– ءسىز پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالعان كۇننەن بەرى ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. بۇل ءسىزدى نە نارسەگە ۇيرەتتى، قانداي ەلەستەردەن ارىلتتى؟
– ەلەستىڭ كۇل-تالقانى شىعۋ دەگەن بولعان جوق. ويتكەنى، ولار مەندە اۋەلدەن بولماعان. ۇكىمەتكە دە مەن ستۋدەنت ورىندىعىنان كەلگەن جوقپىن عوي. كوپ نارسە باستان ءوتتى، باسقارۋشىلىق تاجىريبە بار دەگەندەي. پارلامەنتتەگى جۇمىس مەنى بيلىكتىڭ اتقارۋشى ورگانىندا جۇمىس ىستەۋگە دايىندادى. ءبىز دەپۋتاتتارمەن الەۋمەتتىك سالانىڭ پروبلەمالارىن جاقسى زەرتتەدىك جانە ۇكىمەتكە كوپتەگەن ناقتى ۇسىنىمدامالار جىبەردىك. ەندى مەندە سول ۇسىنىمدامالاردى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا مۇمكىندىك پايدا بولدى.
وتكەن جىل مەنى اقپارات تەڭىزىنىڭ تەرەڭىنە باتىردى، قىزىقتى ادامدارمەن تانىستىردى، تالقىلاۋلار مەن شەشىمدەر قابىلداۋدىڭ تەتىگىن كورسەتتى، مەملەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنىڭ قاعيداتتارىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. وسى وراسان جۇمىستاردىڭ بارلىعىن كوپتەگەن ءوز ءىسىنىڭ كاسىبي شەبەرلەرىمەن، اتان تۇيەگە جۇك بولار كۇردەلى قىزمەتتى ىنتا-شىنتاسىمەن بەرىلىپ، ادال اتقاراتىن قاراپايىم ادامدارمەن بىرلەسىپ جۇزەگە اسىردىق.
سونداي-اق، بۇل جىل مەنى توزىمدىلىككە ۇيرەتتى – العا تىم بولماسا جارتى قادام جاساۋ ءۇشىن دە ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋ قاجەت. كوپتەگەن كەڭەستەر، تالقىلاۋلار ۇيىمداستىرۋعا، سان قىرلى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋگە تۋرا كەلەدى. توزىمدىلىك قاي كەزدە دە جەتىستىكتەرگە باستايدى…
– بايقاۋشىلار مەن كوممەنتاتورلاردىڭ وزىڭىزگە قاتىستى ايتىلعان وتكىر ىلىك سوزدەرى جانىڭىزعا تيمەي مە؟
– بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە. مەن دە ءتىرى پەندەمىن عوي. ەكىنشى جاعىنان، بۇل ارادا ەموسياعا بەرىلۋ دە ورىنسىز. مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەمىن جانە اركىم ءوزىن ساراپشى سەزىنەتىن ءارى بۇل ءىشىنارا شىندىققا دا جاناسادى، ازاماتتاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن سالاعا جاۋاپ بەرەمىن. ورىندى سىن مەن قىزىقتى يدەيالار ءۇشىن قاشاندا ريزامىن. العاشقىسىنا دا، كەيىنگىسىنە دە بىردەن قايىرىلىپ، ۆەدومستۆولارعا ءتيىستى تاپسىرمالار جۇكتەيمىن.
«وزگەرىستەر قاشاندا ىڭعايسىزدىق تۋعىزادى»
– ءسىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىڭىزدىڭ اياسىنا كىرەتىن سەگمەنتتەردىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك الاڭ: ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ. بۇل مەملەكەتتىك اۋقىمداعى باسقارۋشى ءۇشىن اسا كۇردەلى سالا سانالادى. بۇل سالاداعى ادامنىڭ بيلىك-بەدەلىنە نۇقسان كەلەتىن كەزدەر دە از ەمەس. وسى جايت ءسىزدى قىمسىندىرماي ما؟
– جوق، قىمسىندىرمايدى. اسىرەسە، اڭگىمە قايتا جاڭعىرتۋلار، كەي شاقتاردا اسا اۋىر تيەتىن جاڭعىرتۋلار تۋرالى بولىپ وتىرعاندا ابىروي-بەدەلگە نۇقسان كەلمەيتىن كەز از. دارىگەر ادامدى ءتانىن اۋىرتپاي ەمدەي الا ما؟ وزگەرىستەر قاشاندا قولايسىزدىقتار تۋعىزادى: ادەتكە اينالعان ءبىر نارسەڭنەن قول ۇزۋگە، ءوز ومىرىڭدەگى ءبىر نارسەنى وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى.
جاڭالىقتار، قانداي وڭ جاڭالىق بولماسىن، قاشاندا سەكەممەن قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. شىن مانىندە، وسىنداي شەتىن سالانى رەفورمالاۋدا وزىڭە جاۋاپكەرشىلىك الۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە باتىلدىق تا قاجەت شىعار. تورعايدان قورىققان ەگىن ەكپەس دەگەن بار ەمەس پە.
