ازاتتىق، تاۋەلسىزدىكتى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، جاڭا قالىپتاسۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مەملەكەت بولۋىن جاقتاعان قوزعالىس قاتارىنا نەگىزىنەن ۇلتجاندى ازاماتتار بىرىككەن بولاتىن.
سولاردىس ىشىندە سول ۋاقىتقا دەيىن دە قازاقتىڭ ۇلتشىل ازاماتتارىنىڭ، اسىرەسە، ماعجان جۇمابايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ قىر-سىرىن حالىققا تانىستىرىپ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرگەن، ۇلت مۇددەسىن جەكە باس مۇددەسىنەن جوعارى قويا بىلەتىن ازاماتتار قاتارىنان باتىرحان دارىمبەت تە تابىلعان ەدى.
ونىڭ ءوزى دە بۇل تۋراسىندا:
«قازاق ەلىنىڭ باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز ەل بولعانىن، ازاماتتاردىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز eتە الاتىنىن دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىن قالايتىن ازاماتتار «ازات» قۇرامىنا كىردى. مەن دە ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ «ازات»ساپىندا بولدىم. ءومىرىمنىڭ ەڭ ماعىنالى كۇندەرى «ازات» پارمەندى كۇرەس جۇرگىزگەن، كەزەڭدە ءوتتىڭ» دەل ءوز ومىرىندەگى «ازات» قوزعالىسىنىڭ اتقارعان ورنىن ءادىل اتاپ وتكەن ەدى (ب.دارىمبەت. «ازات» قوزعالىسى. ا./ «وركەنيەت» 2001. 12 بەت).
ب.دارىمبەت ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق سانابىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ جانە ۇلتقا قاتىستى جاسالعان قىساستىقتاردىڭ ناتيجەسىندە جوعالتقاندارىمىزدىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىنىڭ، سونداي-اق جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنىڭ جارشىسى بولدى.
ول جۋرناليست رەتىندە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءار كەزەڭدە ءار ءتۇرلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالاعان ماقالالارىندا وسى ماسەلەلەردى قاپەردەن شىعارعان جوق.
سول كەزدەگى «ازات» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىن اتقارعان ب.دارىمبەتتىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماقسات قوزعالىستىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن حالىقتى تانىستىرۋ بولاتىن، سوندىقتان دا گازەت جابىلعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا مۇندا كوبىنە حالىقتىڭ ءوز اراسىنداعى قوزعالىس وكىلدەرىنىڭ شىندىققا تولى ماقالالارى، قوزعالىس ءتوراعالارىنىڭ باياندامالارى، ۇندەۋلەر سياقتى ۋاقىت تالابىنا ساي ماتەريالدار جاريالانىپ تۇردى.
قوزعالىس ءوز جۇمىسىن باستاعان العاشقى قۇرىلتايدا ونىڭ جارعىسى، باعدارلاماسى جانە ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانىڭ جوباسى كوپشىلىك تالقىلاۋىمەن قابىلدانىپ ءتيىستى ورگاندارعا جىبەرىلگەن ەدى.
وسى قوزعالىس باعدارلاماسىندا قازاق ۇلتىنىڭ جاي-كۇيىنە ەرەكشە توقتالۋ قوزعالىسقا ۇلتشىلدىق سيپات بەرۋىنە نەگىز بولعانى دا جاسىرىن ەمەس.
وسى تۋراسىندا ب.دارىمبەت «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس جالعاسا بەرمەك» دەگەن ماقالاسىندا اشىنا بايانداپ، «ازاتتىڭ» ماقساتتارىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە قايشى كەلمەيتىندىگىن الدىعا تارتادى.
سونداي-اق، كەز بولىپ وتىرعان كەدەرگىلەر مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەرگە قاراماستان «ازات» قوزعالىسىنىڭ قازاقستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ جانە رەسپۋبليكانىڭ ءبىرجولاتا دەموكراتيا جولىنا ءتۇسۋى جولىندا ءوزىنىڭ كۇش جىگەرىن ايامايتىندىعىنا توقتالدى («ازات»، 1992، №1).
اۆتوردىڭ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ تۋراسىندا ايتىلعان ويلارىنىڭ جالعاسىن كەلەسى ءبىر ماقالاسىنان تابۋعا بولادى.
«تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق، شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىكتى الۋ ءۇشىن ءالى تالاي جىلدار وتەتىنى اقيقات. سول كۇندى جاقىنداتۋ ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ءبىراق، وسى كۇننەن باستاپ بارشامىزدىڭ دا كوكەيىمىزدە مىنا ءبىر وي باستى ورىن الۋعا ءتيىس. بولاشاق تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز قانداي بولۋى كەرەك؟» دەي كەلە سول ۋاقىتتاعى مەملەكەتتەگى بيلىكتىڭ سيپاتىنا توقتالىپ، ءوز ويلارىن تولعانا ورتاعا سالادى.
ول تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دە، تۇتاستىعىمىزدىڭ دا نىعايۋىنىڭ بىردەن-بىر جولى دەموكراتيا ەكەندىگىن، دەموكراتيادان سىرت اينالۋدىڭ كەلەشەك ۇرپاق الدىندا كەشىرىلمەس كۇنا بولاتىندىعىن ەسكەرتەدى.
سونىمەن قاتار، «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە ءوزىنىڭ ءانىن قوسقان «ازات» قوزعالىسى تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ءوزىنىڭ تۋىنا «دەموكراتيا» ءسوزىن ءبىرىنشى جازىپ وتىر. بىرنەشە ايلارعا سوزىلعان ىزدەنىس، ايتىس-تارتىستان سوڭ دەموكراتيا جولى دۇرىس دەگەندەر ءوزارا توپتاسىپ، «ازاتتىڭ» جاڭا تاريحي بەلەسكە كوتەرىلۋىنە جاعداي جاسادى» دەي كەلە ەندىگى جەردە «ازاتتىڭ» ءوز ءجۇمىسىن دەموكراتيا جولىندا جالعاستىراتىندىعىن، سونىمەن قاتار ۇكىمەتكە وپپوزيسيالىق باعىتتا بولاتىندىعىن ايتا كەلىپ، سول وپپوزيسيانىڭ شىنايى سيپاتىنا توقتالادى («ازات»، 1993، №1).
ارينە، 70 جىل بويى تەك قانا ءبىر پارتيالىق جۇيە باسقارۋىندا بولعان قوعام ءۇشىن وپپوزيسيانىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەدى، سونىمەن قاتار وپپوزيسياعا قارسى كوزقاراستاردىڭ كوپتەپ باسپاسوزدە جاريالانۋى دا سول كەزدەگى قوعام ءۇشىن زاڭدى قۇبىلىس ەدى.
وپپوزيسيا تۋراسىندا تەرىس پىكىرگە قارسى بولعان ول وپپوزيسياعا قارسى توپتارعا «ستراتەگيا مەن تاكتيكا» اتتى ماقالاسىندا:
«وپپوزيسيانىڭ بولۋى جانە ونىڭ نەعۇرلىم كۇشتى بولۋى – دەموكراتيانىڭ باستى كەپىلى. قوعامداعى ءار ءتۇرلى پىكىرلەر ەسەپتەلىپ، سولارعا نەگىزدەلگەن ۇكىمەت باعدارلاماسى مەن ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى باياندى بولىپ، تۇراقتىلىق پەن ءوزارا تۇسىنىسۋگە جەتكىزەدى.
وپپوزيسيانىڭ بار بولعانىنا قۋانعان ءجون، ويتكەنى ول قوعامنىڭ دەموكراتيا جولىنا يكەمدەلە باستاعانى.
ەشبىر پارتيانىڭ كەرەگى جوق، جالعىز پاتشا مەن جالعىز ۇكىمەت كەرەك، سونىڭ سارا جولىمەن جۇرە بەرەمىز دەگەن جاعىمپازدار ءار ۋاقىتتا دا تابىلادى. بۇلار بولاشاق تاۋەلسىز دەموكراتيالىق قازاقستاننىڭ جاۋلارى، ءبىزدى جاقسى، جارىق كۇندەرگە جىبەرگىسى كەلمەيتىن شوڭگەلەر مەن شەڭگەلدەر» دەپ ءوز ۇستانىمىنىڭ نىق ەكەندىگىن بىلدىرەدى («ازات»، 1992، №5).
ال «ۇلتتىق داعدارىستان قالاي شىعامىز؟» دەگەن ماقالاسىندا اۆتور قازاق ۇلتىنىڭ باسىنداعى اۋىر ءحالدى تىلگە تيەك ەتەدى. ول ماقالادا سانداعان جىلدار ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىلگەنىمەن قازاق ۇلتىنىڭ ۇلت رەتىندە دامۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ بارا جاتقانى، قازاق ءتىلىنىڭ ءوز تۇعىرىنا قونا الماۋى، جوقشىلىق پەن جالاڭاشتىق سالدارىنان قازاق ۇلتىنىڭ ءوز رۋحاني تىرەكتەرىنەن ايرىلۋى، يسلام ءدىنىنىڭ دە ءوز قاۋقارىنىڭ كەتۋى قازاق حالقىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلۋ ءقاۋپىن تۋدىرىپ وتىرعانىنا قىنجىلادى جانە وسى سالداردى بولدىرماۋ جولدارىن ۇسىنادى.
