31 مامىر اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. قىزىل يمپەريانىڭ قولىمەن جاسالعان 1931-33 جىلداعى اشارشىلىق قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن نەبىر زۇلماتتان اسىپ ءتۇستى. وسىناۋ توپالاڭنىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرى باياندايتىن «قىزىلدار قىرعىنى» كىتابىنداعى جانتۇرشىگەرلىك تراگەديالاردى جاريالاۋدى ءجون دەپ شەشتىك. سەبەبى، مۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى.
كوزىم كورگەن سۇمدىقتار...
وتىزىنشى جىلدىڭ باسىنان 1935 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇرىنعى اۋليەاتا، قازىرگى جامبىل (تاراز) قالاسىندا زووۆەتتەحنيكۋم ديرەكتورى بولدىم...
1932-33 جىلعى قىستا اشىققان ادامدار قالاعا سىيماي كەتتى. بۇلاردىڭ كوبى سارىسۋ، تالاس اۋدانىنان كەلگەن.
قالاعا جاقىن جەردە، تالاس وزەنىنىڭ وڭ جاق بەتىندە سۆەردلوۆ اتىنداعى قازاق كولحوزى، ونىمەن ارالاسىپ جاتقان «كراسنايا زاريا» دەگەن ورىس كولحوزى بار-تىن. مەنى سول جاقتارعا ۋاكىل ەتىپ جىبەرەدى.
مەن بارعاندا ورىس كولحوزىنداعى ادامدار ءۇي-جايلارىن تاستاپ كەتىپ قالىپتى. قازاق كولحوزىنداعى حالىقتا ازىق جوق. الدى اشتان ولە باستاعان. سول كەزدە اشىققان حالىق تۇندە قوراعا كىرىپ، مالدىڭ سان ەتىن كەسىپ اكەتىپ ءجۇردى.
سول قىستا كوزىممەن كورگەن جانتۇرشىگەرلىك بىرنەشە ۋاقيعالاردى ايتىپ بەرەيىن.
...ءبىر كۇنى سۆەردلوۆ كولحوزىنا قالادان ءۇش ادام كەلدى. بىرەۋى مەنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ الماتىدان كەلگەنىن، فاميلياسى پەتروۆ ەكەنىن ايتىپ تانىستى. ۇلتى ياكۋت ەكەن. ول مەنەن: «وسى اۋىلدا بىرەۋ كىسى سويىپ جەپتى عوي، بىلەسىڭ بە؟»، – دەدى. مەن بىلمەيتىنىمدى ايتتىم، شىنىندا دا وندايدى ەستىگەن جوق ەدىم. سونسوڭ ول: «ءقازىر ءبىر جەردى ءتىنتىپ كورەمىز، سويىلعان ادامنىڭ قالعان ەتى سول جەردە بولۋ كەرەك. كانە، سولاي بارايىق»، – دەدى. ول كەزگە دەيىن ولگەن كىسىنى كورگەن جوق ەدىم، سونى ايتىپ، بارماسام قايتەدى دەدىم. پەتروۆ كۇلىپ: «قاشانعى كورمەي جۇرەسىڭ»، – دەدى دە مەنى قولتىقتاي جونەلدى.
اۋىلسوۆەت، كولحوز باستىعى، بريگاديرلەر بار ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا باردىق پەتروۆ بىر-ەكى جىگىتكە ءۇي الدىنداعى كۇرەسىندى كورسەتىپ «وسى جەردى قازىڭدار» دەدى. سول جەردەن جامان تونعا وراعان ادام سۇيەگى شىعا كەلدى، دەنەسى مۇشەلەنگەن، باسى دەنەسىنىڭ ۇستىنە سالىنعان، اۋزى ىرسيىپ، تىستەرى اقسيىپ تۇر. ەرنىنىڭ ۇستىندە سەلدىرلەۋ مۇرتى، يەگىندە شوقشا ساقالى بار، جاسى قىرىق-ەلۋ شاماسىندا. پەتروۆ مۇشەلەنگەن دەنەنى تۇگەندەپ، جۇرەگى مەن تاعى بىردەڭەلەرىنەن باسقاسى تۇگەل ەكەنىن ايتىپ، اكت جاسادى.
