دانيار سادىكوۆ[/caption]
ورتا ازيادا ورىس تىلىنە رەسمي ستاتۋس بەرگەن ەكى ەل بار. ءبىرى – قازاقستان، ەندى ءبىرى – قىرعىزستان. وتكەندە «ايىر قالپاقتى اعايىندار ورىس ءتىلىن رەسمي ستاتۋستان ايىرماق» دەگەن اقپارات تاراعان. وسى راس پا ءوزى؟ «قالا مەن دالاعا» سۇحبات بەرگەن بەلگىلى قىرعىز فيلولوگى، قوعام بەلسەندىسى دانيار سادىكوۆ «بيلىكتىڭ بۇعان باتىلى بارمايدى» دەيدى.
– «قىرعىز اعايىندار ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ستاتۋسىن جويىپ، قىرعىز ءتىلىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرمەك» دەگەن جاڭالىقتى ەستىپ قۋانىپ قالدىق. ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەگەندى سىزدەر ىستەپ، ەرلىك تانىتتىڭىزدار...
– ءسىز ءبىزدىڭ بيلىك ورىس تىلىنەن باس تارتادى دەپ ويلايسىز با؟ جوعا...مۇندايعا ولسە دە بارمايدى. قورقادى. ونىڭ ۇستىنە كسرو-نىڭ جاڭارعان ۇلگىسىنە قوسىلعالى جاتىرمىز. ەۋرازيالىق وداقتى ايتامىن. اتامبايەۆ اقىماق ەمەس قوي...
ءيا،ءبىر جولى «قىرعىز ءتىلىن بىلمەۋ كورگەنسىزدىك، ناداندىق» دەدى. ايتتى دا قويدى. ورىس تىلىنە رەسمي ستاتۋس بەرىپ قويدىق. جانە بۇدان جۋىر ۋاقىتتا قۇتىلا المايمىز. كەم دەگەندە 2020 جىلعا دەيىن. اتا زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋگە وسى ۋاقىتقا تىيىم سالىنعان.
سىزدەردە قالاي بىلمەدىم، ءبىراق بىزدەگى رەسمي كەزدەسۋلەر، كونفەرەنسيالار باسقا دا قىرۋار ءىس-شارالار باسىنان اياعىنا دەيىن ورىسشا وتەدى. «بوتەندەردىڭ» ورتاسىندا وتىراسىڭ. امال جوق...بالىق باسىنان ءشىريدى ەمەس پە؟!
– سىزدەردە دە شالاقىرعىز دەگەن تۇسىنىك بار ما؟
– سول شالاقىرعىزدار عوي، الگىندەي اقپار شىققاننان كەيىن ورىس ءتىلىن جاتا كەپ قورعاعان. ورىس ءتىلى – ولاردىڭ نانى.
بىلسەڭىز، بىزدە قىرعىزشا قۇجات تولتىرمايدى. مۇلدەم. شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن. «ءاي، نەگە قىرعىزشا تولتىرمادىڭ» دەسەڭ، الگى رەسمي ستاتۋسقا سىلتەي سالادى. جوق، سىلتەي سالادى دەگەنىم دۇرىس ەمەس، سوعان ارقالانىپ العان. «زاڭ بار. ال سەن اۋزىڭدى جاپ» دەيدى.
مەن قورىقپايمىن. تالاپ ەتىپ، تابانداپ تۇرىپ الامىن. قاباعىن ءتۇيىپ، اۋزى جىبىرلاپ، تىرىسىپ قۇرىسىپ قالادى. نەگە؟ انىعى، تاۋەلسىزدىك الساق تا «سابەتتىك» يدەولوگيا ءالى ولمەگەن. وتكەنمەن ءومىر سۇرەتىندەر كوپ.
سىزدەردە قالاي ەكەنىن بىلمەدىم، ءبىراق بىزدەگى رەسمي كەزدەسۋلەر، كونفەرەنسيالار باسقا دا قىرۋار ءىس-شارالار باسىنان اياعىنا دەيىن ورىسشا وتەدى. «بوتەندەردىڭ» ورتاسىندا وتىراسىڭ. امال جوق...بالىق باسىنان ءشىريدى ەمەس پە؟!
ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە شىدامسىز اداممىن. ورىس تىلىنە رەسمي ستاتۋستىڭ قاجەتى جوق دەيمىن. اپىراۋ، قاشانعى اۋزىمىزدى بۋادى؟ ءالى قانشا كۇتەمىز؟ 20 الدە 30 جىل ما؟ بەلگىسىز.