سونىمەن قاتار، ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنىڭ بىرەگەي جولى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ەكەندىگىن الدىعا تارتادى. دەگەنمەن اۆتوردىڭ پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا سەنىم ارتۋى، ونىڭ رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا جانە ازاماتتاردىڭ قازاقي رۋحىنىڭ تومەندىگىنە ءمان بەرمەۋىنەن ەكەندىگىن ەسكەرتە كەتكەن ءجون بولار.
تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي. تاماشا تۇركىستانداي جەردە تۋعان تۇرىكتىڭ ءتاڭىرى بەرگەن نەسىبى عوي، – دەپ تۇركىلەر تۇتاستىعىن جىرلاعان م.جۇمابايەۆ پەن ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى ارمانداعان م.شوقاي يدەيالارىنا نەگىزدەي وتىرىپ، ب.دارىمبەت تە جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگۋ يدەياسىنىڭ جاقتاۋشىسى بولدى.
وداقتان تاۋەلسىزدىك الىپ، ىرگەسىن بولەك سالعان تۋىسقان تۇركى تىلدەس بەس مەملەكەتتىڭ بىرىگۋىنەن گورى الشاقتاۋى باسىم بولىپ بارا جاتقان تۇستا الماتىدا 20 جەلتوقسان 1996 جىلى وتكەن «مۇستافا شوقاي جانە شەتەلدەردەگى قازاق زيالىلارى» اتتى عىلىمي كونفەرەنسيادا جاساعان بايانداماسىندا ول وسى جايدى اشىنا باياندايدى.
«سوۆەتتىك 70 جىلدىق ءداۋىر تۇركىستان حالقىن ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقىنا اينالدىرا الماسا دا، ونىڭ تۇركىستاندىق تۇتاستىعىنا سىزات ءتۇسىردى. جاڭا تاۋەلسىز تۇركىستان مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى وسى سىزاتتىڭ ورنىن بىتەۋ ءۇشىن ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، ىنتىماقتى جۇمىس ىستەپ جاتىر دەپ ويلاۋعا بولا ما؟
ءقازىردىڭ وزىندە وسى بەس مەملەكەتتىڭ مۇددەسى بىر-بىرىمەن قابىسپاي جاتىر. مىسالعا، تاجىكستاننىڭ تۇركىستان دەگەن ءسوزدىڭ وزىنەن ۇرەيى ۇشادى. تۇرىكشىلدىك پىكىر ولارعا تۇرپىدەي تيەدى. ال قالعان ءتورت مەملەكەتتىڭ دە بىرلىگى بايقالمايدى.
تۇرىكمەنستان يرانعا ىڭعايلانۋدا. قازاقستان مەن قىرعىزستان بۇرىنعىسىنشا رەسەي شىلاۋىندا كەتىپ بارادى. وڭتۇستىك ساياسات ۇستاۋعا تىرىسقان وزبەكستان بولسا، قازاقستان، قىرعىزستانمەن بىرىگىپ قۇرعان ورتالىق ازيا وداعىنا سالقىن قاباق تانىتۋدا. ال شىعىس تۇركىستاننىڭ ازاتتىق الۋى ءازىر كۋن تارتىبىنە قويىلعان دا جوق.
وسىنىڭ ءبارى تۇركىستان تاۋەلسىزدىگىمەن قاۋىشقان العاشقى جىلداردىڭ وزىندە-اق ايتىلا باستاعان تۇركىستان كونفەدەراسياسى، تۇركىستان وداعى دەگەن يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسپاي قالۋىنا اكەپ سوقتى» (ب.دارىمبەت. ەلۋ ماقالا.ا.، وركەنيەت، 2001، 149 بەت).
تۋىسقان حالىقتاردىڭ بىر-بىرىمەن جاقىنداسىپ، ءوزارا ءتۇسىنىسۋ ارقىلى عانا ورتاق مامىلەگە كەلۋى ءۇشىن ولاردا ورتاق ماقسات بولۋى قاجەت. وسى ورتاق ماقساتتى ءارقايسىسىنىڭ جادىنا جەتكىزۋ ءۇشىن جالپىعا ورتاق يدەيا كەرەك. سوندىقتان تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋىنىڭ نەگىزى ولارعا ارنالىپ جاسالاتىن، جالپى باعدارلاما ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن ب.دارىمبەت 28 تامىز 1997 جىلى يزميردە وتكەن «تۇرىك حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ 4ء-شى قۇرىلتايىندا» جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ارناۋلى باعدارلاما جاساۋ قاجەتتىگىن ماسەلە رەتىندە كوتەرەدى.
