كەيىنگى ۋاقىتتا الەم الپاۋىتتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە اقش-تىڭ قازاقستانداعى سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدارعا قىزىعۋشىلىعى جايلى پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا، بۇل ءۇردىس جاھاندىق دەرجاۆالار اراسىنداعى ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي باسەكەلەستىكتىڭ جاڭا باعىتىنا اينالۋى مۇمكىن. Dalanews.kz اگەنتتىگى وسى تاقىرىپ اياسىندا ساياساتتانۋشىلار قازبەك مايگەلدينوۆ پەن ءامىرجان قوساننىڭ پىكىرىن تىڭداپ، قازاقستان ءۇشىن مۇنداي جاعداي قانداي مۇمكىندىكتەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەر تۋعىزاتىنىن سۇراپ ءبىلدى.
اقش-تىڭ مۇددەسى – قورعانىس قاۋىپسىزدىگى
قىتايدى زەرتتەۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى، ساياساتتانۋشى قازبەك مايگەلدينوۆ اقش-تىڭ سيرەك مەتالدارعا قىزىعۋشىلىعىن تىكەلەي قورعانىس سالاسىمەن بايلانىستىرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى ەكى جىلدا امەريكالىق سىرتقى ساياسات تۇبەگەيلى وزگەرىپ، سيرەك جەر ەلەمەنتتەرىنە ەرەكشە نازار اۋا باستاعان.
“بۇعان دەيىنگى ستراتەگيالىق قۇجاتتاردا سيرەك مينەرالدار مۇلدە ايتىلماعان بولسا، 2023 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە وتكەن اقش–ورتالىق ازيا سامميتىندە بۇل ماسەلە العاش رەت رەسمي تۇردە كوتەرىلدى. ال 2024 جىلدىڭ ناۋرىزىندا اقش ەنەرگەتيكا ءمينيسترى كريس رايت پەن قازاقستاندىق ارىپتەسى الماسادام ساتقالييەۆ كەزدەسىپ، سيرەك مەتاللدار ماسەلەسىن تالقىلادى. بۇل باعىتتاعى قىزىعۋشىلىقتىڭ باستى سەبەبى – اقش-تىڭ قورعانىس قاۋىپسىزدىگى. سەبەبى شامامەن 2000 قارۋ-جاراق پلاتفورماسىندا 80 مىڭعا جۋىق كومپونەنت جۇڭگو باقىلاۋىنداعى سيرەك مەتالدارعا تاۋەلدى”، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
مايگەلدينوۆتىڭ ايتۋىنشا، جۇڭگو بۇگىندە الەمدەگى سيرەك جەر ەلەمەنتتەرى ءوندىرىسىنىڭ 60 پايىزىنان استامىن، ال قايتا وڭدەۋ ءىسىنىڭ 90 پايىزىن باقىلاپ وتىر. سوندىقتان ۆاشينگتون بۇل باعىتتاعى تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ءۇشىن جاڭا ارىپتەستەر ىزدەۋدە.
“جۇڭگو بىلتىر سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ ەكسپورتىنا شەكتەۋ ەنگىزدى. بۇل جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەكتەرىنە اسەر ەتتى. سول سەبەپتى اقش پەن ەۋرووداق قىتايعا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋ ماقساتىندا بەلسەندى قيمىلداپ جاتىر. ەۋرووداق 2030 جىلعا دەيىن ءوز قاجەتتىلىگىنىڭ 10 پايىزىن ىشكى وندىرىستەن، 40 پايىزىن ءوز ىشىندە قايتا وڭدەۋدەن الۋدى كوزدەپ وتىر”، – دەيدى ساراپشى.
الايدا بۇل قىزىعۋشىلىق قازاقستان ءۇشىن ەكىۇشتى اسەر ەتۋى مۇمكىن.
ءبىر جاعىنان، جاڭا ينۆەستيسيالار مەن تەحنولوگيالىق ترانسفەرتى ينفراقۇرىلىمدىق دامۋعا سەرپىن بەرسە، ەكىنشى جاعىنان ەلىمىز ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى گەوساياسي قىسىمعا ۇشىراۋى ىقتيمال.
“ءقازىردىڭ وزىندە رەسەي ۋران سەكتورىندا باقىلاۋىن ساقتاۋعا تىرىسىپ جاتىر. اقش پەن ەۋرووداق ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋدە. سوندىقتان قازاقستانعا تەڭگەرىمدى ساياسات قاجەت. ءبىز ءبىر تاراپقا تاۋەلدى بولماۋىمىز كەرەك. سيرەك مەتاللداردى ءوزىمىز وڭدەپ، دايىن ءونىم رەتىندە ەكسپورتتاۋىمىز قاجەت”، — دەيدى مايگەلدينوۆ.