وقيعا بىلاي بولىپتى. مەركەدە باياندى دەگەن بولىس بولعان. سونىڭ جالعىز بالاسى اشىققان سوڭ ەرتەرەكتە وسى اۋىلعا ۇزاتىلعان اپاسىن ىزدەپ كەلسە، ول اپاسى ۇي-ىشىمەن اشتىقتان قاڭعىپ كەتكەن ەكەن. سونسوڭ اپاسىنىڭ كورشىسى ءبىر ايەلدىڭ ۇيىنە قونادى...كەلەسى كۇنى ەكىنشى كورشى ايەل تاۋىعىن ىزدەپ ءجۇرىپ، الگى ايەلدىڭ قوراسىنىڭ تەسىگىنەن قاراسا، ءۇي يەسى ايەلدىڭ ادام سويىپ جاتقانىن كورىپ، ويبايلاپ قاشا جونەلەدى. اۋىل ادامدارى بۇل ءىستى ەشكىم بىلمەسىن دەپ جاسىرسا كەرەك...
...ەگىس جۇمىسى باستالعان كوكتەم كەزى. ءبىر كۇنى كولحوزعا وبكوم حاتشىسى ۆوسكانوۆ دەگەن كەلەدى. جەر باتپاق بولعاندىقتان، فاەتون اربامەن كەلىپتى. سوندا ارىق تازالاپ جاتقان ادامدارعا قاراپ، ءوزى الما جەپ تۇرىپ: «وزدەرى اش پا، قالاي؟» دەيتىن كورىنەدى.
ءبىر كۇنى ەگىس باسىنان كەلە جاتقاندا اۋىلسوۆەت ءتوراعاسى كەزدەستى. «اناۋ شەتكى اۋىلدا تاعى بىرەۋ ادام ەتىن جەدى دەگەن حابار ەستىپ، سوعان بارا جاتىرمىن. بىرگە بارىپ انىعىن ءبىلىپ قايتالىق»، – دەدى.
شەتكەرىرەكتەگى ۇيلەردىڭ كوبى قاراڭ قالعان، ءتىرى جان، نە مال جوق، ءتىپتى يتتەر دە قاڭعىپ كەتكەن. شەتكەرىرەك ءبىر ۇيگە بارىپ اتتان تۇستىك. ءۇي ءىشى مولاداي ىزعارلى ەكەن. ءۇيدىڭ وڭ جاق جانىنا تامان كورپە سياقتانعان بىردەڭەگە ورانىپ، جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ءبىر جىگىت جالعىز جاتىر. ساقالى وسكەن، كوزى شۇڭىرەيگەن. السىرەپ ارەڭ جاۋاپ بەردى.
اۋىلسوۆەت الگى جىگىتتەن: «ءبىز ءبىر حابار ەستىپ كەلىپ وتىرمىز، سەندەردى ادام سويدى دەيدى، راس پا؟» دەگەندە، انا جىگىت ازار دا بەزەر بولدى. اۋىلسوۆەت: «ءاي، پالەنشە!»، – دەپ جىگىتتىڭ اتىن اتادى. – ءوزىڭنىڭ جاتقان ءتۇرىڭ مىناۋ، قۇدايدان جاسىرماعاندى ادامنان جاسىرىپ قايتەسىڭ، شىنىڭدى ايت. «توقتىق نە دەگىزبەيدى، اشتىق نە جەگىزبەيدى؟»، بۇل اشتىق جالعىز سەنىڭ عانا باسىڭدا ەمەس، ەلدىڭ بارىنە كەلگەن اپات قوي» دەگەندە عانا انا جىگىت ءبىراز كۇمىلجىپ بارىپ: «سونداي ءبىر ءىس بولدى، وتاعاسى، قايتەيىن، امالىم قالمادى»، – دەدى جىلامسىراپ.
