇر. ونىڭ ءبىر جاعى قۇنانباي باستاعان دالا بيلەۋشىلەرىن مەڭزەسە، ەكىنشى جاعىندا جالعىز باسىنان باسقا ەشكىمى جوق قودار تۇر. ءبىراق، جوعارىداعى تىركەستەگى «كوك يت» دەگەن ءسوز «كوپ يت» دەگەنگە قاراما-قارسى «جالعىز» دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ قانا قالمايدى. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ودان الدەقايدا تەرەڭ. بۇل جەردەگى «كوك يت» دەگەن ءسوز «جالعىز» دەگەندى عانا ەمەس، «وزگەشە»، «باسقاشا» دەگەن ماعىنانى دا بەرەدى. ال سوڭعى ماعىنالار تانىم تۇرعىسىنان كوپشە ماعىنامەن ەكى جاقتىلى قارسىلاس بولا بەرمەيدى. گوگول باستاعان ورىس جازۋشىلارىنىڭ سىرتقى كۇش جاراتۋشىنى تىلسىم رەتىندە قاراستىرىپ، سونىڭ قۇدىرەتىمەن (ابايدىڭ قوداردىڭ ولىمىنە جولىققانى سياقتى سيۋجەتپەن) ادامنىڭ كوكىرەك كوزىن اشىپ، ءدىن مەن مورالدىڭ قوس بىردەي شىڭداۋىنان شىققان ءبىرتۇتاس ادامي قۇندىلىقتى تۇلعالايتىن تاسىلگە ءجيى باراتىنى بار. وسى ءداستۇردى بويىنا مىقتى سىڭىرگەن م. اۋەزوۆ روماننىڭ جەلىسىندە ابايدى ەسەيتۋ ءۇشىن نەمەسە بەلگىلى ءبىر سىرتقى كۇش ارقىلى ابايدىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ ءۇشىن قودارعا قاتىستى سيۋجەتتى پايدالانادى. بۇلار ەندى ءبىر قىرىنان م.اۋەزوۆتىڭ نازارىندا قودارعا قاتىستى سيۋجەتتىڭ قوعامدىق ساياسي تارتىستان الدەقايدا كۇردەلى قايشىلىق رەتىندە قاراستىرىلعانىن، سونداي-اق، قودار وبرازىنا جيناقتالعان ادام حاراكتەرىنىڭ كۇردەلىلىگىن دە تۇسىندىرەدى. م.اۋەزوۆ قوداردىڭ اۋزىنان شىققان «كوك يت» دەگەن سوزگە بيلەۋشىلەر مەن بيلەنۋشىلەر اراسىنداعى ساياسي تەكە-تىرەستى جانە ودان دا وزگە دۇنيەلەردى قامتىعان كۇردەلىلىكتى سىڭىرگەن. پوستمودەرنيستىك تانىمدا ۇقساستىق پەن پارىقتىڭ ءتۇپ مانىنەن العاندا قاراما قارسىلىققا بارمايتىنىن، ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى قامتىپ جاتاتىنىن، ولاردى قارسى قويۋ تانىمدا اقىلدىق «مەنگە» سۇيەنگەن لوگوسيزمگە بوي الدىرۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، «كوپ يت» قوداردىڭ اۋزىنان شىققان «كوك ءيتتىڭ» قۇشاعىنا ءسىڭىپ جوعالىپ كەتەتىنىن اڭعارامىز. مەن ءتىلدىڭ تابيعاتىنداعى تىلسىمنان قۋات الاتىن مۇنداي كۇردەلىلىكتىڭ ادەبي ماتىننەن باسقا ەش جەردە كەزدەسپەيتىنىن اتاپ ايتقىم كەلەدى. ول، اسىرەسە، پوەزيالىق ماتىندە كوپ ۇشىرايدى.
بۇل جەردەگى «كوك يت» دەگەن ءسوز «جالعىز» دەگەندى عانا ەمەس، «وزگەشە»، «باسقاشا» دەگەن ماعىنانى دا بەرەدى.
