وسى تۇرعىدا تاعى ءبىر كوزقاراس بار – اجىراسۋدىڭ بارلىعىن كىنالاۋعا بولمايدى، بۇل سونشالىقتى جامان دۇنيە ەمەس. كەيدە بۇل ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىرى (كەيدە ەكەۋى دە) ءوزىن باقىتسىز سەزىنەتىن قارىم-قاتىناستىڭ اياقتالۋىن بىلدىرەدى. وكىنىشتىسى، مۇنداي كەلەڭسىز قارىم-قاتىناس كەيدە دەپرەسسياعا عانا ەمەس، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جانە ولاردىڭ بالالارىنىڭ پسيحيكاسىنىڭ بۇزىلۋىنا، اۋىر جاراقاتتارعا، ءتىپتى كىسى ولتىرۋگە نەمەسە وز-وزىنە قول جۇمساۋعا اكەلۋى مۇمكىن.
وسى نەگىزدەگى سوڭعى وقيعالاردىڭ ءبىرى تامىز ايىندا عانا تۇركىستان وبلىسىندا ورىن العانىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. ول كەزدە وتباسىلىق جانجالدان كەيىن كۇيەۋىن ءولتىردى دەگەن كۇدىكپەن ايەل ۇستالدى. 2021 جىلدىڭ قاراشا ايىندا الماتىدا 28 جاستاعى وتباسىلى كەلىنشەك ءۇش كىشكەنتاي بالاسىن 9-قاباتتىڭ تەرەزەسىنەن لاقتىرىپ جىبەرىپ، كەيىن ءوزى سەكىرگەن وقيعا دا رەزونانس تۋدىرعان قوعامدا.
وسىعان ۇقساس وقيعا 2023 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا كورشى وزبەكستاندا بولعان ەدى. وندا 9-قاباتتاعى پاتەردە تۇراتىن 27 جاستاعى كەلىنشەك ءۇش بالاسىمەن تەرەزەدەن سەكىرىپ كەتكەن. تورتەۋى دە كوز جۇمدى. بۇعان قوسا، ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى كۇيەۋىنىڭ ناقسۇيەرلەرىن ولتىرگەنى ءۇشىن تۇرمەدە وتىرعانىن ءجيى ەستيمىز.
جىلدىڭ باسىندا - اقپان ايىندا الماتىدا وتباسىلىق جانجال كەزىندە 48 جاستاعى ەر ادام ايەلىن مىلتىقپەن اتىپ جىبەرىپ، كەيىن وز-وزىنە قول سالعانى بار. ال 2022 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگىندە قىزىلوردادا ەر ادام ءۇش بالاسىنىڭ اناسىن اسقان قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەن. ول ايەلىن الدىمەن ارماتۋرامەن ۇرىپ، كەيىن بىرنەشە رەت پىشاقتاپ كەتكەن. ءدال وسى ايدا تۇركىستان وبلىسىندا ايەلىن زورلىقپەن ۇرىپ-سوققانى ءۇشىن سوتتالعان ەر ادام ءبىر اپتادان كەيىن جانساقتاۋ بولىمىندە قايتىس بولدى.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ءبىر باسىلىمىندا مىناداي مالىمەتتەر بار: «اجىراسۋ ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ وڭ كورسەتكىشى عانا ەمەس، شىن مانىندە ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋى مۇمكىن. اتاپ ايتقاندا، تۇرعىن ۇيگە سۇرانىس جوعارىلايدى (بۇرىنعى ەرلى-زايىپتىلارعا ءبىر ەمەس، ەكى ءۇي قاجەت) جانە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سانى كوبەيەدى (اجىراسقان ايەلدەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى جانە ۇزاعىراق جۇمىس ىستەۋ ىقتيمالدىعى ارتادى). ءبىر ۇيگە قاراعاندا، ەكى ءۇيدىڭ كەرەك-جاراعىنىڭ شىعىندارى كوپتىگى تاعى بار. وسىلايشا ەكونوميكا ىلگەرىلەيدى».
