اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرى ساپاسىن ارتتىرۋدا ساپالى تۇقىم دايىنداۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل باعىتتا ەلىمىزدە ءبىرقاتار جۇمىستار قولعا الىنۋدا. قازاقستاندا بيداي مەن وزگە ءداندى-داقىلداردىڭ جوعارى سۇرىپتى تۇقىمدارىن دايىنداۋ ءىسى جولعا قويىلعان. بۇگىندە اقمولا وبلىسى ستەپنوگور قالاسىندا «ۇلتتىق بيوتەحنولوگيالىق ورتالىق» يننوۆاسيالىق جولمەن ساپالى كارتوپ تۇقىمىن دايىنداۋدا. تاياۋدا ورتالىقتىڭ ديرەكتورى، جاس عالىم دارحان بالاپانوۆ وزدەرىنىڭ تىڭ تەحنولوگيالارى جايىندا اڭگىمەلەپ بەردى. ەندى بىلىكتى ماماننىڭ وي-پىكىرىنە قۇلاق تۇرسەڭىزدەر.
– دارحان سەرىك ۇلى، قازىرگى تاڭدا ءوزىڭىز باسقاراتىن «ۇلتتىق بيوتەحنولوگيالىق ورتالىعى كارتوپتىڭ ساپالى تۇقىمىن ءوندىرىپ جاتقانىن بىلەمىز. بۇدان قاراپايىم شارۋالارعا قانداي دا ءبىر پايدا بار ما؟
– ساپالى كارتوپ تۇقىمىنىڭ پايداسى شاش ەتەكتەن. ادەتتە بىزدەر ەككەن كارتوبىمىزدى كۇزدە قازىپ العاندا ونى سۇرىپتاپ، كەلەر جىلعا ءبىراز تۇقىم الىپ قالامىز عوي. جالپى، كارتوپتىڭ ساپالى تۇقىمى 6 جىلعا دەيىن ءوزىنىڭ ونىمدىلىگىن جوعالتپايدى. ال بۇدان كەيىن كارتوپقا ءبىراز ۆيرۋستار مەن ءتۇرلى اۋرۋلار ەنىپ، ونىمدىلىگىن تومەندەيدى. كەي جىلدار از ءونىم الىپ قالعاندا، شارۋالار بۇعان اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى كەرى اسەر ەتكەنىن ايتىپ جاتادى. ال كارتوپتىڭ تۇقىمىنا ءمان بەرمەيتىنى جاسىرىن ەمەس.
ال كارتوپتى كەڭ كولەمدە وسىرەتىن ءىرى كاسىپورىندار سىرت ەلدەردەن تۇقىمدىق كارتوپتاردى ساتىپ اكەلىپ، پايدالانادى. ءبىراق وزگە ەلدەردىڭ تۇقىم وندىرۋشىلەرى بىزگە تازا تۇقىمدارىن ساتپايدى. ولار ەكى-ۇش پايدالانعان كارتوپتان العان تۇقىمىن بەرەدى. وسى ماسەلەنى ەسكەرىپ، ءبىزدىڭ «ۇلتتىق بيوتەحنولوگيا ورتالىعى» شارۋالارىمىز ءۇشىن كارتوپتىڭ تازا تۇقىمىن ءوندىرۋ ءىسىن قولعا العان بولاتىن. قازىرگى جەر ەمگەن شارۋالارىمىز تازا تۇقىمنىڭ پايداسىن كورىپ جاتىر.
