يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ جەكەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى دانيار جانسەيىتوۆپەن اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ارتىقشىلىعى جانە الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى تۋرالى سويلەستىك.

– دانيار مارال ۇلى، اەس بىزگە نە بەرەدى جانە ونىڭ پەرسپەكتيۆاسى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.

– ەڭ الدىمەن ەلىمىزدە جاڭا تەحنولويالىق باعىت پايدا بولادى. الەمدەگى 32ء-ى ەلدە اەس بار. ءبىراق بارلىعىندا اتوم ستانسياسى 3 نەمەسە 3+ باۋىنىنا جاتپايدى، تەك 10-12ء-ى عانا جوعارى تەحنولوگيا ستانسيالارمەن جابدىقتالدى. ياعني اتوم سالاسىنداعى جەتەكشى مەملەكەتتەر ونشاقتى دەۋگە بولادى.

اەس بىزگە نە بەرەدى دەگەن سۇراققا كەلەتىن بولساق، ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءتيىمدى. ەلدىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعى ارتادى. شەتەلدىڭ ءىرى-ىرى كومپانيالارى اەس-تى سەنىمدى ەنەرگيا كوزى رەتىندە باعالايدى، ەكىنشى جاعى، زاماناۋي تەحنولوگيانى قولداناتىن ەل رەتىندە مويىندايدى. ەكىنشى جاعى، ەكولوگيالىق تۇرعىدا ءتيىمدى. ويتكەنى اۋاعا گازدار بولىنبەيدى. ۇشىنشىدەن، قاۋىپسىزدىگى جاعىنان تولىق كەپىلدىك بەرىلەدى.
اتوم ستانسياسى ورتا ەسەپپەن 10-12 جىلدا سالىنىپ، ونىڭ بيۋدجەتى 12-15 ميلليارد دوللار قۇراۋى مۇمكىن.

ساراپشىلاردىڭ اراسىندا قوعامتى قارجى جۇمساعانشا، شاعىن ستانسيالار سالعانىمىز دۇرىس دەيتىندەر بار. اەس-تى سالساق 60 جىل تۇراقتى ەنەرگيا كوزى بولادى، جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ تاعى 20 جىلعا سوزۋ مۇمكىندىگى بار.

الەم ەلدەرىندە 60 رەاكتور جۇمىس ىستەپ تۇر. حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، ستانسيا جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدە 3 ميلليارد دوللار سالىق رەتىندە ەل بيۋدجەتىنە قارجى تۇسەدى. ەكىنشى جاعى، ستانسيانى سالۋ باراسىندا 8 مىڭ ادام تۇراقتى جۇمىسقا تارتىلادى. ىسكە قوسىلعاننان كەيىن 2 مىڭ ادام وزىق تەحنولوگيالى ستانسيادا جۇمىس ىستەيدى. 60-80 جىل اەس-تە 2 مىڭ وتاندىق مامان تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلادى.

باستىسى، اەس – تۇراقتى ءارى ۇزدىكسىز ەنەرگيا كوزى. ازىرگە اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ورىن باساتىن وزگە ستانسيالار جوق.

– ءسىز اەس-تە قاۋىپسىزدىگى جاعىنان تولىق كەپىلدىك بەرىلەدى دەپ وتىرسىز. وسىنى قاراپايىم ادامدارعا تولىق ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.

– حالىق «اەس سالىندا ما ءبىز ەشقانداي جەردى پايدالانباۋىمىز كەرەك، ول جەردە ادام تۇرماۋى كەرەك، ول جەردە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسپاۋ كەرەك» دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ولاي ەمەس، قازىرگى سانيتارلىق قورعاۋ ايماعى 3 شاقىرىمنان اسپايدى.

اتوم ستانسياسىنىڭ وتىنى – ۋران. وزگە ستانسيالاردان ايىرماشىلىعى – وسى. ەلدەگى 70 پايىزى كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ستانسيالاردا وندىرىلەدى. ۋراننىڭ تۇرلەرى كوپ. اەس-كە 4-6 پايىز بايىتىلعان Uranium-235 قولدانىلادى. اتوم ەنەرگيا جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتىگىنىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا، ءاۆتيۆتى ايماقتا (رەاكتوردىڭ وتىن تۇراتىن جەرى) اپات بولۋ ىقتيمالدىلىعى (بالقىپ كەتۋى) مۇلدە مۇمكىن ەمەس. «رەاكتور جارىلادى» دەيتىن ادامدار بار. بۇل – قاتە تۇجىرىم.