مىنەز-قۇلىق ساراپشىسى، داعدارىس بويىنشا PR مامانى جاننا نۇرسەيىتوۆا دا نەكەنىڭ بۇزىلۋىنان ەشقانداي كەرى اسەر كورىپ تۇرماعانىن ايتادى. بۇل وقيعانى ونىڭ ءوزى دە باسىنان وتكەرگەن. «مەن ەكى رەت تۇرمىسقا شىقتىم. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى نەكەدە دە ۇلكەن ماحابباتپەن ۇيلەندىم. ءبىرىنشى كۇيەۋىممەن 10 جىل بىرگە تۇردىم. جەتى جىلدان كەيىن مەن اجىراسۋ تۋرالى ويلانا باستادىم. ءبىز اعالى-قارىنداستاي بولىپ كەتتىك. بىر-بىرىمىزگە قىمبات ادامدارمىز، ءبىراق ەركەك پەن ايەل سياقتى قۇمارلىق پەن ماحاببات بولمادى. ەكىنشى نەكەدە مەن اجىراسۋ تۋرالى ەكى جىلدان كەيىن ويلانا باستادىم، ول كەزدە ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىز مۇلدەم باسقاشا جانە ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدا بولەك ەكەنى بەلگىلى بولدى. قۇندىلىقتارى وزىڭىزگە سايكەس كەلمەيتىن ادامعا شىداپ، ءومىرىڭىزدى ىسىراپ ەتۋ - ەڭ جامان نارسە»، - دەيدى ول.
نۇرسەيىتوۆانىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى جاعدايدا وعان قىزىنىڭ اتا-اناسى اراسىنداعى ءوزارا ماحابباتسىز جاعدايىندا وسكەنىن قالاماۋى قوسىمشا تۇرتكى بولعان. ويتكەنى، ول ەسەيگەن كەزىندە بەيسانالى تۇردە وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ تانىس ۇلگىسىن جاڭعىرتۋعا تىرىسادى.
«ءبىز ويىمىزدى كوپ ۇزاماي جۇزەگە اسىردىق، اجىراسقاننان كەيىن دە ءارقايسىسىمىز ماحابباتىمىزدى تاپتىك. قىزىمنىڭ اكەسى ءقازىر وتباسىلى، ءبىر ۇلى بار. ولار باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر»، - دەيدى ساراپشى.
ەكى جاعدايدا دا جاننانىڭ اجىراسۋى اتا-اناسى مەن جاقىندارىن قاتتى تاڭ قالدىرعان. ويتكەنى، كۇيەۋى ونى ۇرىپ-سوققان ەمەس، بالاعاتتامايتىن دا، ءتىپتى بارلىق كەرەك-جاراعىمەن قامتاماسىز ەتەتىن. سوندىقتان دوستارى مەن اتا-اناسى ونىڭ بۇل ارەكەتىن قۇپتاي قويمادى، الايدا، ول مۇنى ىستەدى جانە كەيىن بۇل شەشىمىنە وكىنگەن دە جوق.
«ءقازىر قازاقستاندا اجىراسۋلار بويىنشا ۇلكەن ستاتيستيكا بار جانە بۇل جاقسى دەر ەدىم. بۇل ادامداردىڭ شىدامدىلىعىن، نەگىزىنەن ايەلدەردىڭ باقىتقا ۇمتىلعانىن بىلدىرەدى. جالعىز نارسە، بالالار پسيحيكالىق جاراقات الماس ءۇشىن اجىراسۋدى دۇرىس ۇيرەتۋ كەرەك. مەن ءوزىمنىڭ قىزىقتى دا باي قۇندىلىعىممەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن. «مەندە ءبارى جاقسى نەمەسە جامان دەپ ايتا المايمىن، الايدا نەكەمدى وشپەندىلىك پەن جيىركەنىشتى جاعدايعا جەتكىزگەن ەمەسپىن»، - دەپ تۇيىندەدى جاننا نۇرسەيىتوۆا ءسوزىن.
ال باقىتگۇل (اتى وزگەرتىلدى) 2020 جىلى ءۇش جىل بويى كەزدەسىپ جۇرگەن ادامىنا زور سۇيىسپەنشىلىكپەن تۇرمىسقا شىقتى. الايدا، ۇيلەنۋ تويىنان كەيىن قيىندىقتار باستالعان. جۇكتى كەزىندە ول كۇيەۋىنىڭ باسقا ايەلدەرمەن حات جازىسىپ وتىرعانى بايقاپ قالعان. ونىسىمەن قويماي، جارى ونى قورلاپ، كەلەكە ەتە باستاعان.
«سوسىن ۇرىس-كەرىس جيىلەدى وتباسىمىزدا. ول مەنىڭ جۇكتى كەزىمدە-اق باسىمنان، قولىمنان ۇراتىندى شىعاردى. بوسانعاننان كەيىن بالامدى ەمىزىپ جاتقانىمدا، بۇكىل دەنەمدى جانە كەۋدەمدى تەپكىلەپ تاستادى. ول مەنىڭ سەمىزدىگىمدى ايتىپ، ۇنەمى قورلايتىن»، - دەيدى ايەل.