ىقىلاس شالعىنبايدىڭ «بەكەت» شىعارماسىن وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ سانامدا اۋەلى «شىعارما نەگە ايالداما ەمەس، بەكەت دەپ اتالدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندادى. سودان كەيىن سانامدا بىرتىندەپ قوداردىڭ «كوك يتىنە» قاتىستى وي پايدا بولدى. جوعارىداعى سۇراقتىڭ تۋىندايتىن وزىندىك سەبەبى بار. ويتكەنى، شىعارما باستالعان جەردەن: «جول بويىنداعى جارتىلاي قيراعان ەسكى ايالداما. ايالداما قاسىندا ۇيىلگەن قوقىس. وتىز جاستار شاماسىنداعى، سۇر ءتۇستى كيىم كيگەن مۇراگەر مەن ەلەۋسىز ايالدامانىڭ ورىندىعىندا وتىر...» دەپ جالعاسادى. قوداردىڭ «كوك يتىنە» جاسىرىنعان كۇردەلىلىك سياقتى مۇندا دا اۆتوردىڭ ساناسىنا جاسىرىنعان اسا تارتىستى كۇردەلىلىك تۇر. بۇل كۇردەلىلىك شىعارمانىڭ ءون بويىنان مەنمۇندالاپ، اۆتوردىڭ اڭداۋسىز ساناسىندا «ايالداما» دەگەن سوزدەن «بەكەت» دەگەن سوزگە دەيىن ءجۇرىپ وتكەن ەلەستىڭ قۇدىرەتىمەن ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعىپ تۇر.
تۇسىنگەن جانعا ءتىلدىڭ قورى – ءسوز تەڭىزىندە «ايالداما» مەن «بەكەت» دەگەن سوزدەردە ۇلكەن ۇقساماستىق بار. ەكى ۇعىمنىڭ اراسىندا شالقار كەڭىستىك جاتىر. ەگەر، ءبىز ولاردىڭ اراسىنداعى نازىك ايىرماشىلىق پەن ۇقساستىقتى ايىرا بىلمەسەك، تىلگە ءتان كۇردەلىلىكتى سەزىنبەسەك، ولاردى ءبىر تاياقپەن ايداۋعا ۇيرەنسەك، وندا ءبىزدىڭ تانىمىمىزدا ءبىر وزگەرىستىڭ، توسىلۋدىڭ بولعانىن اڭعارتادى. دەگەنمەن، بۇگىنگى قوعام ءتىلدىڭ جوعارىداعىداي كۇردەلىلىگى تۋرالى تۇسىنىكتى الدە قاشان ءبىر شەتكە سىرىپ تاستاعانى بەلگىلى. وعان مىسالدى ۇزاقتان ىزدەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتالىق، قوعامدا ورنىعىپ، ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن مەڭگەرە باستاعان عىلىمي-تەحنيكالىق ءتىلدىڭ تابيعاتى ءبىزدى بىرتەكتى ويلانۋعا ۇيرەتە باستادى. ايتالىق، كەز-كەلگەن تەحنيكالىق اتاۋدا ءماتىن تۇراقتاندىرىپ بەرگەن ءبىر ماعىنادان وزگە ەكىنشى ءمان (كۇردەلىلىككە باستايتىن كەڭىستىك) دەگەن مۇلدە بولمايدى. ال بۇگىن قوعام وسىنداي بىرتەكتى تىلمەن ءومىر سۇرەدى جانە ول ۇزدىكسىز قارقىن الىپ كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل وزگەرىس ادام ساناسىنداعى ءتىل ارقىلى ميف پەن سيمۆولعا، مادەنيەتتىك قۇندىلىقتارعا اپاراتىن تۇيسىكتى تارىلتىپ، ونىڭ ورنىنا جالاڭ تۇسىنىككە قۇرىلعان ماتەريالىق سانانى قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە. ءتىلدىڭ جوعارىداعىداي بىرتەكتى ءسوز قورىنان قۇرالا باستاۋىن الدىمەن ءسوزدىڭ ءولۋى نەمەسە ءسوزدىڭ ماتەريالانۋى، ودان قالسا ءتىلدىڭ داعدارىسقا ۇشىراۋى دەپ قابىلداۋعا بولادى. شىن مانىنەن ايتقاندا، بۇگىنگى ادامزاتتىڭ باستى داعدارىسى ءتىلدىڭ تىلسىمدىق قاسيەتىنەن كوز جازىپ قالۋ جانە سوعان ىلەسە رۋحاني كەڭىستىگىنىڭ كۇيرەۋى. بۇل بۇگىنگى جاھاندىق دەڭگەيدە ورىن الىپ وتىرعان جاعداي. ونىڭ ەندى ءبىر اتاۋى «پوستمودەرنيستىك كەزەڭدەگى سانا داعدارىسى!»