ول سول كەزەڭگە دەيىن اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ءبىرتۇتاس يدەولوگياعا، ۇلى يدەياعا نەگىزدەلمەگەندىكتەن جاقسى ناتيجە بەرە قويماعاندىعىن، تاۋەلسىز جەتى تۇرىك مەملەكەتىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز جولىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقاندىعىن قىنجىلىسپەن ورتاعا سالادى.
سونىمەن قاتار كەڭەس يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنان بوساعان مەملەكەتتەردەگى ۇكىمەت ەسكى كوممۋنيستەردىڭ قولىندا قالعاندىقتان جارتىلاي كوسموپوليتتىك ساياسات ۇستاناتىندىعىن، ءتىپتى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگىگە قاراعاندا باتىس ىقپالى كۇشەيىپ كەتكەندىگىن دە جاسىرمايدى جەنە ءوز ويىن كەلەسىدەي باعىتتا جالعاستىرادى:
«تۇرىك حالىقتارىنداي بىر-بىرىنە ەتەنە جاقىن جەر بەتىندە بىردە-بىر ۇلت جوق. ءتىل بىرلىگى، تابيعاتتى ءتۇسىنۋ بىرلىگى ايقىن كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، تۇرىك دۇنيەسىنىڭ تۇرىكشىل قوعامدارى مەن ساياسي پارتيالارى، ءدىني جانە ەكونوميكالىق بىرلەسىكتەرى، ءتۇرلى قورلار مەن جاستار ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن باعدارلاما جاساۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر» (ب.دارىمبەت. ەلۋ ماقالا. ا.، وركەنيەت. 2001. 165 بەت).
تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ وداعىنىڭ جاقتاۋشىسى بولعاندىقتان جالپى قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ، تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولىن ب.دارىمبەت ونىڭ ءتۇبى ءبىر تۇركى مەملەكەتتەرىمەن وداقتاسۋىنان كورەدى.
سوندىقتان ول وسى مەملەكەتتەردىڭ بىر-بىرىمەن جاقىنداسۋىنىڭ بىرەگەي جولى رۋحاني جاقىنداسۋ ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى. ونىڭ ويىنشا «رۋحاني سالاداعى باۋىرلاستىق مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتەردىڭ دە جاقىنداسۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ءبۇل سالاداعى بىرلىك تاريحى تۇركىستان كونفەدەراسياسىنىڭ قۇرىلۋىنان باستالسا كەرەك. جەكە-جەكە مەملەكەت رەتىندە ءبىر كونفەدەراسياعا بىرىككەن قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركمەن، قاراقالپاق ەلدەرى بىرتە-بىرتە جاقىنداسا كەلە مۇستافا شوقاي ارمانداعان تۇركىستان فەدەراسياسىنا قوسىلۋى مۇمكىن» (رۋحاني بىرلىكتەن – ساياسي بىرلىككە. “انا ءتىلى”، 29 قاڭتار، 1998).
«ءوز ۇلتىن سىيلاماۋ، ونى ماقتانىش ەتپەۋ – ساتقىندىق بەلگىسى» دەپ ب.مومىش ۇلى ايتقانداي، ءوز ۇلتىنان جەرىگەن ادامدى وزىنە قارسى ادام رەتىندە كورگەن ب.دارىمبەت تەك ۇلت مۇددەسىن وزگەلەردەن جوعارى قويا ءبىلدى. ول قانداي ءىس اتقارسا دا ۇلتتىق مۇددەنىڭ قالىس قالماۋىن قالادى، سوندىقتان دا ۇلتتىڭ بولاشاعى، كەشەگىسى مەن بۇگىنى جايلى كوپتەگەن قۇندى جازبالار قالدىردى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي ونى «ازات» قوزعالىسىنىڭ قۇرامىنا مۇشە ەتكەن دە ۇلتشىلدىق سەزىمىنىڭ جوعارىلىعى بولاتىن. ول ۇلتشىل رەتىندە ءوز حالقىن ءسۇيىپ، دارىپتەپ قانا قويماي وزگەلەردىڭ دە، جالپى قازاقستان حالقىنىڭ مۇددەسىن جوقتاي ءبىلدى.
ەسبول ءومىرجانوۆ
«ازات» گازەتى 2006 ج.