– سوندا سىزدەر ساپالى تۇقىمدى قالاي الاسىزدار؟
– بۇل ءۇشىن بىزدەر كارتوپتىڭ تازا جاسۋشاسىن ءبولىپ الىپ، ارنايى زەرتحانادا وسىرەمىز. كارتوپ جاسۋشاسىن ءبىراز جەتىلگەننەن كەيىن ونى اەروفوندى تەحنولوگياعا وتىرعىزامىز. ياعني، كلەتكالار زەرتحانالىق جاعدايدا سۇيىقتىقتىڭ ىشىندە وسەدى. بۇل ارالىقتا كارتوپتىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى داۋىرمەندەر مەن گارمونداردى ارنايى دوزاتورلار ارقىلى جىبەرەمىز. وسىلايشا ءۇش ايلىق كۇتىمنەن كەيىن كارتوپتىڭ تازا مينيتۇينەگىن الۋعا بولادى. ادەتتە كارتوپعا ءتۇرلى ۆيرۋستار مەن اۋرۋلار توپىراق پەن اۋادان جۇعىپ، ونىڭ ونىمدىلىگىنە كەرى اسەر ەتىپ جاتاتىنى بەلگىلى. بىزدەر تۇقىمدىق كارتوپتاردى دايىنداعاندا تازا جاسۋشاسىن الىپ، توپىراقسىز ورتادا وسىرەمىز. وسىلايشا ۆيرۋسقا شالدىقپاعان تازا تۇقىمدىق كارتوپ الامىز. بىزدەر ونى مينيتۇينەكتەر دەپ اتايمىز. ەگەر قاراپايىم كارتوپتىڭ ءبىر تۇينەگىنەن 8-10 تۇينەك الساق، ءبىزدىڭ تازا تۇقىمدىق مينيتۇينەكتەردەن 80 تۇينەك كارتوپ الۋعا بولادى. وسىدان-اق تازا تۇقىمنىڭ قانشالىقتى ءونىمدى بولاتىنىن باعامداۋعا بولادى.
– دارحان مىرزا، سىزدەردىڭ تازا تۇقىمدىق مينيتۇينەكتەرىڭىز قانشا جىلعا دەيىن ونىمدىلىگىن ساقتايدى؟
– تازا تۇقىمدار جەرگە ەگىلگەننەن كەيىن ونىڭ ءون-بويىنا بىرتىندەپ ۆيرۋستار ۇيا سالا باستايتىنى بەلگىلى. ءبىراق ورتالىقتىڭ دايىنداعان تۇقىمدىق كارتوپتارى 6-7 جىلعا دەيىن ونىمدىلىگىن ساقتايتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازىرگى تاڭدا بۇل تەحنولوگيا دامىعان ەلدەردە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. الداعى ۋاقىتتا قازاقستان دا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارعا يەك سۇيەپ، اۋىلشارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كۇش سالۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا شارۋالارىمىز جاڭا تەحنولوگيانىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، وزدەرىنە قاجەتتى كارتوپ سورتتارىنىڭ تۇقىمدارىن تازارتىپ الىپ جاتىر.
– سوندا اەروفوندى تەحنولوگيامەن كارتوپتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىنىڭ تۇقىمىن تازارتىپ بەرە الا ما؟
– ارينە. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا كارتوپتىڭ كوپتەگەن ءتۇرى وسەدى. بىزدەر كارتوپتىڭ بارلىق سورتىنىڭ تۇقىمىن تازارتىپ، شارۋالاردىڭ مول ءونىم الۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزا الامىز. ويتكەنى زەرتحانالىق جاعدايدا كەز كەلگەن كارتوپتىڭ تازا ۆيرۋسپەن زاقىمدانباعان جاسۋشاسىن الىپ، سونى ءوسىرىپ بەرەمىز عوي.
– مۇنداي تۇقىمداردان ءوسىپ شىققان كارتوپتى گەندىك موديفيكاسيالانعان ونىمدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولا ما؟
– جوق. اەروفوندى تەحنولوگيامەن كارتوپتىڭ تۇقىمىن گەندىك موديفيكسيالانعان ونىمدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولمايدى. بۇعان ءۇش قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايدى. بۇل – تازا، تابيعي ءونىم. بىزدەر كارتوپتىڭ جاسۋشاسىنا باسقا ءبىر زاتتىڭ جاسۋشاسىن ەنگىزبەيمىز. بار بولعانى كارتوپتىڭ تازا جاسۋشاسىن الىپ، ونى تازا ورتادا، تازا قورەكتىك زاتتاردى بەرىپ وسىرەمىز. بولعان، بىتكەنى وسى. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ ونىمدەردى تابيعي ونىمدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان ءجون شىعار.
