كەز كەلگەن ۇلتتىڭ تاعدىرى ۋاقىتپەن بىرگە وزگەرىپ، تاريحپەن بىرگە قالىپتاسادى. زامان كوشىنە ىلەسكەن ەل عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتىپ، بولاشاققا نىق قادام باسا الادى. قازاقستان بۇگىندە وسىنداي شەشۋشى كەزەڭنىڭ بەل ورتاسىندا تۇر. بۇگىنگى قازاق قوعامى - تەك بەيبىت كۇننىڭ مۇراگەرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ، جاڭعىرۋ مەن جاڭارۋدىڭ كۋاگەرى. وسى ساتتە ءبىزدىڭ ەلىمىز دە دامۋ جولىن قايتا باعامداپ، جاڭاشا قارقىنمەن العا ۇمتىلۋدا. مەملەكەت پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ديالوگ تەرەڭدەپ، ءار ادامنىڭ ءۇنى ەستىلىپ كەلەدى.
وسىعان وراي،قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ازيا زەرتتەۋلەرى ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى قۇرماشيەۆ ايدار كەنجەبەك ۇلى ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قازىرگى باعىتىنا قاتىستى ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، مازمۇنى مەن ماڭىزدىلىعىنا جان-جاقتى توقتالىپ ءوتتى، - دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
- قازاقستانداعى قازىرگى مەملەكەتتىك ساياسات باعىتىن قالاي باعالايسىز؟
- بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى تۇراقتى دامۋ مەن الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك يدەيالارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ قالىپتاسىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارداعى تەرەڭ ترانسفورماسيالاردان كەيىن ەلىمىز جۇيەلى ءارى بولجامدى باسقارۋ مودەلىنە كوشىپ، رەفورمالار تەك ساياسي وكىلەتتىكتەردى قايتا بولۋمەن شەكتەلمەي، ينستيتۋتتاردى كۇشەيتۋگە، ادامي كاپيتالدى دامىتۋعا جانە مەملەكەتتىك قىزمەت ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالۋدا.
بۇل تۇرعىدان العاندا، قازاقستان ستراتەگيالىق جوسپارلاۋعا جانە ۇزاق مەرزىمدى بولجاۋعا نەگىزدەلگەن دامۋ جولىن تاڭداعان مەملەكەتكە اينالۋدا.
مەملەكەتتىك ساياساتتاعى باستى نازار- ازاماتتار ءۇشىن تەڭ مۇمكىندىك تۋدىرۋ مەن قوعام مەن بيلىك اراسىنداعى سەنىمدى ارتتىرۋ. بۇگىندە ساياسات حالىقتىڭ ناقتى سۇرانىسىنا بەيىمدەلىپ وتىر، بۇل- سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋدان، اشىق دەرەكتەرگە قولجەتىمدىلىك ارتتىرۋدان، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى كادرلاردى جاڭارتۋدان جانە وڭىرلىك باسقارۋدى كۇشەيتۋدەن ايقىن كورىنەدى.
مۇنىڭ بارلىعى ەلدە جاڭا باسقارۋ مادەنيەتىنىڭ- اشىقتىققا، ەسەپ بەرۋگە، كەرى بايلانىس پەن پراگماتيزمگە نەگىزدەلگەن مادەنيەتتىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
-«ادىلەتتى قازاقستان» رەفورماسىنىڭ ءمانى نەدە؟ بۇل باستاما قانداي نەگىزگى باعىتتاردى قامتيدى؟
- «ادىلەتتى قازاقستان» رەفورماسى- قازىرگى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ يدەولوگيالىق ءارى ينستيتۋسيونالدىق ىرگەتاسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ باستى ماقساتى- ءاربىر ازاماتتىڭ تابىسقا جەتۋىنە تەڭ مۇمكىندىك بەرەتىن، ال مەملەكەتتىك بيلىگى قوعام يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ادىلەتتى مەملەكەت قالىپتاستىرۋ. بۇل تۇجىرىمداما: ساياسي جاڭعىرۋدى، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى نىعايتۋدى ءبىر ارنادا توعىستىرادى. تاجىريبە جۇزىندە بۇل: ساياسي جۇيەنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋدى، رەسۋرستاردى ءبولۋدىڭ ادىلەتتى مەحانيزمدەرىن قايتا قاراۋدى، كاسىپكەرلىكتى قولداۋدى، جەكە مەنشىكتى قورعاۋدى، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدى بىلدىرەدى.
«ادىلەتتى قازاقستان» - بۇل بيلىك، بيزنەس جانە قوعام اراسىنداعى ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋعا جاسالعان تالپىنىس. مۇنداعى باستى ولشەم- ازاماتتاردىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى.
