ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ رۋحاني جاڭعىرۋ تۋرالى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «ءاربىر ولكەنىڭ حالقىنا سۋىقتا پانا، ىستىقتا سايا بولعان، ەسىمدەرى ەل ەسىندە ساقتالعان ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى بار»، – دەگەن بولاتىن. سونداي ءبىر تۇلعا – اۋىلىمىزدان شىققان ەل اعاسى، قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان اسىلىمىز، ارداقتى زيالىمىز – ايابەك تولەبايەۆ. بۇگىنگى ۇرپاققا ەل تاريحىنىڭ تالايلى سىن كەزەڭدەرىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وڭاي كەلمەگەنى تۋرالى شىنايى، بۇرمالانباعان، اقيقاتتى جەتكىزىپ وتىرۋ، سول جولدا قۇربان بولعان ەل سەركەلەرى جايلى ماعلۇمات بەرۋ – وتكەن تاريحقا تاعزىم، ۇرپاققا تاربيە كوزى. ەل جادىندا قالعان، ەسىمدەرى اڭىزعا اينالعان تۇلعالاردى جاس بۋىننىڭ زەردەسىنە جەتكىزۋ، دارىپتەۋ، ۇلگى ەتۋ – بۇگىنگى بىزگە مىندەت.
ءوز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە،
ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى؟!
– دەپ ءبىرتۋار، ساڭلاق اقىنىمىز ءىلياس جانسۇگىروۆ ايتقانداي، ءار ايماق، ءار اۋىلدىڭ دا ەستە ساقتار، ەرەن ەرلەرى بولادى. سونداي اسىلداردىڭ ءبىرى – سىرداريا اۋدانى، شاعان ەلدى مەكەنىنىڭ ازاماتى اياۋسىز جازاعا ۇشىراپ، «حالىق جاۋى» اتانىپ، 1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ايابەك تولەبايەۆ.
ول 1894 جىلى سول كەزدەگى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق بولىنىسكە سايكەس وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى قىزىلوردا اۋدانىنىڭ №5 «كوكجيدە» اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، ءتىل سىندىرعان ول 1910 جىلى 16 جاسقا تولار-تولماستا كۇنكورىس قامىمەن ورىنبور-تاشكەنت تەمىر جول بويىنداعى پەروۆسكىگە كەلىپ، وزبەك كوپەستەرىنە جالدالمالى جۇمىسقا تۇرادى.
بۇيىعى تىرشىلىككە بەيىمدەلگەن اۋىل بالاسى تەمىر جول بويىنداعى توڭكەرىسشىل رۋحى باسىم، ءومىر اعىنى مۇلدەم وزگەشە قالا ومىرىنە ارالاسىپ كەتەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن نەبارى ءبىر اپتادان سوڭ پەروۆسكىدە بولشيەۆيكتەردىڭ جەڭىسكە جەتۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى ەمەس پە؟
ارپالىسى مول الماعايىپ كەزەڭدە يىرىمگە ءتۇسىپ كەتكەن ول ەتى تىرىلىگىنىڭ ارقاسىندا وزگەشە ماقساتتاعى، جاڭا ءومىردىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ءوي-ورىسى كەڭەيە تۇسەدى، جاڭا ءومىر ورناتۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، قۇلشىنا كىرىسەدى. وقۋى از بولعانمەن پايىم-پاراساتى مول، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى، حاريزماسى بار جان بولعاندىقتان ءوز ماڭىنا ادامداردى توپتاستىرىپ، ءۋالى سوزىمەن يلاندىرا الاتىن قاسيەتى بولعان.
1923-1928 جىلدار شاعان اۋىل شارۋاشىلىق نەسيەلىك سەرىكتەستىگىن ۇيىمداستىرادى. 1928 جىلى قىزىلوردا رەسپۋبليكا استاناسى بولىپ تۇرعان كەزدە ارنايى جارمەڭكە ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان.
1928-1932 جىلدارى اۋداندىق مال ونىمدەرى شيكىزاتتارىن دايىنداۋ (رايجيۆسىرە)، 1933-1934 جىلدارى اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىندا، 1934-1937 جىلدارى اۋداندىق مال ونىمدەرىن دايىنداۋ مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقارعان.
ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋدى ساۋاپ سەزىنىپ، جۇدەۋ-جاداۋ اۋىلداستارىنىڭ ءومىرىن وزگەرتۋگە ۇلەس قوسۋدى بورىشى سەزىنگەن ول سول جىلدارداعى شاعاندىقتار ومىرىندەگى بار قيىنشىلىق كەزەڭدەرىندە عايىپتان پايدا بولعان قۇتقارۋشىداي كەلە قالىپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشىپ وتىرعانىن كوزى كورگەندەر اڭىز ەتىپ ايتىپ قالدىرعان.