– بيلىكتە جالپى قوعامدىق ورتادا قىرعىز ءتىلىنىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگەن ىقپالدى ازاماتتار بار ما؟
– بار. «اسابا» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى سامووربەك دىيكانوۆ، وپپوزيسيالىق دەپۋتات راۆشان جەەنبەكوۆتى اتاپ ايتامىن. العاشقىسى «جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋ اقىماقتىق» دەدى. سوڭعىسى ورىس ءتىلىن قولدانىستان مۇلدەم الىپ تاستاۋدى ۇسىندى. ءبىراق، ءبىز ءالى دە ازبىز.
بۇگىنگە دەيىن ورىسشا سويلەسە دە جۇرەگى قىرعىز دەپ سوعاتىن ءبىراز شەنەۋنىكپەن اڭگىمەلەستىم. «ءبىز ءبىر كەزگى كسرو قۇرامىنداعى بولماسا قازىرگى رەسەيگە تاۋەلدى ەل ەمەسپىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ازىرگى ارەكەتىنە قاراپ بۇل كۇندە جاقىن قالدى ما دەپ ويلايمىن» دەيمىن. تۇسىنگەن بولادى. الايدا تاربيەنى ورىسشا العاسىن قيىن ەكەن. مەنىڭ قىرعىزستان تۇتاس قىرعىزشا سويلەۋى كەرەك دەگەن سوزىمنەن سەسكەنەتىن بولۋى كەرەك.
قىرعىزدىڭ بوتەننىڭ دۇنيەسىن، وزگە ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن تەز قابىلداپ الاتىن قاسيەتى بار. سونىسى ۇنامايدى. شىنى كەرەك، كسرو-نىڭ قۇلاعانى جاقسى بولدى. ايتپەسە ءتىلدى قويىپ، تەگىمىزدەن ايىرىلىپ قالار ما ەدىك. قازىرگى چۋكچا، حانتى مانسي، ياكۋتتار قۇساقتى – ماريا پەتروۆنا، يۆان يۆانوۆيچ بولىپ ءجۇرۋىمىز عاجاپ ەمەس ەدى.
– مىسالعا، بىزدە «قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نە كەدەرگى؟» دەگەن ساۋالعا اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. ءبىراق، كوپشىلىگىنىڭ پىكىرى جاعداي جاسالماعان دەگەنگە سايادى. شىنى كەرەك، سوعان سەنبەيسىڭ. قالاي ويلايسىز، ءتىل ۇيرەنۋگە ناقتى قانداي جاعداي كەرەك؟
– بىزدە دە ءسوز كوپ. «قىرعىزشا نەگە ۇيرەنبەيسىڭ؟» دەسەڭ، جىرلاپ كەتەدى. سەبەبىن ساناپ بولمايسىڭ. ونداي تالاي ادامنىڭ بەت-پەردەسىن سىپىرعانمىن. «قىرعىز ءتىلىن ۇيرەنگىم كەلمەيدى دەپ تۋرا ايتپايسىڭ با؟ فيلوسوفيا سوعۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» دەيمىن. مىنە، سونداي كەزدەرى كىمنىڭ شوۆينيست ەكەنى بەلگىلى بولادى. وندايلار ءوزىنىڭ قىرعىز ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيتىنىن سان ءتۇرلى سەبەپپەن اقتاپ باعادى.
ءبىر پاراسى مىناداي: ۇستازدار ناشار، ادىستەمەسى جەتىلمەگەن، ءتىل ۇيرەنۋگە جاعداي جاسالماعان، ءتىل كوميسسياسى دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى.
ال ەندى مىناعان قاراڭىز: بيىل مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بيۋدجەتتەن 243 ميلليون سوم ءبولىندى. ەندەشە الگىلەردىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە جاعداي جاسالماي وتىر دەگەنى وتىرىك ءسوز.
سوسىن بىلاي دەيدى: «دانيار سادىقوۆ الدىمەن مەديسينا تۋرالى كىتاپتاردى قىرعىزشاعا اۋدارىپ الىڭىز». تۇسىنگەنىم، ولار ورىسقا، ورىس الەمىنە قاتىسى جوق دۇنيەلەردىڭ كوپشىلىگىنە جاقتىرماي قارايدى. اسىرەسە، بۇل قىرعىز ۇلتىنا، قىرعىز مۇراسىنا قاتىستى بولسا.
ورىس حالقىندا مىناداي كوزقاراس بار. ءبارىن ءبىز جاسادىق دەيدى. ءبىز بولماساق مەديسينالىق تەرميندەردى قىرعىزدار تۇسىنە الماس ەدى دەيدى. بىلجىرايدى.