سونىمەن قاتار، بۇل سەكتوردىڭ ايەلدىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ – بۇل بالالار، وقۋشىلار، ستۋدەنتتەر، زەينەتكەرلەر – تىكەلەي ايەل ادامعا جاقىن الەم بولىپ تابىلادى. ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىنگى ارالىقتاعى بارشا ادامدى تىرشىلىكتىڭ ءتىنى سانالاتىن الەۋمەتتىك سالا قارسى الىپ، ءومىر بويى بىرگە بولىپ، كەيىن شىعارىپ سالادى. بۇل – ادام ايتقىسىز كۇردەلى، سونىمەن بىرگە، وتە قىزىقتى جۇمىس. ءتىپتى، ونىڭ «راحمەتى جوق» دەپ ەسەپتەلەتىنىنە قاراماستان…
– دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋدىڭ كەڭەستىك مودەلى ادامداردىڭ جادىندا ايتارلىقتاي ساپالى دەپ ساقتالىپ قالعانىنا كەلىسەتىن شىعارسىز. ويتكەنى، ءوزىڭىز دە كەزىندە كەڭەستىك مەكتەپتە، كەڭەستىك جوو-دا وقىپ، كەڭەستىك اۋرۋحانالاردا ەمدەلدىڭىز ەمەس پە…
– ايقىن نارسەمەن كەلىسپەۋدىڭ ءوزى قيىن. نە ليسەي، نە گيمنازيا بولماعان، تەك ونجىلدىق مەكتەپتەر عانا بولعان ۋاقىت مەنىڭ جاقسى ەسىمدە. مەن سونداي مەكتەپتەردىڭ بىرىندە وقىپ، ورتا ءبىلىم تۋرالى اتتەستات الدىم. ۇلگى تۇتار مۇعالىمدەر ەدى، ولاردىڭ ءبارى ەسىمدە، ماسكەۋ مەن الماتىداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس بەرگەن تالىمگەر وقىتۋشىلار دا كۇنى بۇگىنگىدەي جادىمدا. جانە بالالارىم ومىرگە كەلگەن پەرزەنتحانالاردى دا ريزاشىلىقپەن ەسكە الامىن. وتكەنمەن ەموسيالىق بايلانىس كەز كەلگەن ادامعا ءتان، ونى وتكەندى اڭساۋ، ساعىنۋ دەپ اتايدى.
ءبىراق ماسەلە ليريكالىق كوڭىل كۇي اۋانىندا عانا ەمەس. سول كەزدىڭ دارىگەرلەرى مەن مۇعالىمدەرى كەڭەستىك ينتەلليگەنسيا ارمياسىنىڭ ەڭ قالىڭ ساپىن قۇراسا، ولاردىڭ ورتاسىندا ارقاۋلىق قۇندىلىقتار: كاسىبيلىك، ادالدىق، پاراسات، پارىز سەزىمى، رياسىزدىق قالىپتاستى. ءبىرشاما يدەالداندىرىلعانىنا قاراماستان، سول جىلداردىڭ فيلمدەرى دە سانامىزدا جارقىن وبرازدار قالدىردى. ۆلاديمير ۋستيمەنكونىڭ «قىمباتتى مەنىڭ ادامىم» («دوروگوي موي چەلوۆەك») كارتيناسىنداعى دارىگەردى نەمەسە «دۇيسەنبىگە دەيىن ءتىرىمىز» («دوجيۆەم دو پونەدەلنيكا») فيلمىندەگى ءمۇعالىم مەلنيكوۆتى ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟ ءبىراق ادامداردىڭ وسىنداي تيپتەرى تۇبەگەيلى يدەولوگيالىق جوبا، ۋاقىت كورسەتكەنىندەي، ۋتوپيا جاعدايىندا عانا ءومىر سۇرە الاتىنىن دا ۇمىتپاعان ءجون. ال ول وزگەرىپ وتىرادى.
بۇگىن ءبارى دە باسقاشا رەڭك الدى. نارىققا تەلۋ ادامداردى وزگەرتپەي قويمادى. مەن ءقازىر وسى تەلۋدىڭ قيىندىقتارى، اۋىر سالدارلارى تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. الايدا، ءبىزدىڭ بۋىنىمىز ەمەس، ۋتوپيالىق دوگمالاردان تىس تۋعان بۇگىنگى ۇرپاق – بۇلار ءقازىر باسقا ادامدار. ولار بەلسەندى، ومىرگە عاشىق، ءوز بەتتەرىنشە ءومىر سۇرە الادى، جەكە باسەكەلەستىككە يكەمدى، ولارعا تابىستىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا اسا قىمبات، ولار ءتىپتى وزدەرىن تەك ەلىنىڭ ازاماتى عانا ەمەس، سونداي-اق، ادامزاتتىڭ بولشەگى رەتىندە سەزىنگىلەرى كەلەدى. جانە ولار وزدەرىن زاماناۋي جانە قاجەتتى ەتەتىن ەركىن كونۆەرتتەلەتىن ءبىلىم الۋعا قۇقىلى دەۋىمىز كەرەك. بۇل، ارينە، ادامدى پاراساتتىلىقتان جانە باسقا دا ارقاۋلىق ادامي قۇندىلىقتاردان اجىراۋعا ماجبۇرلەي الماسا كەرەك.