رەاكتور جارىلمايدى. ويتكەنى جارىلۋ ءۇشىن Uranium-235ء-ى 90 پايىز ۋرانمەن بايىتىلۋى كەرەك. ال، رەاكتوردا 4-6 پايىزدى ۋران عانا بولادى.
ەندى رەاكتوردىق قۇرىلىمىنا كەلەيىك. رەاكتوردىڭ كورپۋسى جوعارى سۇرىپتى 200 ميلليمەتر بولاتتان قۇيىلادى. اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيە ارقىلى رەاكتور قىزعان كەزدە سۋىتىلىپ تۇرادى. اكتيۆتى جانە ءپاسسيۆتى ءوزارا قايتالاناتىن قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى بار. ماسەلەن ادامي فاكتوردان قاتەلىك كەتكەن جاعدايدا، ءپاسسيۆتى جۇيە ىسكە قوسىلىپ، دەر كەزىڭدە كەمشىلىكتىڭ الدىن الادى. ودان بولەك، 3+ بۋىندى ستانسيالارداعى اكتيۆتى ايماق شامامەن 12-20 مەتر بولادى. ونىڭ سىرتىندا قورعاۋ قابىعى ورنالاسادى. ول 1 مەترى بەتون جاۋىپ تۇرادى. بۇل ايماق تابيعي جانە انتروپوگەندىك قاۋىپتەردەن ساقتايدى. رەاكتور شاحتاسىنىڭ تومەنگى بولىگىندە اۋىر اۆاريالار كەزىندە اكتيۆتى ايماقتىڭ بالقۋىن وقشاۋلاۋ ءۇشىن «بالقىما تۇزاعى» سالىنادى. جەردىڭ استىنداعى ديامەترى – 12-20 مەتردى قۇرايدى. 1000 جىلدا ءبىر وقيعا ورىن الىپ، رەاكتور بالقىپ، رادياسيا بولىنەتىن بولسا، ءاۆتيۆتى ايماق تومەندەگى «بالقىما تۇزاعىنا» ءتۇسىپ، اۆتوماتتى تۇردە ونىڭ توبەسى جابىلادى.

اتوم ەلەكتر ستانسيالارى سالىستىرمالى تۇردە از وتىنمەن جۇمىس ىستەي الادى. سالماعى نەبارى 3 گرامم بولاتىن ۋراننىڭ ءوزى ءبىر توننا كومىر نەمەسە 480 ليتر مۇناي سياقتى كوپ ەنەرگيا بەرەدى. بۇل قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرارى ءسوزسىز.

– تۇراقتى ەنەرگيا كوزىن الۋعا ۇمتىلىپ جاتقان ەلدەر اەس-كە باسىمدىق بەرۋدە. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ وزىق ەلدەردىڭ اەس-كە كوزقاراسى قانداي؟

– ءقازىر الەم بويىنشا 415 رەاكتور جۇمىس ىستەيدى. ياعني 200-دەن استام اەس ەنەرگيا بەرىپ تۇر. وزىق ەلدەردىڭ اراسىندا گەرمانيا، شۆەسيا اتومدىق باعدارماسىنا ساقتىقپەن قاراپ جاتىر دەيتىندەر بار. بۇعان بۇل ەلدەردىڭ ىشكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، گەرمانياداعى بولسىن، شۆەسياداعى بولسىن اتوم ستانسيالارى العاشقى بۋىنعا جاتادى. سوسىن تولىق جاۋىپ تاستاعان جوق، ەكونوميكاسىنا قاجەتتى ەنەرگيانىڭ 50 پايىزىنا دەيىن ەسكى اەس-دەن الىپ وتىر. قالعان بولىگىن كورشى ەلدەردەن تاسىمالدايدى.

ماسەلەن، گەرمانيا فرانسيادان، شۆەسيا فينليانديادان ەلەكتر ەنەرگياسىن يمپورتتايدى. ەۋروپا مەملەكەتتەرى اراسىندا ەكونوميكالىق ينتەگراسيا جوعارى.