- ءقازىردىڭ وزىندە ىسكە اسقان باستامالاردىڭ ىشىنەن ەڭ ماڭىزدىلارى قايسىسى؟
- ىسكە اسقان باستامالاردىڭ ىشىندە ساياسي جۇيەنى ينستيتۋسيونالدى تۇرعىدا قايتا قۇرۋعا باعىتتالعان قادامدار ەرەكشە ماڭىزدى بولدى. كونستيتۋسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر، كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قايتا قۇرىلۋى، ارالاس سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى، سونداي- اق سوت جۇيەسى مەن جەرگىلىكتى باسقارۋ سالاسىنداعى رەفورمالار- مۇنىڭ بارلىعى ەلىمىزدەگى ينستيتۋتتاردىڭ وكىلدىك، اشىقتىق جانە جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيىن ارتتىردى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە دەموكراتيانى نىعايتۋدىڭ باستى العىشارتتارىنىڭ ءبىرى سانالادى.
سونىمەن قاتار، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق باستامالار دا ايتارلىقتاي ماڭىزعا يە. اتاپ ايتقاندا، جاڭا سالىق ساياساتى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى سيفرلاندىرۋ سىندى باعىتتاردا ەلەۋلى ىلگەرىلەۋشىلىك بايقالادى.
سيفرلىق شەشىمدەردىڭ ارقاسىندا ازامات ەندى ساياساتتىڭ «سىرتىندا» ەمەس، پروسەستەردىڭ تولىققاندى قاتىسۋشىسىنا اينالىپ وتىر. بۇل رەفورمالار سانعا ەمەس، ساپاعا نەگىزدەلگەن وزگەرىستەر كەزەڭىنە اياق باسقانىمىزدى كورسەتەدى.
-«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» ۇعىمى نەنى بىلدىرەدى؟
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» - بۇل قوعاممەن تۇراقتى ديالوگقا نەگىزدەلگەن باسقارۋ فيلوسوفياسى. بۇل ۇعىم جاي عانا اقپارات تاراتۋ ەمەس، ازاماتتاردىڭ ءۇنىن شىن مانىندە ەستىپ، ولاردىڭ سۇرانىستارىنا ناقتى ارەكەت ەتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
مۇنداي ءتاسىل- بيلىكتىڭ بۇيرىق بەرۋشى اكىمشىلىك رولىنەن گورى، سەرىكتەستىك قاتىناسقا كوشكەنىن كورسەتەدى. مۇندا باستى نازار باقىلاۋعا ەمەس، ازاماتتاردى مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە تارتۋعا باعىتتالعان.
«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت»- بۇل بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ جاڭا فورماتى. ول ءۇش نەگىزگى قاعيداتقا سۇيەنەدى: اشىقتىق، ەسەپ بەرۋشىلىك، كەرى بايلانىس. وسى مەحانيزمدەر ارقىلى عانا سەنىمگە نەگىزدەلگەن قاتىناس قالىپتاسادى.
- بۇل تۇجىرىمدامانىڭ تاجىريبەدە جۇزەگە اسۋىندا قانداي ىلگەرىلەۋشىلىكتى بايقايسىز؟
- بۇگىندە كەرى بايلانىستى ينستيتۋسيونالاندىرۋ باعىتىندا ەلەۋلى ىلگەرىلەۋشىلىك بايقالادى. قوعامدىق كەڭەستەردىڭ قۇرىلۋى، «ە-وتىنىش» ءبىرىڭعاي جۇيەسىنىڭ جۇمىس ىستەۋى، ازاماتتىق باستامالارعا ارنالعان ءتۇرلى پلاتفورمالاردىڭ دامۋى- مۇنىڭ بارلىعى ازامات پەن مەملەكەت اراسىنداعى بايلانىستى اشىق ءارى ولشەۋگە بولاتىن دەڭگەيگە كوتەردى.
دەگەنمەن، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىنىڭ ورنىعۋى تەك تەحنيكالىق قۇرالدارعا ەمەس، ەڭ الدىمەن، ديالوگ مادەنيەتىنە، شەنەۋنىكتەردىڭ اشىقتىققا دايىن بولۋىنا جانە ولاردىڭ كاسىبيلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.
ەڭ ماڭىزدىسى- قوعام پىكىرىن سىن رەتىندە ەمەس، مەملەكەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋگە ارنالعان قۇندى رەسۋرس رەتىندە قابىلداي ءبىلۋ. سوندا عانا ەل مەن بيلىك اراسىنداعى ءوزارا سەنىم مەن سەرىكتەستىك ارتادى.
- مەملەكەتتىك باستامالاردا «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسى قانداي ءرول اتقارادى؟
- «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسى - بۇل قوعام ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋدى ازاماتتىق پارىز ءارى تابيعي نورما رەتىندە قابىلدايتىن جاۋاپتى تۇلعانى قالىپتاستىرۋ يدەياسى.