كەڭەستىك مەكتەپ ءوز ءداۋىرى ءۇشىن ەتالون ەدى. ءبىراق ودان بەرى عىلىم، تەحنولوگيا، ارينە، تۇتاستاي ادامزات العا قاراي ساپالى سەكىرىس جاسادى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ، ينتەرنەتتىڭ دامۋى بۇكىل الەمدى ۇستەلىمىزدىڭ ۇستىندەگى كومپيۋتەرگە سىيعىزىپ قويدى. كەڭەستىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قانداي وزىق ۇلگىدە بولعانىمەن، ونى رەفورمالاۋ قاجەتتىگىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەءتىپ بەرىپ وتىر. ءبىراق ونىڭ ەلەسى ءالى دە بولسا جوعالا قويعان جوق، ول شىن مانىندە اركەز كوڭىلدەگىدەي ناتيجە بەرە بەرمەيتىن بۇگىنگى رەفورمالارعا تۋ سىرتىنان قىزعانىشپەن سۇق كوزىن قاداپ تۇر.
الايدا، بۇعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك – رەفورمالار تىنىش كابينەتتەردە جاسالادى، سوندىقتان ولارعا مۇمكىن پراكتيكالىق بازا جەتىسپەيتىن شىعار. جانە دە پروبلەما تاياۋعا دەيىن ولاردىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كەڭ كولەمدى تالقىلاۋلارعا شىعارىلا قويماعانىندا جاتىر. ال تابىسقا جەتۋ ءۇشىن جۇيەنىڭ ىشىنەن دە، سونداي-اق، سىرتىنان دا قاراپايىم عانا وبەكتيۆتى جانە كاسىبي كوزقاراس قاجەت. ءبىز ءقازىر وسى باعىتتا ىلگەرىلەپ بارامىز.
«باسقا تۇسسە باسپاقشىل، كونۋ پارىز»
– قالاي ويلايسىز، رەفورماتورلار ءۇشىن نەلىكتەن ءدال وسى «حالىق اعارتۋ الاڭى» وسىنشالىقتى تارتىمدى، ءبىراق ناتيجەلەرى بويىنشا سونشالىقتى قاراما-قايشى بولىپ قالىپ وتىر؟
– ەسكە تۇسىرە كەتەيىكشى، وسى 1983 جىلعى ورتا مەكتەپ رەفورماسى «قايتا قۇرۋدىڭ» العاشقى ءىزاشارى بولا جازداعان جوق پا! سوناۋ الىس كەڭەستىك زاماندا دا وسى سالا مۋتاسياعا ءجيى ۇشىراعانىن ۇمىتپاعان ءجون شىعار: ەرلەر مەن ايەلدەرگە ارنالعان مەكتەپتەر بولدى، كەيىن ولاردى بىرىكتىردى. بىرەسە ون جىلدىق، بىرەسە ون ءبىر جىلدىققا اينالدىرىلدى. كۇمىس جانە التىن مەدال دەگەن دە بولدى، كەيىن تەك التىنى عانا قالدى. مەن، ءتىپتى، مەكتەپ فورمالارى مەن «جاۋلاردىڭ» پورترەتىن قارا سيامەن بوياپ ۇلگەرمەگەن وقۋلىقتار تۋرالى ايتىپ وتىرعانىم جوق. ءبارى دە بولدى.
وسى ءبىر الەۋمەتتىك فەنومەن ءاردايىم كوز الدىمىزدا الاقانداعىداي كورىنىپ تۇرادى، ويتكەنى، بارىمىزدە «ازداپ وقىدىق»، بارشامىزدا دەرلىك وقىپ جاتقان نەمەسە وقۋعا باراتىن بالا-شاعا، نەمەرە بار. ياعني، قالاي بولعاندا دا، بۇل ماسەلەنىڭ بارلىعىمىزعا دا قاتىسى بار. سالانىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرى بارشاعا ايان. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى رەفورماتورلار دا جەدەل ءارى جارقىن جەڭىستىڭ ارباۋىنا شىداپ تۇرا المادى. ولارعا كەيبىر مەكتەپتەردى «ليسەي»، ال تەحنيكۋمداردى «كوللەدج» اتاسا بولدى، ءبارى عايىپتان وزگەرىپ شىعا كەلەتىندەي كورىندى. وبلىستىق پەدينستيتۋتتاردىڭ بارلىعى «ۋنيۆەرسيتەتتەرگە» اينالدى، قانشاما «اكادەميا» پايدا بولدى…
