الماتى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى استانا فيليالىنىڭ ينجەنەرى مالىك قاليەكپەروۆ اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاجەتتىلىگى مەن ونى دامىتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەگى دەرەكتەرىن كەلتىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا اۋانى لاستاپ جاتقان پارنيكتىك گازدىڭ 80 پايىزى ەنەرگەتيكا سەكتورىنان ءبولىنىپ وتىر.
-اەس – بۇل ەڭ الدىمەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ كوزى. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 70%-ن كومىر ستانسالارى وندىرەدى، ولاردىڭ ورتاشا توزۋى 70%-دان اسادى. ءبىرقاتار ستانسالار الداعى 10 جىلدا قولدانىستان شىعارىلادى.
سونىمەن قاتار، ەلدە ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى جىل سايىن شامامەن 3% - عا ارتىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەت 2035 جىلعا دەيىن جاڭا قۋات كوزدەرىن ىسكە قوسۋ جوسپارىن بەكىتتى. جوسپارعا سايكەس الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە 26،5 گۆت جاڭا قۋات ەنگىزىلەدى، وعان جۇمىس ىستەپ تۇرعان ستانسالاردى جاڭارتۋ دا، جاڭاسىن سالۋ دا كىرەدى.
ارينە، جاڭعىرتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى ودان ءارى داميتىن بولادى. سونىمەن قاتار گاز تۋربينالى جانە بۋ-گاز قوندىرعىلارى بولىپ تابىلاتىن رەتتەۋشى قۋات ەنگىزىلەدى. گاز گەنەراسياسىنىڭ ءىرى قۇرىلىس وبەكتىلەرى تۇركىستان، قىزىلوردا وبلىستارىندا جانە الماتى جانە شىمكەنت قالالارىندا ىسكە اسىرىلۋدا. جۇمىس ىستەپ تۇرعان كومىر ستانسالارىن جاڭعىرتۋ دا جوسپارلانعان، مىسالى، ەكىباستۇز گرەس-ىن كەڭەيتۋ، كوكشەتاۋ، سەمەي جانە وسكەمەن قالالارىندا ءۇش كومىر ستانساسىن سالۋ كوزدەلىپ وتىر.
وكىنىشكە قاراي كومىرتەكتى بەيتاراپتىلىق جونىندەگى الەمدىك ساياساتقا بايلانىستى قازىرگى ۋاقىتتا كومىر ستانسالارىن سالۋعا قارجى تارتۋ قيىن. حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىنىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى كومىر ستانسالارىن سالۋعا قاراجات بولمەيدى. وسىعان وراي ەكى جوعارى قۋاتتى رەاكتورى بار "جاسىل" ەنەرگيا كوزدەرىنە جاتاتىن ءبىر اەس سالۋ قاراستىرىلۋدا.
مىسالى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىنىڭ 80%-عا جۋىعى ەنەرگيا سەكتورىنان تارايدى. ەگەر ءبىر قۋاتتىلىعى 1000 مۆت كومىر جانە اتوم ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قۇرىلىسىن سالىستىراتىن بولساق، وندا ءبىز كومىرقىشقىل گازىنىڭ شىعارىندىلارىن 7 ملن.تونناعا دەيىن قىسقارتا الامىز.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جەك سەكتورى جاقسى دامىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە جالپى قۋاتى 2900 مۆت بولاتىن 148 جەك نىسانى پايدالانىلۋدا. بۇل 46 كۇن ەلەكتر ستانساسى، 59 جەل ەلەكتر ستانساسى. ءبىز 2025 جىلعا قاراي جەك-تىڭ جالپى گەنەراسيانىڭ 6% ۇلەسىنە قول جەتكىزۋدى ماقسات ەتىپ قويدىق، الايدا وتكەن جىلى وسى ماقساتقا قول جەتكىزە الدىق. بۇدان باسقا، وسى جىلدىڭ 6 ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جەك ۇلەسى وندىرىلگەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ جالپى كولەمىنىڭ 6،5%-ن قۇرادى. ۇكىمەت جاڭعىرتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ ءۇشىن بارلىق شارالاردى قابىلداۋدا، جەك وندىرەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ باعاسىن تومەندەتۋ ءۇشىن اۋكسيون تەتىگى ەنگىزىلدى. 2027 جىلعا دەيىن اۋكسيون بويىنشا قۋاتى 6700 مۆت ستانسيالاردى ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان.