بۇل باستاما «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىن تولىقتىرىپ، مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك تەڭگەرىمىن ساقتاۋعا نەگىز بولادى. ياعني، ادىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن بەلسەندى، ادال ءارى سانالى ازاماتسىز ول مۇمكىن ەمەس.
تاجىريبە جۇزىندە بۇل: ازاماتتىق ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ، ۆولونتەرلىكتى قولداۋ، سايلاۋعا ادال قاتىسۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ، قوعامدىق باستامالارعا ءۇن قوسۋ سەكىلدى ناقتى ارەكەتتەر ارقىلى كورىنىس تابادى.
«ادال ازامات» - بۇل جاڭا ويلاۋ مودەلىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان باستاما، مۇندا ادالدىق پەن جاۋاپكەرشىلىك ەرەكشە قاسيەت ەمەس، كەرىسىنشە قالىپتى ءومىر سالتىنا اينالۋعا ءتيىس.
- سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ سايلاۋ جۇيەسىندە قانداي وزگەرىستەر بولدى؟
- سايلاۋ جۇيەسىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولدى. ارالاس سايلاۋ مودەلى ەنگىزىلدى، ءوزىن-وزى ۇسىنۋ مۇمكىندىگى كەڭەيدى، پارتيالار ءۇشىن كەدەرگىلەر ازايتىلدى، ال سايلاۋ بارىسىن باقىلاۋ اشىق ءارى سيفرلىق سيپاتقا يە بولدى. بۇل وزگەرىستەر سايلاۋ باسەكەلەستىگىن ارتتىرىپ، ناتيجەلەرگە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتتى.
سايلاۋ رەفورماسى ازاماتتار مەن ولاردىڭ وكىلدەرى اراسىنداعى بايلانىستى دا نىعايتتى. ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ تىكەلەي ەسەپ بەرۋى پارلامەنتتى سايلاۋشىلارعا جاقىنداتا ءتۇستى. قازاقستان سەنىم مەن ازاماتتىق بەلسەندىلىككە نەگىزدەلگەن وزىنە ءتان سايلاۋ دەموكراتياسى مودەلىن بىرتىندەپ قالىپتاستىرىپ كەلەدى.
- سايلاۋ جۇيەسىندە جاستار مەن جاڭا ساياسي قوزعالىستار قانداي ءرول اتقارادى؟
-جاستار – جاڭا ساياسي ويلاۋدىڭ تاسىمالداۋشىسى بولىپ وتىر. ولار سيفرلىق قۇرالداردى بەلسەندى قولدانادى، سايلاۋدى باقىلاۋعا، قوعامدىق جوبالارعا قاتىسادى، جانە وكىلدى بيلىك ورگاندارىنا سايلاۋعا تۇسۋگە ءجيى تالپىنىپ ءجۇر. جاستار ءۇشىن ۇران ەمەس، ناقتى ناتيجە ماڭىزدى، بۇل مازمۇندى ساياساتتىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولادى.
جاڭا ساياسي قوزعالىستار مەن قوعامدىق باستامالار ساياسي كەڭىستىكتى ءارتاراپتاندىرىپ وتىر. ولار ەكولوگيا، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك، سيفرلىق قۇقىقتار سياقتى جاڭا تاقىرىپتاردى كوتەرۋدە. بۇل – ساياسي جۇيەنى يكەمدىرەك ءارى قوعامعا جاقىنىراق ەتەتىن جاڭارۋ ەنەرگياسى.
- رەفورمالاردىڭ تۇراقتى بولۋى ءۇشىن مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى كوممۋنيكاسيادا نە وزگەرۋى كەرەك؟
- ماڭىزدىسى – ەكىجاقتى ءارى مازمۇندى كوممۋنيكاسيانى قامتاماسىز ەتۋ. مىسالى، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ساراپشىلار شەشىمدەردىڭ نە سەبەپتى قابىلدانعانىن، ولار قانداي ناتيجەلەرگە اكەلەتىنىن، جانە ازاماتتار بۇل پروسەستەرگە قالاي قاتىسا الاتىنىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. تەك وسىنداي جولمەن سەنىم مەن ورتاقتىق سەزىمى قالىپتاسادى.
سونىمەن قاتار، كوممۋنيكاسيا ساياساتتىڭ ءبىر بولىگىنە اينالۋى ءتيىس. قوعاممەن قاراپايىم ءارى شىنايى تىلدە سويلەسۋ، زاماناۋي تاسىلدەردى قولدانۋ قاجەت. رەفورمالار جوعارىدان تاڭىلعان وزگەرىستەر ەمەس، ورتاق ءىس رەتىندە قابىلدانعاندا عانا ولار تۇراقتى ءارى ءتيىمدى بولادى.
- مەملەكەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋ جولىنداعى پايدالى پىكىرلەرىڭىز بەن شىنايى كوزقاراسىڭىز ءۇشىن العىس بىلدىرەمىز.