– بۇگىندە سىزدەرگە تۇقىمدىق كارتوپتارىن تازارتىپ بەرۋگە ءوتىنىش ايتىپ جاتقان شارۋالار بار ما؟
– ۇسىنىس ايتىپ، ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتقان شارۋالار وتە كوپ. ورتالىق قىزمەتكەرلەرى ولاردىڭ تاپسىرىسىن ورىنداۋ ءۇشىن كۇن-تۇن دەمەي، جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا ءار ايماق كارتوپتىڭ ءتۇرلى سورتتارىن تۇتىنادى. سوعان وراي شارۋالار ۇسىنىس جاسايدى. ەگەر ولار ءداستۇرلى جولمەن كارتوپتىق تۇقىمدارىن تازارتاتىن بولسا، ولار 5 جىل ۋاقىتىن جۇمسايدى. بۇل ۋاقىتتا كارتوپتىڭ باسقا تۇرىنە سۇرانىس ارتىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان شارۋالار ءبىزدىڭ كومەگىمىزگە جۇگىنىپ جاتقان جايى بار. الداعى ۋاقىتتا بىزدەر اەروفوندىق تەحنولوگيانى ءىرى شارۋاشىلىقتارعا ساتىپ، قىزمەت كورسەتۋ اۋقىمىمىزدى كەڭەيتۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ويتكەنى ءدال ءقازىر ورتالىقتىڭ بۇكىل قازاقستانعا تازا تۇقىمدىق كارتوپ دايىنداپ بەرەتىن مۇمكىندىگى جوق. سوندىقتان ءوزىمىز ويلاپ تاپقان تەحنولوگيانى قازاقستانعا كەڭىنەن تاراتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
– سىزدەردىڭ تازا تۇقىمدىق كارتوپتارىڭىزدى پايدالانعان شارۋالار قانشا ءونىم الاتىنىن ايتا كەتسەڭىز؟
– ۇزاق جىل پايدالعان كارتوپتان الىنعان تۇقىمدى ءبىر گەكتار جەرگە ەكسەڭىز، 15 توننادان استام ءونىم الاسىز. ال اەروفوندىق تەحنولوگيامەن الىنعان مينيتۇينەكتىك تۇقىمداردى ءبىر گەكتار جەرگە ەگىپ، 40 تونناعا دەيىن ساپالى ءونىپ الۋعا بولادى. وسىدان-اق تازا تۇقىمدىق كارتوپتاردىڭ شارۋالار ءۇشىن قانشالىقتى پايدالى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇگىندە ەلىمىزدە كۇزدە كارتوپتىڭ باعاسى 30-40 تەڭگەگە دەيىن قۇلدىراپ كەتەدى. ويتكەنى تازا ەمەس تۇقىمنان شىققان كارتوپتار ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا جارامايدى. سودان كەيىن شارۋالار ولاردى كۇزدە باسىم بولىگىن ساتىپ جىبەرۋگە تىرىسادى. ناتيجەسىندە كارتوپتىڭ قۇنى ەلىمىزدە قىس پەن كوكتەمدە 150-160 تەڭگەگە دەيىن شارىقتايتىنى جاسىرىن ەمەس. سونداي-اق، اەروفوندىق تەحنولوگيامەن الىنعان تۇقىمنان ءوسىپ شىققان كارتوپ جاقسى ساقتالاتىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەگەر وسى تازا تۇقىمدى بۇكىل ەل اۋماعىندا پايدالاناتىن بولساق، كارتوپ باعاسىنا شارىقتاۋى مەن شارۋالاردىڭ شامادان تىس ەڭبەكتەنۋىنەن قۇتىلۋعا بولادى.
– دارحان مىرزا، قازاقستاندا جىل سايىن قانشا توننا كارتوپتىڭ تۇقىمى قاجەت؟ سىزدەردىڭ ورتالىق ەلىمىزگە قاجەت تۇقىمدى دايىنداپ شىعاراتىن مۇمكىندىگى بار ما؟
– ءبىزدىڭ ەسەبىمىزشە، ەلىمىزگە جىل سايىن 400 مىڭ توننادان استام كارتوپتىڭ تۇقىمى قاجەت. قازىرگى تاڭدا «ۇلتتىق بيوتەحنولوگيالىق ورتالىعى» جىلىنا 10 مىڭ توننا تازا تۇقىمدىق كارتوپتى وڭدەيتىن مۇمكىندىككە يە. سوندىقتان بىزدەر اەروفوندى تەحنولوگيانى ەلىمىزدەگى فەرمەرلەر اراسىندا تاراتىپ، بارلىق شارۋا قوجالىقتارىنىڭ تازا تۇقىمدىق كارتوپقا قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان،
«ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمى.