جۇرتتىڭ جاقسى ءبىلىم الۋعا دەگەن تابيعي ۇمتىلىسى ءبىلىم بەرۋدى ديپلوم ساتۋمەن الماستىرىپ جىبەرگەن قارا نيەتتى كاسىپكەرلەرگە كەزىكتى. ول ۋاقىتتاردا ادال ءارى شىنايى رەفورما جاساۋعا دەگەن تالپىنىستار دا بولدى، ءبىراق الاياقتىق تا جەتىپ-ارتىلدى. اسىرەسە، وقۋلىقتارعا قاتىستى. تۇسىنەسىز عوي، فيزيكا، ماتەماتيكا، بيولوگيا، حيميا – يدەولوگيالىق ىقپالدان تىس. ال تاريح، ادەبيەت، ءتىپتى گەوگرافيا بازالىق ميفتەرگە قاتتى تاۋەلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا كۇيرەگەننەن كەيىن جاندارمەن قىلىپ جاتقان ءميفتىڭ قالدىقتارى مەن قيراندىلارى نەگىزىندە گۋمانيتارلىق وقۋ جۇيەسىن قۇرۋ قيسىنسىز ەكەنىنە كەلىسەسىز عوي. جاڭا ساپالى يدەولوگەما قاجەت، ال ول اشىتقىمەن وسە سالمايدى، تاپسىرىسپەن پىسپەيدى. وعان ۋاقىت، كۇش-جىگەر كەرەك، ول – ازاپتى ءوسىم. ءبىزدىڭ بارلىعىمىز وسى ۇدەرىستىڭ ىشىندەءمىز، قويار ساۋالىمىز الار جاۋابىمىزدان كوپ. وسىلاي بولدى، باسقا امال جوق. بۇل تەك ءبىلىم بەرۋگە قاتىستى ەمەس…
0 + 11
– ال جاقسى. جاز ءبىتىپ كەلەدى، الدا 1 قىركۇيەك. وقۋشىلاردى نە كۇتىپ تۇر، ولارعا قانداي وزگەرىستەر كولدەنەڭ تارتىلماق؟
– ايرىقشا دەيتىندەي، «تاعدىرشەشتى» ەشتەڭە جوق. بيىلعى 1 قىركۇيەكتە ءبىرىنشى سىنىپقا كەلەتىن بالالار اپتاسىنا بەس كۇن وقىپ، وقۋ جىلىن 2017 جىلى 30 مامىردا اياقتايدى. تەك سولار عانا! وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەرگە قوسىمشا 34 دەمالىس كۇنى بەرىلەدى. بۇل مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەكاقىسىنا اسەر ەتپەيدى. كەلەسى وقۋ جىلىندا بەسكۇندىككە ءبىرىنشى، ەكىنشى، بەسىنشى جانە جەتىنشى سىنىپ وقۋشىلارى كوشەدى. 2018 جىلى 1-سىنىپتان 10-سىنىپقا دەيىنگى وقۋشىلار وسى تارتىپپەن وقيدى. تەك 2019 جىلى عانا وسىنداي جۇمىس كەستەسىنە بارلىعى كوشەتىن بولادى.
– 12 جىلدىق وقىتۋ جۇيەسى نە نارسەگە نەگىزدەلىپ وتىر؟ ون جىلدىق، ون ءبىر جىلدىق بولدى، ال ون ەكى جىلدىققا نە سەبەپ؟
– 11 سانى ورتا ءبىلىم ءۇشىن جوعارى شەك بولىپ قالا بەرەدى. تەك التى جاسار بالا ءۇشىن نولدىك سىنىپ ەنگىزىلەدى. ال ءبىرىنشى سىنىپتا التى جاسار بالا دا، جەتى جاسار بالا دا بولۋى مۇمكىن، بۇل ەندى اتا-انانىڭ قالاۋىنا قاراي. سوندا 0 + 11 بولادى. بۇل – ومىرشەڭدىگىن دالەلدەگەن حالىقارالىق تاجىريبە. نولدىك سىنىپ – ءبۇلدىرشىندى قامسىزقايعىسىز بالالىق شاقتان ەستيارلىققا وتكەرەتىن وزىندىك ءبىر دەكومپرەسسيالىق كامەرا. 12 جىل ۇزاق ەكەنىنە كەلىسەمىن، ءبىراق ارتىقشىلىقتارى مىنادا: 12 جىلدا ءبىز بالانى كاسىپكەرلىك ماشىقتارعا، اقپاراتتىق تاسقىندا باعدارىن بولجاۋعا جانە باسقا دا ومىردە قاجەتتى نارسەلەرگە ۇيرەتىپ ۇلگەرەمىز.
كوپتىلدىلىك – تابىس كىلتى
– ەندى تىلدەر تۋراسىندا. بۇل – اسا اۋىر تاقىرىپ. بالالاردى ءبىر مەزگىلدە قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنە ۇيرەتۋ مىندەتى قويىلدى. بۇل قانشالىق مۇمكىن نارسە؟
– مۇنىڭ نەسى مۇمكىن ەمەس؟ كوپتىلدىلىك الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە قالىپتى نارسە. ءتۋريزمدى دامىتۋعا جانە ينۆەستيسيا تارتۋعا باعدار ۇستاعان مەملەكەتتەر باياعىدا-اق كوپتىلدىلىككە كوشىپ قويعان. ولار ءۇشىن بۇل – تىرشىلىك ەتۋدىڭ، وركەندەۋدىڭ، تابىستى بولۋدىڭ كىلتى. ياعني، جۇرتتار شىنايى جاعدايعا قارايدى.
