– امانگەلدى اعا، الدىمەن، اتا زاڭىمىز حاقىندا ءوزىڭىزدىڭ كوكەيدە جۇرگەن كورىكتى ويلارىڭىزدى بىلۋدەن باستاساق دەپ ەدىك. بۇدان ءبۇرىنعى ءبىر اڭگىمە بارىسىندا cىندapدى پىكىر-ۇسىنىستارىڭىز بار ەكەندىگىن قۇلاعىمىز شالعان ەدى...
– بىرىنشىدەن، كونستيتۋسيا دەگەنىمىز رەسمي قابىلداناتىن قۇجات پا، الدە ەلدىڭ بولاشاعىن كوزدەيتىن مۇرات پا؟ بۇل سۇراقتى ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ كونستيتۋسياسىنا قويادى.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە، مىنانداي ءبىر ماسەلە بار. ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن «مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق، مەملەكەتتىك يدەولوگيا جاساۋ كەرەك»، دەپ، ايتىپ كەلەمىز.
ال كونستيتۋسيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - مەملەكەتتىك يدەولوگيا. كونستيتۋسيانىڭ ءاربىر بابىنىڭ استارىندا وسى مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى جاتىر.
ءبىراق ەش مەملەكەت كونستيتۋسياسىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەپ ايتپايدى. ءبىراق ىشكى ساياساتى دا، تاربيە جۇمىسى دا، الەۋمەتتىك ساياسات تا، سىرتقى ساياسات تا وسى كونستيتۋسيادان شىعادى. سوندىقتان كونستيتۋسيا - اتا زاڭ. زاڭنىڭ زاڭى، مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى «مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق، دەپ جۇرگەنىمىز» شىن مانىندە، باياعى كەڭەستەر داۋىرىندەگى يدەولوگيانى اڭساۋ. اۋەلى ءبىر يدەولوگيا، مودەل جاساپ، بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ سۋرەتىن سالىپ، سودان كەيىن سول قوعامدى سول سۋرەتكە قاراي يكەمدەۋ، كەرەك بولسا، ءتىپتى، كۇشتەپ يكەمدەۋ يدەولوگياسى كەڭەس زامانىندا بولدى. سوندىقتان يدەولوگيانى ايتپاي-اق، قاقساماي-اق، حالىقتى تاربيەلەيتىندىكتەن، «مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەگەنىمىز كونستيتۋسيا» دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.
مىنە، سوندىقتان كونستيتۋسيادا «ءبىز قانداي ەل بولامىز، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى تەرريتوريامىز قانداي، حالقىمىز قانداي»، دەگەن ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشىپ الۋ كەرەك.
ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسى تۋرالى ايتار بولساق، 1993 جىلى ءبىرىنشى كونستيتۋسيامىزدى قابىلداعان كەزدە، اشىعىن ايتۋ كەرەك، قازاقستان تەرريتورياسىندا ءتۇراتىن ءارتۋرلى ۇلتتار، ۇلىستار وزدەرىن «ءبىز وسى ەلدىڭ ازاماتىمىز» دەپ ەسەپتەمەگەنى اقيقات.
– سەبەبى؟
– ول كەزدە رەسەيمەن 7500 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى شەكارامىز انىقتالماعان-دى. قىتايمەن دە شەكارامىز انىقتالماعان بولاتىن.
سول كەزدە رەسەيدە ۇلكەن سوسيولوگيالىق زەرتتەۋ وتكەن ەكەن. سوندا «قازاقستان تۋرالى ءسىز نە ويلايسىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەن رەسەيلىكتەردىڭ تورتەۋىنىڭ ءبىر «قازاقستان – ورىستىڭ جەرى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مىنە، وسى، تۇستا، 1993 جىلى العاشقى كونستيتۋسيامىزدى قابىلدادىق.
وندا سىرتقى جاعدايدى دا ەسەپتەدىك. ىشكى جاعدايدى دا ەسكەردىك.