سوسىن «ورىس ءتىلىنىڭ ارقاسىندا ادام بولدىق. ونى ۇمىتساق ەرتەڭ ورتا عاسىرلارعا قايتا ورالامىز» دەيتىندەر بار. قىرعىزدىڭ بەلدى عالىمى كۋلۋبەك بوكونبايەۆ وسىلاي دەپتى. ىشتەي الجىعان شىعار دەپ ويلادىم. بۇل قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ سولاي عوي.
– دەگەنمەن، ورىس ءتىلىن رەسمي ستاتۋستان ايىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس قوعام، ۇلت پاتريوتتارى تاراپىنان قانداي قولداۋ تابۋى مۇمكىن؟
– شىنىمدى ايتسام بۇل اقپاراتتىڭ قايدان شىققانىن بىلمەيمىن. عالىمدار ايتتى دەيدى. باستاماسى دۇرىس. ءبىراق، قىرعىزستاندىق قوعامداعى كەيبىر ارانداتۋشى توپتار مۇنى ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ولار ەرتەڭگى كۇنى ءبىزدىڭ قۇقىمىزدى تاپتاۋدا دەپ شۋ شىعارادى. كور دە تۇرىڭىز. نەگە؟ ايتتىم عوي، ەلىمىزدەگى ەتنيكالىق ورىستار مەن وزگە دە ۇلت وكىلدەرى ءالى كۇنگە وتكەنمەن ءومىر سۇرەدى.
بىلتىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ اسىن ءىشىپ، جەرىن باسىپ جۇرگەن سەرگيي رادونەجسكيي اتىنداعى ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى يگور تروفيموۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى ميتينگ ۇيىمداستىردى. بيلىكتەن ورىس ءتىلىن دامىتۋعا 243 ميلليون سوم ءبولۋدى تالاپ ەتتى. سۇراعان جوق، تالاپ ەتتى. قىرعىز ءتىلىن دامىتۋعا ءدال وسىنشاما قارجى بولەتىنىن ەستىپ قويعان عوي. ورىسقا ءتان مىنەزبەن ورىس ءتىلىن تارىلتىپ جاتقان «سرۋ» جانە اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى دەپ ايىپتادى. كوردىڭىز بە؟ بۇلار ءبارىن باعىپ وتىر. وندايلارعا وت كەرەك.
سوسىن «ورىس ءتىلىنىڭ ارقاسىندا ادام بولدىق. ونى ۇمىتساق ەرتەڭ ورتا عاسىرلارعا قايتا ورالامىز» دەيتىندەر بار. قىرعىزدىڭ بەلدى عالىمى كۋلۋبەك بوكونبايەۆ وسىلاي دەپتى. ىشتەي الجىعان شىعار دەپ ويلادىم. بۇل قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟ سولاي عوي.
بىلسەڭىز كسرو كەزىندە بىشكەكتەگى (ول كەزدە فرۋنزە بولاتىن) 64 مەكتەپتىڭ اراسىندا تەك 1 عانا مەكتەپ (!) قىرعىزشا وقىتتى. ال پارتيالىق جيىن-شارلاردا ەگەر زالدا ءبىر ورىس وتىرسا، جيىن ورىسشا جۇرگىزىلسىن دەگەن بۇيرىق بولعان. ءقازىر دە وسى پسيحولوگيا. ورتادا جالعىز ورىس وتىرسا ون قىرعىز سونىڭ تىلىندە سايراپ كەتەدى.
ءتىل دە ءتىرى اعزا. ورىستاندىرۋ ساياساتى قىرعىز ءتىلىن ءولىم الدىنا اكەلدى. ايتتىم عوي، از بولعاندا قازىرگى ياكۋتتار مەن چۋكچالاردىڭ كۇيىن كەشەر مە ەدىك. ءدال ءقازىر ورىس ءتىلى مەن قىرعىز ءتىلىن قاتار دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، الدىڭعىسى كەيىنگىسىن بەلدەن باسىپ جاتىر. ورىس ءتىلى ولمەيدى. ول قالىپتاسقان ءتىل. ونى دامىتۋعا، كەڭىتۋگە ءتيىستى تۋعان وتانى بار. ال قىرعىز ءتىلى قايتپەك؟
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي.
«قالا مەن دالا» انىقتاماسى:
دانيار سادىكوۆ. قىرعىزدىڭ اتى اڭىزعا اينالعان قايراتكەرى، قىرعىز اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن، «الاش وردا» پارتياسىنىڭ بىشكەك فيليالىن باسقارعان، 1938 جىلى «كونترريەۆوليۋسيونەر» رەتىندە ايىپتالىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ابدىكەريم سىدىكوۆتىڭ نەمەرەسى.