ايابەك تولەبايەۆتىڭ تەتەلەس ءىنىسى توقبەرگەن تولەبايەۆتىڭ بالاسى، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، مارقۇم امىربەك توقبەرگەنوۆ بۇل كىسى تۋرالى كوزى كورگەن كىسىلەردىڭ ەستەلىكتەرىن، دەرەكتەرىن جيناعان ەدى. سول كىسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بەلگىلى شەجىرەشى، ولكەتانۋمەن اينالىسقان جولداسبەك اداي بولەكبايتەگى، بايانباي تۇرلىبەكوۆ سىندى ازاماتتار كوزكورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناۋعا كومەكتەسكەن. سول ەستەلىكتەردى ۇسىنعانداردىڭ ءبىرى – ءجۇسىپالى وماروۆ قاريا بىلاي دەپ جازىپ قالدىرعان: «اۋىلدا 1929 جىلعى بايلاردىڭ مال-مۇلىكتى كامپەسكەلەۋ جەلەۋىمەن اشا تۇياق قالماعان، قولدان ادەيى جاسالعان 1932-1934 اشارشىلىق جىلدارىندا الدەرى كەلگەندەر، جۇرۋگە جارايتىندار تاماق ىزدەپ، بوسىپ كەتتى، قالعاندارىمىز دالباسالاپ، نە ىستەرىمىزدى بىلمەي وتىرعاندا تورەدەي بولىپ ايابەك كىرىپ كەلدى، ول قالاداعى ورالدىق ورىستاردان اۋ ساتىپ الا كەلگەنىن، مۇز ويىپ، بالىق اۋلاپ جان باعۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «اينالامىزداعى «شالاۋكول»، «سوركول»، «اقور» سياقتى كولدەر مەزگىل اقپان ايى بولعاندىقتان توڭ بولىپ قاتىپ جاتقان، ءوزى باس بولىپ، مۇز ويىپ، بالىق اۋلاسىپ، ءوز قولىمەن ۇي-ۇيگە ءبولىپ بەردى، بۇدان ءارى وسى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدى ماعان تاپسىردى. كەتەرىندە قار ەرىپ، كوك كورىنىپ، مال جايۋعا مۇمكىنشىلىك بولعان كەزدە ءجۇز قوي اكەلىپ بەرەمىن، ءتولى سەندەردىكى، ءسۇتىن ءبولىپ ىشىڭدەر، تەك مالدىڭ سانى كەمىمەسىن، ويتكەنى مالدى ۇكىمەتتەن نەسيەگە الامىز، – دەدى. ۋادەسىندە تۇرىپ، 100 قوي اكەلىپ بەردى. ول قويدى اۋىلدا ايتجانعا باقتىردىم. بۇل دا بولسا حالىققا كوپ سەپ بوپ، ەل ريزا بولدى».
1937 جىلى قازاقستان كپ (ب) ورتالىق كوميتەتى قازان پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جاپپاي قاماۋعا الىپ، لەك-لەگىمەن جازالاپ جاتتى. الدىمەن پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى، زيالى قاۋىمنىڭ باس كوتەرەر سەركەلەرى، كەلەسى كەزەكتە اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى، ولارمەن قاتىناستا بولدى دەپ شارۋاشىلىق باسشىلارىن قاماۋعا الدى.
ەل ىشىندەگى حالىقتى سوڭىنان ەرتە بىلگەن، كوزى اشىق ەل اعالارىنا دا «حالىق جاۋلارى» دەپ جالا جاپتى. سولاردىڭ ءبىرى ايابەك تولەبايەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى باسقارماسى «ۇشتىگىنىڭ» 1937 جىلعى قاراشاداعى قاۋلىسىمەن «كونترريەۆوليۋسيالىق ۇلتشىل الاشوردا مۇشەلەرىمەن بايلانىستا بولىپ، ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى» دەپ ايىپتالىپ، اتۋعا ۇكىم شىعارىلعان (58-10-11 باپ بويىنشا).
تۇتقىنداۋعا سانكسيا بەرىلگەنى تۋرالى قىزىلوردا اۋداندىق نكۆد باستىعى سۆينارەنكو قول قويعان انىقتامادا «الەۋمەتتىك تەگى – باي بالاسى، وكىمەتكە قارسى توپقا جەتەكشىلىك جاساعان، اۋدان حاتشىسى حودجايەۆپەن قاتىسادى، الاشوردالىق «اقجول» گازەتىنىڭ بۇرىنعى رەداكتورى يسا توقتىبايەۆپەن قىزىلوردا قالاسىندا جاسىرىن كەزدەستى» دەپ جالا جابىلعان.
1958 جىلى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جاپپاي رەابيليتاسيالاۋ تۋرالى قازاق كسر زاڭىنا سايكەس «ۇشتىكتىڭ» قاۋلىسى، سوت ۇكىمدەرى، تاعىلعان ايىپتار نەگىزسىز دەپ انىقتالىپ، اقتالدى. وسىنداي اسىل ەردىڭ، جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولعان ايابەك تولەبايەۆتىڭ ارتىندا زايىبى ءماريا جانە ابىلاي، قايسار اتتى ەكى ۇلى قالعان. «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى رەتىندە ولار دا كوپ قيىنشىلىق كورىپ، وزدەرى ارمانداعان وقۋلارىن اياقتاي الماي، ادىلەتسىزدىكتەن زارداپ شەكتى. ءبىراق «ورنىندا بار وڭالار» دەمەكشى، ولاردىڭ بالالارى قىزىلوردا، كوكشەتاۋ، استانا قالالارىندا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، اتا اتىنا لايىق ءومىر سۇرۋدە.
ەل اقساقالدارى قۇرمەتپەن «ايابەك جايلاۋى»، «ايابەك ارىعى»، «ايابەك دۇكەنى» اتاعان، ءوز قولتاڭباسى قالعان ورىندار قازىرگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلادى. شاعان اۋىلىنداعى ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلۋى دە ەل جادىنان ماڭگىگە ورىن العانىنىڭ ايعاعى.
تاعدىر تەپەرىشىن كورىپ، عۇمىرى قىسقا بولعان ەل اياۋلىسى تۋرالى ەسكە الۋدى پارىزىمىز سانادىق.
نەسىپجامال ابىلدايەۆا