ءبىز وزگە ەشبىر ەلگە ۇقسامايمىز جانە كوپتىلدىلىككە ءوز باسىمىزداعى جاعدايعا بايلانىستى كەلىپ وتىرمىز. قوردالانىپ قالعان بارلىق وكپە مەن ۇرەيدى لاقتىرىپ تاستاپ، وسىنى قابىلداۋىمىز قاجەت. ادامداردى ءتىل ۇيرەنۋگە كۇشتەپ ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. ولاردى تەك ىنتالاندىرۋعا بولادى. ەڭ قۋاتتى، تابيعي ىنتا ءتىل يەسى – قازاقتاردىڭ وزىندە. ولار ءتىلدى ساقتاپ، سۇرانىسقا يە، جەڭىل يگەرىلەتىن جاساۋى ءتيىس. وسى دۇرىس، بۇل انالىق تۇيسىككە بارا-بار. سوندىقتان مەن وتانداستارىمنىڭ بۇل ماسەلەدەگى الاڭداۋشىلىعىن تۇسىنەمىن.
باستى مىندەت – قازاق ءتىلىن ۇلتىنا قاراماستان بارلىق وقۋشىلارعا جىلدام ءارى ساپالى مەڭگەرتۋ ادىستەمەسىن ازىرلەۋ جانە 2017 جىلدان باستاپ ەنگىزۋ. قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە جانە قازاق تىلىندە وقىتۋعا بۇرىنعىعا قاراعاندا كوبىرەك ۋاقىت بولىنەتىن بولادى.
ءبىراق ءبىز ورىس ءتىلىن جوعالتپاۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، بۇل ءتىپتى قيسىنسىز. بيلينگۆيزم – ءبىز ساقتاۋعا ءتيىس شىندىق. ەكىنشىدەن، ءبىز سولتۇستىكتەگى كورشىمەن بەرىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستامىز. بۇل ەل قازاقستاندىق وندىرۋشىلەر ءۇشىن ءتيىمدى سەرىكتەس، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ تۇتىنۋشىسى. ۇشىنشىدەن، ءىرى قالالاردىڭ، ەلوردا مەن وبلىس ورتالىقتارىنىڭ لينگۆيستيكالىق ورتاسى، البەتتە، ارالاس بولىپ كەلەدى، ءبىراق ورىس ءتىلىنىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسى بايقالادى.
يدەالدىق تۇرعىدان ەلدىڭ بارلىق ازاماتى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە، قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە وپ-وڭاي كوشە الاتىن بولۋى ءتيىس، بارى سول عانا. الايدا، لينگۆيستيكالىق ۇدەرىس تە ەكىجاقتى بولۋى ءتيىس. ياعني، ورىستىلدىلەر قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندىگىنە بايلانىستى ءوز قورقىنىشتارىنان ارىلۋى كەرەك. ال ودان ارىلۋدىڭ ەڭ جاقسى امالى – ءتىلدى ۇيرەنىپ الۋ. بەس ءجۇز ءسوز بەن جيىرما شاقتى سويلەم قۇرىلىمىن ۇيرەنىپ الۋعا بولادى! باستاپقىدا وسى دا جەتكىلىكتى. ەگەر وسىعان قول جەتكىزسەك، وندا ەلىمىزدى تانىماي قالامىز. تۇرىكتەر، تاتارلار، وزبەكتەر، ازەربايجاندار، بالقارلار مەن باسقا دا ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان تۇركى حالىقتارى ءبىر جىلعادان اتتاپ وتكەندەي-اق قازاقشا سويلەپ كەتەدى! ويتكەنى، ءتىل تۋىس قوي. ال ءورىستىلدى تۇرعىندارىمىز ءوز قورقىنىشتارى مەن قىسىلىپ-قىمتىرىلۋ سەزىمىن جەڭىپ، قاتەمەن، اكسەنتپەن بولسا دا قازاقشا سويلەپ كەتكەن كەزدە ءبىز كوپتەن بەرى ۇمتىلىپ كەلە جاتقان، ەل كونستيتۋسياسىنىڭ ءبىرىنشى سويلەمىندە جازىلعان «ءبىز، قازاقستان حالقى…» دەگەن ۇعىم دا پايدا بولادى.
بايقاساڭىز، وسى ايتىپ وتىرعانىمنىڭ ءبارى وتكەن زاماننىڭ سىنىق كىرپىشتەرى تولعان قورجىن ارقالاعان قازىرگى ۇلكەن كىسىلەر تۋرالى. ال بىرەر اپتادان كەيىن پارتاعا وتىراتىن بالدىرعاندار 11 جىلدان كەيىن مەكتەپتەن اقىلدى، اشىق، ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە، قازاقشادان اعىلشىنشاعا وپ-وڭاي كوشە بەرەتىن دامىعان ادامدار بولىپ شىعادى. بۇل – ۋاقىت تالابى.
نە دەسەڭ دە، اعىلشىن ءتىلىنسىز كۇن جوق…
– قازاق جانە ورىس تىلىنە قاتىستى تۇسىنىكتى دەلىك. ءبىراق اعىلشىندى وقۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ سونشالىق قاجەتتىلىك بار ما؟
– كوپتىلدىلىك – ۇلكەن جوسپاردىڭ، ۇلت جوسپارىنىڭ، قازاقستان-2050 جوسپارىنىڭ اجىراماس بولىگى.