دەگەنمەن ءبىرىنشى كونستيتۋسيادا ناقتى شىندىقپەن ەسەپتەسۋدەن گورى دەموكراتيالىق رومانتيزم باسىم بولدى. ءبىز نارىقتىق اكونوميكاعا دا، دەموكراتياعا دا، كوپتەگەن بوستاندىقتار مەن ادام كۇقىقتارىنا دا وپ-وڭاي جەتە قوياتىن سەكىلدى كوردىك.
شىن مانىسىندە، كونستيتۋسيادا ونداي قۇڭدىلىقتاردى اتاعانمەن، ەلدى ءبىر بيلىككە شوعىرلاندىرماي، بۇل تەرريتوريادا جاڭا مەملەكەت ءقۇرۋ مۇمكىندىگى كۇماندى بولدى.
سوندىقتان 1995 جىلى ءبىز پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى مەملەكەتكە اينالدىق. جانە اتقارۋشى بيلىك تە، زاڭ شىعارۋشى بيلىك تە، سوت بيلىگى دە سول پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنا باعىنىشتى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلدى ەپتەپ توپتاستىردىق. سونىمەن، «تاريحي جاعدايدان قاراعاندا ءبىز 120-دان استام ۇلتتى قازاقستان مەملەكەتى دەپ، ىشكى جاعىنان يكەمدەپ، مەملەكەت ءقۇردىق»، دەپ ايتا الامىز جانە ونى سىرتقا دا مويىنداتتىق. ونىڭ قۇقىقتىق نەگىزىندە ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىز جاتىر.
ءسوز جوق، بۇل جەردە كوپتەگەن ماسەلەلەر بار. مىسالى، وسى كۇنگە دەيىن بيلىكتى ءبىر قولدا ۇستاي بەرەمىز بە، الدە بيلىكتى بوساڭسىتىپ، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى بيلىكتەن بىرتە-بىرتە پارلامەنتتىك بيلىككە كوشەمىز بە، قانداي قادامدار جاسايمىز؟
وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلىنىڭ باسىنداعى جاعدايدان قازىرگى جاعداي بولەك. سوعان قاراي كونستيتۋسياعا قانداي وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك؟ - دەگەن ماسەلە 2003-2004 جىلدارى تۋدى دا، بىزدەر وسىنى تالقىلاي باستادىق. سونىڭ قورىتىندىسىندا 2007 جىلى كونستيتۋسياعا ازدى-كوپتى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاسالدى.
– كونستيتۋسيا بويىنشا يدەولوگيالىق جانە caياسي ءارالۋاندىلىق تانىلادى. ال بىزدە وسى ساياسي ءارالۋاندىلىق بار ما؟
– ءسىز ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، وسىنداي ستاندارتتارعا سايمىز با؟
– بۇل سۇراقتى مەن سىزگە قويىپ وتىرمىن...
– بىزدەگى ساياسي ءارالۋاندىلىقتىڭ حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس ەمەستىگى وبسە-نىڭ سامميتىندە دە ايتىلدى. وسىدان مىنانداي قورىتىندى شىعادى. ازۋلى بيلىك وزىنەن-وزى مىقتى وپپوزيسيا تۋدىرادى. ءارى ازۋلى بيلىكتىڭ ءوزى دە وسەدى، ءوزىن-وزى قايرايدى، شىڭدالادى جانە ونى وپپوزيسيا دا وسىرەدى. ودان ەلدىڭ، حالىقتىڭ ساياسي مادەنيەتى، ساياسي ويلاۋ قابىلەتى دە وسەدى.
ءبىز بۇعان ءالى جەتە الماي وتىرمىز. بيلىكتىڭ پارتياسى مىقتى، باسقا پارتيالار ءالسىز، دەگەن ءسوز شىندىققا ساي كەلمەيدى.