بۇدان باسقا جامبىل وبلىسىنداعى جەل ەلەكتر ستانسيالارى بويىنشا 1000 مۆت ءىرى ينۆەستيسيالىق نىسانداردى ىسكە اسىرۋ جوسپارلانعان. الايدا، جەك-تىڭ ءبىر كەمشىلىگى بار. اۋا-رايىنا بايلانىستى جەك تۇراقسىز ەنەرگيا كوزى سانالادى. جەل بولماعان كەزدە – ەلەكتر قۋاتى دا جوق، كۇن بولماسا دا سولاي. جەل ەلەكتر ستانسالارى ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۋاتتى پايدالانۋ كوەففيسيەنتى، ءتىپتى جەل الەۋەتى بار ايماقتاردا دا 35-40% قۇرايدى. ەڭ كوبى 41-42%. ال بىزگە ونەركاسىپ پەن جالپى ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن 24/7 جۇمىس ىستەيتىن تۇراقتى ەنەرگيا كوزدەرى قاجەت.
سوندىقتان بۇكىل الەم اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا ۇمتىلادى.
وكىنىشكە قاراي قازاقستان ەلەكتر ەنەرگياسى قاتتى جەتىسپەيتىن ساعاتتاردا شەكارا ماڭىنداعى ەلدەردەن ەلەكتر ەنەرگياسىن جوسپارلى تۇردە ساتىپ الۋدا. 2023 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۇتىنىلعان 115 ملرد. كۆتساع بولسا، سونىڭ 2 ملرد. كۆتساع استامى رەسەيدەن جوسپارلى تۇردە ساتىپ الىندى. بولاشاقتا بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە شارالار قابىلداۋىمىز كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن ەلدەر ءوز ەلدەرىندە اتوم ەلەكتر ستانسالارىن سالۋدا. قىتايدا 26 رەاكتور سالىنۋدا، ءباا ءوزىنىڭ العاشقى اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالدى، تۇركيا دا ءوزىنىڭ العاشقى ەلەكتر ستانساسىن سالۋ ۇستىندە، كورشىمىز وزبەكستان اەس سالاتىنىن جاريالادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ الەۋەتى وتە جوعارى. تابيعي ۋران ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا يە بولۋدان باسقا، وسكەمەن قالاسىندا ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتىندا كەڭەس وداعىنان باستاپ وتىن تابلەتكالارى وندىرىلەدى. 2021 جىلدان بەرى ءۇلبى مەتاللۋرگيا زاۋىتى دايىن يادرولىق وتىن شىعارادى. اتوم ستانسياسىندا ەڭ سەزىمتال ورىن – يادرولىق وتىن، ءبىزدىڭ جوعارى بىلىكتى ماماندار قازىرگى ۋاقىتتا قىتايعا ەكسپورتتالاتىن دايىن يادرولىق وتىن شىعارادى. العاشقى پارتيالار قىتايداعى اتوم ستانسالارىنا جونەلتىلدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ مۇمكىندىگىن زەردەلەۋ جونىندەگى تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا رەاكتورلىق تەحنولوگيالاردى تاڭداۋ بويىنشا بۇرىن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردى وزەكتەندىرۋ، اەس-تىڭ قۋاتى مەن قۇرىلىس اۋدانىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلدى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ستانسيانىڭ قۋاتى 2800 مۆت دەيىنگى اەس قۇرىلىسىنىڭ ەڭ قولايلى اۋدانى رەتىندە الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى ۇلكەن اۋىلىنىڭ اۋماعى تاڭدالدى.
الەۋەتتى جەتكىزۋشىلەر رەتىندە «CNNC» (قحر، HPR-1000 رەاكتورى)، «روساتوم» (رف، ۆۆەر-1200، ۆۆەر-1000 رەاكتورلارى)، «KHNP» (وڭتۇستىك كورەيا، APR-1400 رەاكتورى) جانە «EDF» (فرانسيا، EPR1200 رەاكتورى) كومپانيالارى قاراستىرىلۋدا. قازىرگى ۋاقىتتا يادرولىق تەحنولوگيالاردى جەتكىزۋشىلەرمەن اەس سالۋ جوباسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا ۇسىنىلىپ وتىرعان شارتتاردى تالقىلاۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى 2023 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى «ءادىل قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا وسى ماسەلەنى حالىقپەن الدىن الا جاريا تالقىلاۋدى جۇرگىزە وتىرىپ، قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسى بويىنشا جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋگە باستاماشىلىق ەتكەنىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءوز جولداۋىندا رەفەرەندۋم وتكىزۋ مەرزىمدەرى كەيىنىرەك بەلگىلەنەتىنىن اتاپ ءوتتى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ ءتارتىبى 1995 جىلعى 2 قاراشاداعى «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭىمەن رەگلامەنتتەلگەن.