«بەكەت» پەساسى ساناسى داستۇرلىك قوعامدا قالىپ قويعان، ءبىراق، ءوزى پوستمودەرنيستىك الەمدە جاساپ جاتقان، سودان تۋىنداعان داعدارىستان باسى اينالعان ءبىزدىڭ ءتول قوعامىمىزدىڭ كەلبەتىن تەرەڭنەن اشقان.
«بەكەت» پەساسى ونەر تۋىندىسى رەتىندە بىزگە وسى پوستمودەرنيستىك سانا داعدارىسىنىڭ قىرى مەن سىرى تۋرالى سىر شەرتەدى. شىعارمادا ەكى كەيىپكەر قالاعا بارماق بولىپ جول بويىنداعى ايالدامادا اۆتوبۋس كۇتىپ وتىرادى. ولار قالانى كورمەگەن، تەك كىتاپتان عانا وقىعان ادامدار. ولاردىڭ ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى ادامدى ويلاندىرادى. ايتالىق، ولار ساعاتتىڭ ءدال قانشا بولعانىن، تاڭەرتەڭ نەمەسە كەش ەكەنىن، وزدەرىنىڭ ايالدامادا قانشا ۋاقىت وتىرعانىن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ولاردىڭ ۋاقىت تۋرالى تالعامى ميشا بىلىققان. ادام مەن قوعام ءۇشىن ۋاقىت ەجەلدەن قۇندىلىقتاردىڭ مەكەنى بولىپ كەلەدى. ادام بالاسى وزىندە باردىڭ ءبارىن دەرلىك سونىڭ تارازىسىنا سالىپ ولشەپ، جيناقتاپ، باعالاپ، قۇن بەرىپ ساقتاپ وتىرعان. ادام ءومىرى ۋاقىتپەن ولشەنىپ قانا قالمايدى، ءومىردىڭ ءمانى دە سول بارىستا ايقىندالىپ، قۇن الىپ وتىرادى. ۋاقىت ادام ءۇشىن ماڭگىلىك تارازى سياقتى. ال ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىك كۇيرەگەندە نە بولادى؟ ول كەزدە قۇندىلىقتار دا كۇيرەي باستايدى. قۇندىلىقتار كۇيرەگەندە، ورنىندا نە قالادى؟ ورنىندا تەك كەڭىستىك قانا قالادى. «بەكەت» پەساسىندا ۋاقىت ۇعىمىنان جۇرداي بولعان ەكەۋ، م.فۋكالت ايتقانداي، ەكى اينانىڭ ورتاسىندا تۇرعان ادامداي شەكسىز قايتالانا بەرەتىن، ءبىراق، ءبىر تەكتى كەڭىستىكتە تىپىرشۋمەن عانا بولادى. الگى ەكەۋدىڭ وزدەرىنىڭ ءتۇس كورىپ تۇرعان، تۇرماعانىن بىلە الماي قينالاتىنىڭ سىرى دا وسىندا. ولار ءۇشىن ايناقاتەسىز قايتالانا بەرەتىن كەڭىستىكتەن باسقا ەشتەڭە جوق. پەسانىڭ ەكىنشى بولىمىندە «قارتايىپ» (وتىز ءۇش جاستا ەكەنىن وزدەرى ايتسا دا) قالعانشا قالاعا قاراي جۇرگەن ەكەۋدىڭ تاعى سول باياعى ايالدامادا ەڭبەكتەپ جۇرەتىنى دە سوندىقتان. ولاردىڭ باس سۇيەك تۋرالى جاتتاندى دۇنيەدەن ارىعا بارا المايتىنى، سوڭىندا ونى قوقىس لاقتىرعانداي لاقتىرا سالۋىنىڭ ءوزى قۇندىلىق بىتكەننەن ايىرىلىپ قالعانىن اڭعارتپاي ما؟ بۇل ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۋاقىتتى سەزىنبەيتىن، ەسەسىنە شەكسىز كەڭىستىكتەرگە سۇڭگىپ كەتە بەرەتىن ينتەرنەتتىك-پوستمودەرنيستىك تىرلىگىمىزدىڭ تاساداعى فيلوسوفياسى ەمەس پە؟
پەسادا الدەبىر قۇندىلىق ءۇشىن الگى ەكەۋدىڭ باسىن قۇرباندىققا بەرىپ، باسسىز ءومىر سۇرۋگە كەلىسەتىن جەرى بار. بۇل بىزدەگى داستۇرلىك تۇسىنىكپەن ءومىر ءسۇرىپ، پوستمودەرنيستىك قوعامنىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ قالعان كۇلكىلى تىرلىگىمىزدىڭ وبرازدى كورىنىسى.