مىقتى پارتيانىڭ مىقتى وپپوزيسياسى بولعان كۇندە عانا ول مىقتى بيلىك بولادى. بۇگىن ءالسىز وپپوزيسيا ءالسىز بيلىكپەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. باسقا پارتيالار باسەكەلەستىككە بارا الماي تۇر. بارعان كۇندە، مادەني تۇردە ساياسي پىكىرتالاس بولعان كۇندە عانا «بيلىك مىقتى، ەشكىمنەن قورىقپايدى، بيلىك مەملەكەتتىڭ تۇتقاسىن مىقتاپ ۇستاپ وتىر»، دەپ ايتۋگا بولادى.
وسى ورايدا باسقادان بۇرىن ەكونوميكا سالاسىن الايىق. ءبىزدىڭ كونستيتۋسيادا «نارىقتىق ەكونوميكا» دەگەن ءسوز جوق. ءبىراق كونستيتۋسيا بويىنشا مەملەكەتتىك مەنشىك پەن جەكە مەنشىك تانىلادى جانە بىردەي قورعالادى. نارىقتىق ەكونوميكانىڭ يدەولوگياسى – وسى. ال شىندىعىندا قالاي بولىپ جاتىر؟
ەكونوميكالىق پليۋراليزم تولىق دامىماي، الىمجەتتىك جاساپ، بىرەۋدىڭ مەنشىگىن بىرەۋ تارتىپ الىپ، بىرەۋدى بىرەۋدىڭ تۇنشىقتىرۋى ورىن السا، بۇل باسەكەلەستىك ەمەس. ونىڭ اتىن – رەيدەرلىك دەيدى. مىنە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان كەلگەندە دە، كونستيتۋسيالىق قاعيدالار ءبىر جاعىنان ىسكە اسىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان قيىندىقتارعا تاپ كەلۋدە. مۇنى جاسىرماي ايتۋىمىز قاجەت.
سونداي-اق، بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى: زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت تارماقتارى بار دەيمىز.
وسىنىڭ ىشىندە قازاقستاندا سوت بيلىگىن قاشان كوردىك؟ قاي كەزدە سوت بيلىك ايتتى؟ قاي كەزدە سوت اتقارۋشى بيلىك پەن زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ اراسىندا تورەشى بولدى؟ بولعان جوق. بولا الماي جاتىر.
سوندىقتان بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى بولعانمەن، ولار بىرى-بىرىمەن باسەكەلەستىككە، تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەسىندە بولادى دەگەنمەن دە، ولاردىڭ وزدەرى دە ءوسىپ، جەتىلمەي جاتىر. سونىڭ ىشىندە ايتىپ وتىرعانداي، سوت بيلىگى كورىنە قويماۋدا.
– مۇنداي جاعداي باسقا ەلدەرگە دە ءتان بە؟
– جالپى، كونستيتۋسيالاردىڭ تاريحىن قاراپ وتىرساق، كونستيتۋسيا «مەملەكەت مىنانداي بولۋ كەرەك، سوعان ۇمتىلۋ قاجەت» دەگەندەي، ومىردەن وزىپ، ۇلگى بولىپ تۇرادى ەكەن.
مەن مىناداي ءبىر مىسال ايتايىن.
1776 جىلى 4 شىلدەدە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراسياسى قابىلدانادى. سول كەزدە امەريكادا بايىرعى جەرگىلىكتى حالقى ۇندىستەرگە دەگەن بارىپ تۇرعان گەنوسيد ورناپ تۇردى.
ەۋروپادان، انادان-مىنادان قاشىپ-پىسىپ كەلگەندەر ولاردى مەنسىنبەيدى. ولاردىڭ وزدەرى بىر-بىرىمەن قىرقىستى. ەلدە ەشقانداي دەموكراتيا بولمادى. امەريكا سونداي جاعدايدا ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى دەكلاراسياسىن ۇسىندى. ونداعى قۇندىلىقتار مەن ءومىر اراسىنداعى الشاقتىق جەر مەن كوكتەي. بۇگىن سول اقش ءوز دەكلاراسياسىندا ايتىلعان قۇندىلىقتارعا تولىق قول جەتكىزدى مە؟ جەتكىزگەن جوق!..