جەر قويناۋىنىڭ بايلىعىنان بولەك، جاڭا ويكۋمەنا اشىلادى، ول – ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتى. عاسىرلار قويناۋىنا ءسىڭىپ كەتكەندەي كورىنگەن، بىزگە جىلنامالار مەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر ارقىلى جەتكەن جىبەك جولى جاڭا جاعدايدا جاڭعىرىپ، ءبىز ءۇشىن عانا ەمەس، جارتى الەم ءۇشىن دە ءومىر جولىنا اينالىپ كەلەدى. «قازاقستان – باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى كوپىر» دەگەن سانگە اينالعان ءسوز تىركەسى گەوساياسي عانا ەمەس، تۇشىمدى ەكونوميكالىق مازمۇنمەن تولىعىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىڭ وسى جاھاندىق جوباسى ارقىلى مۇمكىندىكتەر مۇحيتى اشىلادى. قازىرگى زامانعى مەملەكەتتى بۇكىل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن اقپاراتتاندىرۋسىز، ۇسىنىلاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەرسىز، شاعىن جانە ۇلكەن بيزنەسسىز قيسىنعا سىيدىرۋ قيىن. اقپاراتتاندىرۋ قالالار مەن اۋىلداردىڭ اراسىنداعى قاشىقتىقتى قىسقارتادى، ازاماتتاردىڭ ءومىرىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتەدى. ءبىز اۋىلداعى ءبىلىم بەرۋ ءىسى قالاداعىدان، اۋىلداعى ءومىر قىزىعى قالاداعىدان كەم بولمايتىن جاعدايعا قول جەتكىزەءمىز. مەديسينادا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا جانە باسقا كوپتەگەن سالالاردا اشىلىپ جاتقان بۇگىنگى جاڭالىقتاردىڭ باسىم بولىگى اعىلشىن تىلىندە عوي.
بۇگىندە ينتەرنەت ونلاين-رەجىمدە ۇسىناتىن وقىتۋ كۋرستارى قانشاما! ۇيدەن شىقپاستان-اق از عانا اقشاعا الەمنىڭ جەتەكشى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الۋعا بولادى. ءارءبىر ساباقتى قىزعىلىقتى ەتۋ ءۇشىن مۇعالىمدەر شىعارماشىلىعىنا بەرىلىپ وتىرعان مۇمكىندىكتەر قانداي!
جاپپاي كومپيۋتەرلەندىرۋ مەن اقپاراتتاندىرۋ مەكتەپءتىڭ بەت-بەينەسىن وزگەرتۋدە. بالالاردىڭ ويىن جانە كوزبەن كورۋ تۇرىندە ءبىلىم الۋلارىنا بولادى. ءبىز ولاردى روبوت تەحنيكاسىمەن، باعدارلامالاۋ ىسىمەن جەڭىل ءتىل تابىسۋعا، شىعارماشىلىقپەن ويلاۋعا جانە ءوز بىلىمدەرىن ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتكىمىز كەلەدى. تىلدەردى ءبىلۋ ەليتالى قۇبىلىس بولۋدان قالىپ بارادى. ويتكەنى، قالاي ايتقاندا دا، اعىلشىن ءتىلىنسىز كۇن جوق…
ۇنەمى ارتقا جالتاقتاي قاراۋمەن ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. بولار ءىس بولدى…
وندا كوپتەگەن جاقسى ىستەر دە، جامان ىستەر دە بولدى. وعان بەرگەن ساباعى ءۇشىن راحمەت ايتىپ، سەنىممەن العا جىلجۋ قاجەت. ءبىز وتكەننىڭ ەشتەڭەسىن وزگەرتە المايمىز. ءبىراق ءبىزءدىڭ بۇگىنگى كۇندى ءوز قالاۋىمىز بويىنشا قۇرارلىق قاۋقارىمىز بار.
العاشقى قادام – مەيلىنشە كۇردەلى جانە ماڭىزدى
– دەيتۇرعانمەن، ءبىلىمدى لينگۆيستيكالىق جاعىنان كەڭەيتۋگە قارسى كوپتەگەن دايەكتەر كەلتىرىلۋدە، ولاردىڭ نەگىزگىلەرى بىلىكتى ماماندار تاپشىلىعى مەن جاقسى وقۋ باعدارلامالارىنىڭ جوقتىعىنا كەلىپ سايادى. قازىرگىدەي جاعدايدا مۇنداي مىندەتتى شەشۋ ەلىمىزگە وڭايعا تۇسە مە؟
– ەگەر الدىعا مىندەت قويىلماسا، وزدىگىنەن ەشتەڭە پايدا بولمايدى. ءبىز ءالى دە ءجۇز جىل بويى دايىندالىپ، سونىڭ وزىندە دايىن بولماۋىمىز مۇمكىن. ەشكىم دە تابان استىندا كەلەتىن تابىستى كۇتىپ وتىرعان جوق. بارشاعا دا تەر توگۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىز ۇدەرىستىڭ ۋاقىت جاعىنان ۇزاققا سوزىلاتىنىن تۇسىنەمىز. ءبىراق ايتەۋىر بىردەڭەدەن باستاۋ كەرەك. ءبىز تەك العاشقى مەيلىنشە كۇردەلى دە ماڭىزدى قادامدى جاساپ وتىرمىز. پروۆينسيالدىق قۋىستانۋشىلىقتان ارىلىپ، حالىققا، مۇعالىمدەرگە، ءوز بالالارىمىزعا سەنەتىن ۋاقىت كەلدى. ءبىزدىڭ ءبىرشاما كونەرگەن تاپتاۋرىن كوزقاراستارىمىزدى، ۇرەي مەن قۋىستانۋشىلىقتى كۇشتەپ تاڭا وتىرىپ، ولاردىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرگە دەگەن جولىن جابۋعا قۇقىمىز جوق. ءبىلىم ارقىلى ءبىز بۇكىل الەمدى ولاردىڭ تابانىنىڭ استىنا سالىپ بەرەمىز. ال تىلدەر – ول وسى ماقساتقا جەتۋدىڭ قاجەتتى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى.