فرانسيا تۇتىناتىن ەنەرگيانىڭ 70 پايىزىن اەس-تەن الادى جانە ارتىعىن كورشى ەلدەرگە ساتادى. رەسمي پاريج ءۇشىن ەنەرگيا كوزگە كورىنبەيتىن مۇناي بولىپ تۇر.

بىرىككەن اراب امىرلىگى اەس-تەن ەنەرگيا الۋعا كوشتى. وزبەكستان اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا نيەتتى. ارابتاردا – مۇناي، وزبەكتەردە گازدىڭ مول قورى بار. سولاي بولا تۇرا بۇل ەلدەر اتوم باعدارلاماسىن ىلگەرىلەتۋدى باسىمدىق ەتتى.

وزبەكستان ۋران وتىنىنىڭ بىزدەن نە اۆتراليادان الادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى جاھاندىق جىلىنۋدىڭ الدىن الۋ. ديزەل، گاز، كومىر ستانسيالارىنان كومىرقىشقىل گازى شىعادى. پاريج كەلىسىمشارتىنا بايلانىستى الەم ەلدەرى 2060 جىلعا دەيىن اۋاعا بولىنەتىن گازدىڭ كولەمىن ازايتۋى ءتيىس.

– اتوم باعدارلاماسىن دامىتىپ جاتقان تاعى قانداي ەلدەر بار؟

– 2007 جىلدان بەرى تۇركيادا اەس سالىنۋدا. جاقىندا ەكى رەاكتورى ىسكە قوسىلۋى ءتيىس. سونداي-اق مىسىر، ساۋد ارابيا، بانگلادەش، تايلاند جانە مەكسيكا اتوم سالاسىن دامىتۋدا.

اتوم ەنەرگيا جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، 2050 جىلعا قاراي بارلىق ەلدىڭ اەس-ىنەن وندىرىلەتىن ەلەكتر ەنەرگياسى 792 گۆت دەيىن، ياعني 2 ەسەگە وسەدى. ءقازىر قىتايدا 26، ءۇندىستاندا – 7، رەسەيدە – 4، وڭتۇستىك كورەيادا، جاپونيا جانە ۇلىبريتانيادا – 2، فرانسيا، برازيليا، ارگەنتينا، يران، سلوۆاكيادا 1 راەكتور سالىنىپ جاتىر.

– قازاقستاننىڭ اەس سالۋداعى ارتىقشىلىعى بار. سولاي ما؟

– بىرىنشىدەن، كوپتەگەن ەلدەر اتوم ەنەرگياسى باعدارلامالارىن ىسكە قوسۋ ماسەلەسىن ءبىرىنشى رەت قاراستىرۋدا. ال قازاقستاننىڭ يادرولىق تەحنولوگيا بويىنشا تاريحى باي، دايىن كادرلارى جەتكىلىكتى.

جىل سايىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، د.سەرىكبايەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جۇزدەگەن ەنەرگەتيك مامانداردى، يادرولىق فيزيكا سالاسىندا عالىمداردى دايىندايدى. ءبىزدىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى تاجىريبە الاڭىنا اينالدى.

اەس-تىڭ جۇمىسىنا قاجەتتى ۋران قورى دا مول. ۋران وتىنىن ساقتايتىن ارنايى بازالار جۇمىس ىستەيدى. قىسقاسى، اەس-كە قاجەتتى بارلىق مۇمكىندىك بىزدە بار.

– يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسى تۋرالى توقتالا كەتسەڭىز.

– ينستيتۋتتىڭ قۇرىلعانىنا 57 جىل بولدى. ونىڭ قۇرامىنا 22 عىلىمي-زەرتتەۋ زەرتحاناسى، زاماناۋي تالدامالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك جابدىقتارى بار 3 عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىق كىرەدى. سونداي-اق 2 وقۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. ۆۆر-ك زەرتتەۋ رەاكتورى مەن 9 يادرولىق، رادياسيالىق، ەلەكتروفيزيكالىق قوندىرعىسى بار.

ءبىزدىڭ زەرتتەۋ رەاكتورى ەلەكتر وندەرەتىن رەاكتوردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى 99 پايىزى بىردەي. سوندا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. ءقازىر جاپونيانىڭ عالىمدارىمەن بىرگە 4 بۋىندى رەاكتورلاردى ىسكە قوسۋ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەپ جاتىرمىز.

سۇحباتتاسقان نۇرلات بايگەنجە