– ءۇش عاسىرعا اياق باسسا دا ما؟
– مىنانداي ءبىر جاعدايدى ايتايىن. 2003 جىلى امەريكانىڭ لوتت ەسىمدى سەناتورى كىزۋ ايتىس كەزىندە «نەگر» دەگەن ءسوزدى ايتىپ قالىپتى.
«نەگر» ءسوزى - ناسىلشىلدىكتىڭ بەلگىسى. ول ءسوزدى مادەنيەتتى امەريكالىق، ونشش ىشىندە سەناتور ايتپايدى. سوندا نە دەپ ايتۋ كەرەك ەدى؟
افريكالىق امەريكالىق دەيدى، ءبىراق ناسىلىنە بارمايدى. مىنە، كوردىڭىز بە، قىزۋ ايتىس كەزىندە قارا ءناسىلدى ادامدى شەتتەتۋ كورىنىس الىپ قالدى.
سول بويدا جۋرناليستەر سەناتوردىڭ «نەگر» ءسوزىن قولدانعانىن تاراتىپ جىبەرەدى.
سودان سوڭ سەناتور: «مەنىڭ سەناتور بولۋعا قۇقىعىم جوق، سەبەبى اتا زاڭدا جازىلعان باستى قۇندىلىقتاردى بۇزدىم»، - دەپ، وتستاۆكاعا كەتكەن. امەريكالىق سەناتور قاتەلىك جىبەردى، سونىمەن كوسا، كىسىلىگىن دە كورسەتتى. مىنە، بۇل – 1776 جىلى قابىلدانعان دەكلاراسيانىڭ ءالى دە تولىققاندى جۇزەگە اسپاعاندىعى.
اتتەڭ، ءبىزدىڭ ەلدە قازاقتى باسقالار وسىلاي سىيلاسا، «مەن وسىنداي ءبىر قاتەلىك جاسادىم، ۇلتتىڭ نامىسىنا ءتيدىم، مەنىڭ دەپۋتات بولۋعا، مەنىڭ مينيستر بولۋعا قۇقىعىم جوق»، دەپ جاتسا، بۇل ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى بولار ەدى.
ءبىراق بىزدە ازىرگە ونداي مادەنيەتتىلىك بولماي تۋر.
وسى رەتتە مەنىڭ ەسىمە مىنا ءبىر جايدىڭ ءتۇسىپ وتىرعانى.
مەنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى بولعان كەزىمدە «مادەنيەت تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسىن قارادىق. جۇمىس توبىنداعى سەناتوردىڭ ءبىرى «جوباداعى قازاقتىڭ مادەنيەتى دەگەن بولمايدى، ونىڭ ورنىنا كوپۇلتتى مەملەكەت بولعاندىقتان بارلىق جەردە «قازاقستان مادەنيەتى دەپ جازۋ كەرەك»، دەپ ۇسىنىس ايتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن تانىعىسى كەلمەگەن ەدى.
ول سەناتور جۇمىس توبىنان شىعارىلعانمەن، امەريكالىق سەناتور سياقتى وتستاۆكاعا كەتپەك تۇگىلى قازاق حالقىنىڭ الدىندا كەشىرىم دە سۇراماعان بولاتىن.
كونستيتۋسيا — ەلدىڭ بولمىسىنىڭ نەگىزى، جوگارىدا ايتكانداي، يدەولوگيا، تاربيە، مۇرات. وسىعان بايلانىستى تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە تۋادى.
بۇل - كونستيتۋسياداعى قاعيدالار مەن ءومىردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق. وسى الشاقتىكقا حالىق قاتتى ىزالانادى.
بۇل الشاقتىق نەدەن شىعادى؟ مۇنىن سەبەبى - ءبىزدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق مادەنيەتىمىزدىڭ تومەندىگى.