بىلىمگە، جاھاندىق پايىمداۋ مەن ستراتەگيالىق ويلاۋ الەۋەتىنە يە جاستار عانا ءبىزدىڭ ەلىمىزدى وركەندەتۋگە قابىلەتتى. مەن وعان سەنەمىن. وسىدان از عانا ۋاقىت بۇرىن ءبىز ينتەرنەتسىز، ۇيالى تەلەفونسىز، ەلەكتروندى گادجەتتەرسىز، گۋگلسىز جانە الەۋمەتتىك جەلىلەرسىز ءومىر سۇردىك. سودان بەرى كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق، ال جاڭاعى جاڭاشىلدىقتار، ماسەلەن، ەلەكتر ەنەرگياسى سياقتى ءومىردىڭ داعدىلى بولىگىنە اينالدى.
– وتكەن كۇزدە ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلداندى، ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋگە كوشۋ جولدارى بەلگىلەندى. ءبىراق مەكتەپتەردىڭ وزدەرى وسىنداي جاڭاشىلدىقتارعا دايىن با؟
– ءبىز مۇعالىمدەردى دايارلاۋعا جانە مەكتەپتەردە ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعداي جاساۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن دە ويلاستىردىق. كوللەدجدەر مەن جوو-لارداعى بۇكىل وقىتۋ جۇيەسىن تىلدىك كومپونەنتتەردى كۇشەيتە وتىرىپ، قايتا قۇرۋ قاجەت. ول ءۇشىن بىزدە ۋاقىت جەتكىلىكتى: فيزيكا، حيميا، ينفورماتيكا، بيولوگيا پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ 2019 جىلى جوعارى مەكتەپتەردىڭ 10-11 سىنىپتارىندا باستالادى. دەگەنمەن، ءقازىردىڭ وزىندە ءبىرقاتار مەكتەپتەر وسى وقۋ جىلىندا اتالعان پاندەردى جوعارى سىنىپتاردا اعىلشىن تىلىندە وقىتۋعا كوشۋگە تىلەك بىلدىرۋدە. سول سياقتى، 2019 جىلدى كۇتپەستەن اتا-انالار بالالارىن ءوز قالاۋلارى بويىنشا بەرەتىن مەكتەپتەردە اعىلشىن ءتىلدى سىنىپتار اشۋ دا قولداۋ تاباتىن بولادى.
بەس مىڭنان استام ءمۇعالىم تىلدىك كۋرستاردان ءوتۋدى باستادى: كۋرستاردىڭ ۇزاقتىعى ەڭبەكاقىنى ساقتاي وتىرىپ جانە وقۋعا باراتىن جولاقىنى تولەي وتىرىپ، 4 ايدان 9 ايعا دەيىن سوزىلادى.
جاقسى جاڭالىقتار بىزدە ءالى الدا
– مۇنداي رەفورمالار تاياۋ ۋاقىتتاردىڭ وزىندە-اق پاندەردى ءۇش تىلدە وقىتاتىن مۇعالىمدەردىڭ بۇتىندەي ءبىر ارمياسىن قاجەت ەتەتىن بولادى. بۇل پروبلەمانى قالاي شەشۋ كەرەك؟ پەداگوگتاردى قوسىمشا ەكى ءتىلدى ۇيرەنۋگە كۇشتەپ ماجبۇرلەي المايسىڭ عوي…
– ءبارىنىڭ ءتۇبىرى موتيۆاسيادا جاتىر. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءۇش ءتىلدى تەرەڭ بىلەتىن، ءپاندى جۇرگىزۋگە قابىلەتتى مۇعالىمدەردى ىنتالاندىرۋدىڭ قوسىمشا ادىستەمەسىن ازىرلەۋدە. بىزدەگى جاقسى جاڭالىقتار ءالى الدا.
ونىڭ سىرتىندا مەكتەپتەرگە ولاردىڭ قاداعالاۋ كەڭەستەرىنىڭ باقىلاۋىندا مۇعالىمدەردىڭ، اتا-انالاردىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ قاتىسۋىمەن بيۋدجەتتەن تىس تابىستار تابۋىنا، دەمەۋشىلەر تارتۋىنا، اقىلى قىزمەتتەر كورسەتۋىنە جاعداي تۋعىزاتىن قارجى-شارۋاشىلىق دەربەستىك بەرۋ تۋرالى ماسەلە ويلاستىرىلۋدا. مەكتەپ ءوزىنىڭ ءۇش جىلعا ارنالعان دامۋ جوسپارىن دەربەس ازىرلەيدى، سونداي-اق، وسى جوسپار اياسىندا جانە ەڭبەكاقى قورى شەڭبەرىندە ەڭبەككە اقى تولەۋ جۇيەسىن بەلگىلەيتىن بولادى.