قازاقستاندا قاۋىپسىزدىكتىڭ بارلىق تالاپتارىنا جاۋاپ بەرەتىن جاڭا جەتىستىكتەر مەن ازىرلەمەلەردى پايدالانا وتىرىپ، جاڭا بۋىن III نەمەسە III + اەس-تىڭ قۇرىلىسى قاراستىرىلۋدا، بۇل اپات ءقاۋپىن ازايتادى. جاڭا بۋىن رەاكتورلارىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ستانسيانى سىرتقى جانە ىشكى اسەرلەرگە بارىنشا ءتوزىمدى ەتەتىن بەلسەندى جانە ءپاسسيۆتى قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىنىڭ بىرەگەي ۇيلەسىمى. قازىرگى زامانعى ءۇشىنشى بۋىن ستانسيالارىندا اۋىر اپات ىقتيمالدىعى جىلىنا 10-7 وقيعادان از – 10 ميلليون جىل ىشىندە ءبىر عانا اپات بولۋى مۇمكىن. ستانسيالار قۇنىنىڭ 40% دەيىن قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىنە كەتەدى. بۇل رەتتە، چەرنوبىل اەس-ى 1977 جىلى، ال فۋكۋسيما اەس-ى 1971 جىلى سالىندى جانە قاۋىپسىزدىگى الدەقايدا تومەن ەسكى بۋىن رەاكتورلارى بولدى، سوندىقتان قازىرگى اەس-پەن سالىستىرعاندا اپات ءقاۋپى جوعارى.
قازاقستاندا قۇرىلىس ءۇشىن قاراستىرىلاتىن بارلىق رەاكتورلار ەكى تىزبەكتى بولىپ تابىلادى، وندا ءبىرىنشى تىزبەكتە سۋ اينالىپ، بەلسەندى ايماققا تىكەلەي ءتيىپ تۇرادى. ءبىرىنشى كونتۋرداعى سۋدىڭ جىلۋى ەكىنشى كونتۋرداعى سۋعا جاناسپاي بەرىلەدى. بۇل جاعدايدا تۋربينا رەاكتوردىڭ ەكىنشى تىزبەگىندە وندىرىلگەن بۋلاردى باسقارادى. جالپى، اەس-تە سۋ جابىق جۇيەدە اينالادى، وندا پايدالانىلعان بۋ كوندەنساسيالانىپ، قايتادان پايدالانىلادى.
بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا اەس ورنالاستىرىلعان جاعدايدا، اەس پايدالانۋ كەزىندە سۋدىڭ قايتارىمسىز شىعىنى كول بەتىنەن سۋدىڭ تابيعي بۋلانۋىنان بولاتىن شىعىنمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن بولاتىنىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى. ماسەلەن، 2023 جىلى بالقاش كولىنىڭ سۋ بالانسىنىڭ شىعىس بولىگى سۋ بەتىنەن – 18،7 كم3 كولەمىندە بۋلانۋمەن ۇسىنىلعان. ۆەندورلار ۇسىنعان دەرەكتەرگە سايكەس ەكى بلوكتى اەس پايدالانۋدان سۋدىڭ قايتارىمسىز شىعىنى (بۋلانۋى) جىلىنا شامامەن 63 ملن.م3 قۇرايدى، بۇل بالقاش كولىنىڭ بارلىق بۋلانۋىنىڭ 0،32%-نا تەڭ. ايتا كەتۋ كەرەك، بالقاش كولىندەگى سۋدىڭ جالپى كولەمى شامامەن 108،3 ملرد. م3 قۇرايدى، بۇل اەس سالقىنداتۋ ءۇشىن قاجەتتى كولەمنەن ەداۋىر كوپ، سوندىقتان اەس كولدىڭ كولەمىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتپەيدى.