بولعان ۋاقيعانى جىگىت دەمىگە سويلەپ ايتىپ بەردى. بۇل جىگىتتىڭ ەرتەدە باسقا جاققا ۇزاتىلعان اپاسى اشتىقتان قاڭعىپ توركىنىنە كەلەدى. توركىن دەگەندە، باسقالارى ءولىپ، وسى ءىنىسى قالادى. بىرتە-بىرتە ۇيدەگى ازىق تاۋسىلادى. جەرلىك ەشتەڭە قالمايدى. ءسويتىپ وتىرعاندارىندا قالادان ءبىر باۋكەسپە ۇرى اعايىندارى كەلىپ قونادى. جەيتىن دانەڭە جوق ءبارى دە اش جاتادى. ەرتەڭگىسىن اپاسى اۋىل جانىنداعى «كراسنايا زاريا» كولحوزىنىڭ كارتوپ ەككەن ورنىندا قالعان قۇتقان تۇينەك بولسا تەرىپ كەلەيىن دەپ جينالىپ جاتقاندا ءىنىسى: «اپا، نەدە بولسا جەيتىن بىردەڭە تاۋىپ قايت، ايتپەسە ءوزىڭدى سويىپ جەيمىز»، – دەيدى.
اپاسى تۇسكە تامان بوس قايتادى. «قاراعىم-اي، جۇرت تۇك قويماعان ەكەن، ەشتەڭە دە تابا المادىم»، دەيدى. ءىنىسى: «ەندەشە، اپا، ءوزىڭدى سويامىز»، – دەيدى. «قاراعىم، سەن امان قالساڭ بولعانى، سەنىڭ جولىڭا مەن قۇربان»، – دەپ كەڭىردەگىن وتتىڭ باسىنا قاراي سوزا بەرگەندە، سول جەردە پىشاعىن جانىپ وتىرعان ۇرى ايەلدى تاماعىنان پىشاقپەن تارتىپ جىبەرەدى. سونسوڭ ايەلدىڭ سان ەتىن كەسىپ الىپ، ءۇي يەسى ەكەۋى اسىپ جەيدى. «قالعان ەتى قايدا؟» دەگەنىمىزدە جىگىت: «ۇرى قورادا قۇلاعان جابىندىنىڭ استىنا تاستادىم»، – دەگەن دەدى. قوراعا شىعىپ، جابىندىنىڭ استىن اشىپ قاراعانىمىزدا، ەكى سان ەتى كەسىلگەن ورتا جاستارداعى ءبىر ايەلدىڭ دەنەسى جاتقانىن كوردىك. سونسوڭ اۋىلسوۆەت ادام جيناپ، ايەلدىڭ دەنەسىن كومدىردى...
وسى كۇنى دەموگرافتار سوندا قانشا ادام قىرىلعانىنىڭ سانىنا جەتە الماي ءجۇر عوي، جەتۋ قيىن دا. «اقتابان شۇبىرىندى» دەيمىز. «حيروسيما، ناگاساكي» دەيمىز، بۇل ەكەۋى دە جاۋگەرشىلىكتىڭ زاردابى عوي.
ال مىنا قىرعىندا ادامدار كومۋسىز قالدى. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، اشارشىلىق ۋكراينا، ەدىل، كۋبان جاقتارىندا دا بولدى، ءبىراق ولار تاپ بىزدەگىدەي شەكتەن اسقان جوق.
حالىق وسىنداي كۇيزەلىپ اشتان قىرىلىپ جاتقاندا، ستالين مۇنىڭ بارىنە بۇلك ەتپەي، «سوسياليزم قۇرۋدىڭ شىعىندارى» دەدى-اۋ ءبىر سوزىندە.
عالىم احمەدوۆ
(جالعاسى بار)
سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، الاش قايراتكەرى:
«اۋىلدىڭ جاعدايى تىم ناشارلاپ كەتتى. اۋىلعا كوممۋنيستىك پرينسيپتەرمەن بارىپ سوقتىعىستىق. بۇل اۋىل تابيعاتىنا جات نارسە، پايداسىنان زيانى كوپ ەكەندىگىن ەسكەرمەدىك...باي دەپ اۋىل اۋقاتتىلارىنا ءجون-جوسىقسىز قىسىم كورسەتىلىپ جاتىر. ولارعا قارسى كەدەيلەردى ايداپ سالىپ، تۇرمەگە جاپتى...سوۆەت وكىمەتى پاتشا زامانىندا سالىنعان جولمەن كەتتى...مۇنىڭ بار ايىرماشىلىعى – كەشەگى ساۋاتسىز ادامدار بۇگىن ءبارىن جاپىرىپ كەلەدى. مۇنى توقتاتپاسا بولمايدى».
دايىنداعان، دۋمان بىقاي