«بەكەت» پەساسى ساناسى داستۇرلىك قوعامدا قالىپ قويعان، ءبىراق، ءوزى پوستمودەرنيستىك الەمدە جاساپ جاتقان، سودان تۋىنداعان داعدارىستان باسى اينالعان ءبىزدىڭ ءتول قوعامىمىزدىڭ كەلبەتىن تەرەڭنەن اشقان. كىتاپتان وقىپ الىپ، جاقسى تاماق ءىشىپ، تاماشا كولىك ءمىنۋ ءۇشىن قالاعا بارماق بولىپ جولعا شىققان ەكەۋ سوڭىندا قالانىڭ بار، نە جوق ەكەنىن بىلمەي، ءتىپتى، ايالدامادان قالاعا باراتىن اۆتوبۋستىڭ وتەتىن، وتپەيتىنىن دە بىلە الماي دال بولادى. ولار ءۇشىن ايالدامانىڭ (وزدەرى جەر باسىپ ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان جەر) ءوزى بارى مەن جوعى بەلگىسىز بولىپ شىعادى. بۇل بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاھاندىق ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ «سوقىر ىشەگىنە» كىرىپ بارا جاتقان تاعدىرىمىزدى ەلەستەتپەي مە؟ پەسادا الدەبىر قۇندىلىق ءۇشىن الگى ەكەۋدىڭ باسىن قۇرباندىققا بەرىپ، باسسىز ءومىر سۇرۋگە كەلىسەتىن جەرى بار. بۇل بىزدەگى داستۇرلىك تۇسىنىكپەن ءومىر ءسۇرىپ، پوستمودەرنيستىك قوعامنىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ قالعان كۇلكىلى تىرلىگىمىزدىڭ وبرازدى كورىنىسى.
«بەكەت» پەساسىندا ورتاعا شىعاتىن ءاربىر كەيىپكەردە سالماقتى تاريحي-فيلوسوفيالىق ارتقى كورىنىسى بار. ولاردىڭ ءبارى ءوز وبرازى تۇرعىسىنان شىعارما تاقىرىبىنا وراي وي قوزعايدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە اتالعان شىعارما كوپقاباتتى ويعا قۇرىلعان، كۇردەلى تۇيسىككە يە تاماشا ونەر تۋىندىسى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن.
جيىپ كەلگەندە، م.اۋەزوۆ سالعان قازاق ونەرىنىڭ سوقپاعىنا ارادا جارتى عاسىر وتكەندە جاڭا ءبىر جاس ءارى سەزىمتال ونەر يەسىنىڭ شىققانى ادامدى قۋانتادى. ويتكەنى، ۇلتتىڭ تانىمىن جاڭارتىپ، ساناسىن ءوسىرىپ، مادەنيەتىن تۇلەتەتىن ونىڭ ساپ ونەرى – «بەكەت» پەساسى سياقتى شىعارمالارى ەمەس پە؟ بۇل تۇرعىدان كەلگەندە قازاق ونەرىن جاڭا تالانتىمەن قۇتتىقتاي بەرۋگە بولادى.
ارداق نۇرعازى ۇلى