مينيسترلىككە بارلىق زاماناۋي تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن «ءمىنسىز مەكتەپ» مودەلىن ازىرلەۋ تاپسىرىلدى. قارقىندى ىلگەرىلەۋ بارىسىندا ماقساتتى كوزگە ايقىن ەلەستەتۋ ءۇشىن بىزگە ونى كورىپ وتىرۋ قاجەت.
– ولاردىڭ ءبارى بالالارعا قالاي اسەر ەتەدى؟ وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ماسەلەسى قالاي شەشىم تاپپاق؟
– قازىرگى بالالارعا شىنىمەن دە جەڭىل بولماسى انىق. بالالار يگەرۋگە ءتيىس ءبىلىمدەر مەن اقپاراتتار كولەمى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەسەلەپ ارتۋدا. ءبىراق، ەكىنشى جاعىنان العاندا، ولار ءتىپتى ول ءبىلىمدەرگە ەرەسەكتەردەن گورى اناعۇرلىم جاقسى دايىندالعان. ولار ۋاقىتتارىن ينتەرنەتتە وتكىزەدى، تەلەديدار قارايدى، سول ارقىلى قازىرگى الەم تۋرالى اقپاراتتاردى قابىلداپ، ونىڭ ۇستىنە تۇيسىكپەن قابىلداپ ۇيرەنەدى، بۇل ورايدا تىلدەردى ءبىلۋ كوبىنە-كوپ ەكىنشى كەزەككە شىعادى. ولار تىلدەردى يكەمدى ءارى جەڭىل قابىلدايدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندىق بالالاردىڭ كوپشىلىگى قازاقشا دا، ورىسشا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تۇسىنەتىن جانە سويلەيتىن بيلينگۆيستەر. سوندىقتان ءۇش تىلدە وقۋ ولارعا قيىنعا تۇسپەيدى دەپ ويلايمىن.
ءبىراق بۇل بالا دەنساۋلىعىن ساقتاۋ ماسەلەسىن بەتىمەن جىبەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز ەمەس. مەكتەپ دارىگەرلەرى ۋچاسكەلىك دارىگەرلەرمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولۋى ءتيىس. تاياۋدا بۇكىل ازاماتتار ءۇشىن ەلەكتروندى دەنساۋلىق پاسپورتتارى ەنگىزىلەتىن بولادى، ولاردا ادامداردىڭ بۇكىل مەديسينالىق تاريحى كورىنىس تاپپاق. جانە مەكتەپ مەدپۋنكتتەرىن ءدسادم-نىڭ قۇزىرىنا بەرۋ مەكتەپ دارىگەرلەرىنىڭ وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىق جاعدايى تۋرالى اقپاراتتارعا سول ساتتە قول جەتكىزۋىنە جاعداي جاسايدى.
ءسوزىمنىڭ قورىتىندىسىندا ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىن تالقىلاۋعا بەلسەندى اتسالىسقاندارى ءۇشىن بارلىق قازاقستاندىقتارعا العىس ايتقىم كەلەدى. ول ءبىزدىڭ الدا تۇرعان وزگەرىستەرگە مۇعالىمدەرءدىڭ، اتا-انالاردىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ كوزدەرىمەن قاراۋىمىزعا كومەكتەستى – ونىڭ ءوزى يگىلىكتى ءىس. بۇل الەمدە تولىق جەتىلگەن ەشتەڭە جوق، ءبىز شاپشاڭ جانە جاھاندىق وزگەرىستەر عاسىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. دەمەك، ءبىز يكەمدى بولىپ، وسى ۇدەرىستەردىڭ سوڭىندا قالىپ قويماي، اركەزدە دە الدا ءجۇرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ ءوزى، اڭگىمەنىڭ ونسىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا العا وزۋ مۇمكىن ەمەس، ادام رەسۋرستارىنىڭ جوعارى ساپاسى تۋرالى بولىپ وتىرعاندىقتان، ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرىنە ءالى تالاي رەت قايتا اينالىپ سوعاتىنىمىزدى بىلدىرەدى.
ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ كوپتىلدىلىكتى ەنگىزۋ تۋرالى يدەياسى ونىڭ ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ودان ءارى سەنىمدى جانە لايىقتى الىپ بارۋعا تۋرا كەلەتىن بالالارعا، قازاقستاندىقتاردىڭ كەلەشەك ۇرپاعىنا دەگەن قامقورلىعىنان تۋىنداپ وتىر. پرەزيدەنتتە سيرەك كەزدەسەتىن قاسيەت – الدىن الا كورە ءبىلۋ دارىنى بار. قازاقستاننىڭ ەڭ جاڭا تاريحى ونى تالاي رەت دالەلدەپ بەردى. ءبىز وزىمىزگە، ءوزىمىزدىڭ شىن ماعىناسىنداعى شەكسىز مۇمكىندىكتەرىمىزگە سەنىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك جانە وتە كوپ ەڭبەكتەنۋ قاجەت. بىزدە ودان وزگە تاڭداۋ جوق.
اڭگىمەلەسكەن ۆلاديمير رەريح
الماتى
دەرەككوزى: «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