باقىتگۇل سوڭعى ۇرىس-كەرىستەن سوڭ، كۇيەۋىنىڭ كىناسىنەن قىزى ەكەۋى اۋرۋحاناعا ءتۇستى. سابيگە وتا كەرەك بولدى. ال ول كەزدە كۇيەۋى ءبىر قىزبەن كەزدەسۋگە بارىپ، گۇل سىيلاپ جۇرگەن. وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى قاي كەزدە دە ونىڭ جاعىندا بولدى، كۇيەۋىنىڭ ارەكەتىنە ۇنەمى سىلتاۋ ىزدەدى. سودان كەيىن ايەل اجىراسۋعا بەل بايلادى.
«اجىراسقاننان كەيىن ءبارى جاقسى بولدى، مەن جۇمىس ىستەي باستادىم، جوسپارلارىمدى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدىم، وزىمە كوبىرەك ۋاقىت بولەتىن بولدىم، جاعدايىمدى جاسادىم، كولىك ساتىپ الدىم، پاتەر ساتىپ الۋدى جوسپارلادىم»، - دەدى كەيىپكەرىمىز.
سۆەتلانا گريگوريەۆا بولسا، 26 جاسىندا تۇرمىس قۇرعان. ول دا ءوز ەركىمەن، جۇرەك قالاۋىمەن شاڭىراق كوتەرگەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول ءوزىن مامان رەتىندە تانىتىپ، سۇلۋلىق ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ، جاقسى اقشا تاۋىپ جۇرگەن ەدى. كۇيەۋىمەن 10 جىل بىرگە تۇردى، ءبىراق وسى كەزەڭنىڭ سوڭىندا ول ونى تاستاعىسى كەلدى.
«بۇل شەشىمىمە كۇيەۋىمنىڭ جالقاۋلىعى سەبەپ بولدى. مەن ءۇشىن ەر ادامنىڭ ءوز وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا تىرىسۋى جانە ونىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنە بەلسەندى قاتىسۋى ماڭىزدى. ءبىراق مەن مۇنى كورمەدىم. ون جىل بويى پاتەرىمىز دە، كولىگىمىز دە بولمادى. تابىستى وتباسىنىڭ قاسيەتتەرى قانداي؟ بارلىعى شاعىن ساتىپ الۋلارمەن شەكتەلدى. مەن كوپ نارسەنى قالاپ، كۇيەۋىمنەن دە كوپ اقشا تابا باستادىم. كەرىسىنشە، جۇمىستان شىعىپ، ىشىمدىككە سالىنىپ كەتتى. ول ۇنەمى ۇيدە وتىردى، ءتىپتى بالالارعا قاراۋدى دا قويدى. بىرگە ءومىر ءسۇرۋدى جالعاستىرۋ ماعىناسىز بولىپ قالدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى سۆەتلانا.
ايتۋىنشا، اجىراسقانىنا ەش وكىنبەيدى. وزىنە عانا ەمەس، بالالارىنا دا كوبىرەك ۋاقىت بولەتىن بولعان. سونىمەن قاتار ول بالالارعا اكەنىڭ، ەر ادامنىڭ كەرەك ەكەنىنە سەنىمدى، سوندىقتان دا ەشقاشان بالالارىنا اكەسىن كورۋگە تىيىم سالعان ەمەس، كەرىسىنشە، مۇنى قۇپتايدى.
گەندەرلىك ساياسات جانە ستراتەگيالىق دامۋ جونىندەگى ساراپشى، سونداي-اق «قازاق وتباسى-2019» ۇلتتىق بايانداماسىنىڭ تەڭ اۆتورى ايدا ءالجانوۆا سوسيولوگيالىق ساۋالناماسىنىڭ ناتيجەسىمەن ءبولىستى. قازاقستاندا اجىراسۋدىڭ باستى سەبەبى - تۋىستارىنىڭ ارالاسۋىنان دەپ سانايتىندار ەلىمىزدە 62 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. ەكىنشى ماڭىزدى فاكتور – رۇقسات بەرۋ مەن مورالدىق شەكتەۋلەردىڭ بولماۋى، ءۇشىنشى ورىندا – وتباسى ينستيتۋتىنداعى داعدارىس.
«ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە ەكونوميكالىق بەلسەندى جانە بىر-بىرىنە تاۋەلسىز بولا الاتىن جاعدايدا اجىراسۋ - قالىپتى قۇبىلىس. سوندىقتان وتباسىن بىرىكتىرەتىن باستى قۇندىلىق – ورتاق مۇددەلەر مەن ءوزارا سىيلاستىقتىڭ بولۋى، سونداي-اق وتباسى مەن بالالاردى تاربيەلەۋدە جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الۋعا دايىندىعى. وكىنىشكە قاراي، وتباسى ينستيتۋتى قۇندىلىقتارىنىڭ زاماناۋي تۇسىندىرمەسى وتباسىندا بىرەۋ باستى، ال ەكىنشىسى باسشىدان كەيىنگى كەزەكتە تۇرۋى كەرەك دەگەن ءداستۇرلى يدەيالار مەن ستەرەوتيپتەرمەن استاسىپ جاتىر»، - دەپ اتاپ ءوتتى ءالجانوۆا.
قازىرگى الەمدە پاتريارحالدىق ەمەس، تەڭدىككە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناستارى بار وتباسىلار ەڭ تۇراقتى وتباسى بولىپ سانالادى. مۇنداي ءتاسىل كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ، ءبىر-بىرىن تىڭداۋ جانە كونسترۋكتيۆتى جانە ىمىراعا كەلۋ شەشىمدەرىن تابۋدى تالاپ ەتەدى. تەڭ قۇقىقتار مەن ءبىلىم بەرۋ مۇمكىندىكتەرى بار وتباسىنداعى گەندەرلىك رولدەر تۋرالى ستاندارتتى يدەيالار ەڭبەك نارىعىندا جانە ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ مىندەتتەرىن بولۋدە گەندەرلىك تەڭسىزدىككە اكەلەدى.
«وتباسىنداعى تيراندار سىرتتان پايدا بولمايدى، ولار دا گەندەرلىك ستەرەوتيپتەر مەن نەمقۇرايلىلىقتاردىڭ جەمىسى، كوبىنەسە بالالىق شاقتا قالىپتاسادى. ۇلدار كوبىنەسە شەشىم قابىلدايتىن، ءتارتىپ ورناتاتىن جانە وتباسىن جازالايتىن وتاعاسى رولىنە ماجبۇرلەنەدى. بۇل بەينەنى كوبىنە ەر ادامدار تاراپىنان پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق زورلىق-زومبىلىققا ۇشىراعان انالار بەرەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
ول سونىمەن قاتار ۋربانيزاسيا سياقتى قازىرگى دەموگرافيالىق تەندەنسيالار ادامداردى ينديۆيدۋاليزمگە يتەرمەلەيتىنىن ايتتى. سەبەبى، قارتتىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كوپ بالالى بولۋ قاجەت ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، قالادا بالا تاربيەسى اۋىلدىق جەرلەرگە قاراعاندا قىمباتقا تۇسەدى.
اجىراسۋعا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ ۇلعايۋى دا اسەر ەتەدى، بۇل جاڭا دەموگرافيالىق تەندەنسيانىڭ - سەريالىق مونوگاميانىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەدى، ادامدار ومىرىندە بىرنەشە رەت نەكەگە تۇرسا، ولاردىڭ مۇددەلەرى مەن قۇندىلىقتارى ۋاقىت وتە وزگەرۋى مۇمكىن.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا 2022 جىلى نەكەنى تىركەۋ ورگاندارى 128،4 مىڭ نەكەنى تىركەگەن، بۇل 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا 8،5 پايىزعا از. سونىمەن قاتار اجىراسۋلار دا ازايعان. 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا ولاردىڭ سانى 7،7 پايىزعا ازايىپ، 44،5 مىڭ اجىراسۋدى قۇرادى. بۇل رەتتە 33،2 مىڭ اجىراسۋ (74،6 پايىز) قالادا، 11،3 مىڭى (25،4 پايىز) اۋىلدىق ايماقتاردا ورىن الدى. اجىراسۋلاردىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى استانا قالاسىندا بايقالدى، وندا 1000 تۇرعىنعا شاققاندا 3،24 جاعداي، ەڭ تومەنگىسى تۇركىستان وبلىسىندا – 1000 ادامعا 0،98 جاعداي، ياعني مىڭ نەكەگە 347 اجىراسۋدان كەلەدى.
جاربول كەنت ۇلى