كەيبىر جوعارى لاۋازىم يەلەرى وزدەرىن بۇقارادان جوعارى ساناپ، ولاردىڭ مۇددەسىنە ءجۇردىم-باردىم قارايتىنىن دا كورىپ ءجۇرمىز. بۇل بارىپ ءتۇرعان اسىرە توپاستىك، كەشىرىمسىز توعىشارلىق. دەسەك تە، جۇڭگو فيلوسوفى كونفۋسيي: «ەلدىڭ باسىندا، ءتىپتى، ءادىل 6يلەۋشى ءتۇرعاننىڭ وزىندە بىرنەشە ۇرپاق الماسپاي، ەلدىڭ ساناسى، مادەنيەتى جاڭارمايدى» دەگەن ەكەن. دەمەك ءبىز دە جاڭارىپ ۇلگەرە الماي جاتىرمىز.
تاعى ءبىر ويلاندىراتىنى: دەپۋتات بولعان كەزىمدە دە، جوعارى وكۋ ورىندارىنداعى پروفەسسور بولىپ، ساباق بەرگەن كەزىمدە دە، بايقاعانىم - حالىقتىڭ كونستيتۋسيانى بىلمەيتىندىگى.
ويتكەنى وقىمايدى، زەردەسىنە توكىمايدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا قانداي ماماندىقتاردى دايىنداسا دا، كونستيتۋسيانى دۇرىستاپ وقىتپايدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونستيتۋسياسى جاستاردىڭ ساناسىنا تەرەڭ ءسىڭىرىلىپ جاتقان جوق. اتا زاڭ قاعيدالارىن بولاشاق زاڭگەردىڭ عانا ەمەس، بارلىق جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى قازاقستان حالقىنىڭ تاريحى ىسپەتتى اسا قۇرمەتتى ءپان بولۋى ءتيىس.
«شەنەۋنىكتىڭ ىستەيتىن جۇمىسىنا مەن نەگە پارا بەرەمىن؟ نەگە مەن ونىڭ الدىنا بارىپ باس يەمىن؟» دەگەن پسيحولوگيا جوق. ەگەر ءارقايسىسىمىز ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىق قۇقىعىمىزدى پايدالانۋعا تىرىسساق، شەنەۋنىك تە تارتىنار ەدى.
شەنەۋنىكتى دە، سوتتى دا، پروكۋروردى دا باسقا شىعاردىق. ءوزىمىزدىڭ ازاماتتىعىمىزدىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى سونشاما، پارا بەرمەي، ماسەلە شەشە المايمىز دەگەن وي قالىپتاسقان. ماسەلەنى پارا بەرمەي شەشەمىز دەمەي، پارا بەرىپ شەشەمىز دەيمىز. كەيبىرەۋ ونى ءتىپتى ماقتانىش ەتەدى. مۇنداي قوعامدى كونستيتۋسيا جۇمىس جاسامايدى. مۇنداي قوعامدا ادامدار ءبىر-بىرىن سىيلامايدى، اقشانى سىيلايدى.
– كونستيتۋسيانىڭ ءجيى كوتەرىلىپ جۇرگەن 7-بايى تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولماس...
— وسى 7-باپ بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى -قازاق ءتىلى، سونشەن بىرگە مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى اتقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى. وسىعان بايلانىستى كەزىندە مۇحتار شاحانوۆ ەكەۋمىز كونستيتۋسيالىق كەڭەسكە ساۋال سالعانىمىزدا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى بارىنەن دە جوعارى ەكەنىنە تۇسىندىرمە جاسالعان بولاتىن.
ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى كونستيتۋسيالىق دەڭگەيدە دە تومەن. دەگەنمەن قوعامدىق پىكىر بۇگە-شىگەسىن سارالاي بەرمەيدى. «تەڭ قولدانىلادى» دەگەن سوزگە جارماسادى. شىن مانىسىندە، مەملەكەتتىك ءتىل - بىرەۋ.
سۇحباتتاسقان، ءرازيعا اشەيەۆا
2008 ج