ول، سونداي-اق، ينۆەستيسيالىق اشىقتىقتى ارتتىرۋ، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ جانە تۇراقتى قۇقىقتىق بازا قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى.
ءبىز شيكىزات شىلاۋىنان شىعۋىمىز كەرەك - قوسانوۆ
ساياساتكەر ءامىرجان قوسان دا سيرەك مەتالدارعا قاتىستى اڭگىمەنىڭ جيىلەۋىن گەوساياسي مۇددەلەردىڭ ايقاسىمەن بايلانىستىرادى.
“اقش سەكىلدى شيكىزاتتىڭ كەيبىر تۇرىنە ءزارۋ الپاۋىتتىڭ سيرەك مەتالداردى سىرتقى ساياساتتىڭ ءتيىمدى قۇرالىنا اينالدىرعانى – ۋاقىت شىندىعى. ارينە، بۇعان دەيىن دە اقش جانە باسقا دا ىقپالدى ەلدەر مەن وداقتار حالىقارالىق قاتىناستارىندا ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى، كەيدە بىر-بىرىنە قاراما-قايشى مۇددەلەرىن كوزدەپ، سوعان ساي ساياسات جۇرگىزدى. بار مۇددە ادەمى (جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار، دەموكراتيا، ادام قۇقى جانە تاعى باسقا) ۇراندارمەن تۇمشالانىپ تۇراتىن.
ترامپ بيلىككە كەلگەلى جاعداي كۇرت وزگەرگەنىن بارشا جۇرت كورىپ، ءبىلىپ وتىر: ءار نارسە ءوز اتىمەن اتالا باستادى، اقش-تىڭ سيرەك مەتالدارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى اشىقتان-اشىق جاريالانىپ، گەوساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە، تريگگەرىنە اينالدى”، – دەيدى ول.
قوسانوۆتىڭ پىكىرىنشە، مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ باسىم بولىگى بار قازاقستان ءدال وسى سەبەپتى حالىقارالىق دەڭگەيدە ەرەكشە نازارعا ىلىگىپ وتىر. بۇل ەل ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك بولعانىمەن، ەگەر دۇرىس ساياسات جۇرگىزىلمەسە، ول تاۋەلدىلىككە دە اكەلۋى مۇمكىن. ول سيرەك مەتالدارعا سۇرانىس قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي سالماعىن ارتتىرا الاتىنىن جەتكىزدى.
“پايداسىنا كەلسەك، سيرەك مەتالداردى (جانە باسقا دا قازبا بايلىعىمىزدى) الەمدىك ەكونوميكالىق جانە ساياسي كونيۋنكتۋراعا ساي مەيلىنشە ۇتىمدى پايدالانا الامىز. ياعني، ءتيىستى كەلىسسوزدەر ارقىلى ەكىنشى جاقتىڭ وزىمىزگە قاجەت شەشىمىنە قول جەتكىزۋگە بولادى. ال زيانىنا كەلسەك، ءبىز باياعىدان دامىعان مەملەكەتتەردىڭ شيكىزات شىلاۋىنا اينالىپ كەتكەن ەلمىز. ماسەلەن، وزىمىزدەن شىعاتىن مۇناي مەن گازدى شيكى تۇرىندە ساتىپ جاتىرمىز. ەگەر سيرەك مەتالدار دا شيكى كۇيىندە سىرتقا ساتىلسا، جەتىستىگىمىز شامالى بولماق”، – دەيدى ساياساتكەر.
ول بۇل جاعدايدا ەڭ ءتيىمدى شەشىم سيرەك مەتالداردى ەل ىشىندە وڭدەپ، قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىم رەتىندە ەكسپورتتاۋ ەكەنىن ايتتى.
“ءبىزدىڭ تۇرالاپ قالعان ەكونوميكامىز ءۇشىن ءدال وسىنداي شەشۋشى قادامدار قاجەت. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاي الاتىن مىنەزدى دە بىلىكتى كەلىسسوزشىلەر كەرەك”، — دەپ اتاپ ءوتتى ول.
ساياساتكەر تابيعي رەسۋرستار ءۇشىن تارتىستىڭ باياعىدان كەلە جاتقانىن، الايدا قازىرگى جاعدايدا قازاقستاننىڭ ۇستانىمى شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن ايتتى.
“بىزدەگى جەر قويناۋى بايلىعىنا سۇرانىس بار، سوعان قول جەتكىزگىسى كەلەتىندەردىڭ اراسىندا باسەكە كۇشەيىپ وتىر. سۇرانىس بار جەردە ۇسىنىس بولادى، ال ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز قىمبات بولۋى كەرەك. قازاقستان وسى باسەكەدە ءوزىن مىقتى بروكەر رەتىندە تانىتا ءبىلۋى قاجەت”، — دەيدى ءامىرجان قوسان.
ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل باعىتتا ناقتى قادامدار قاجەت.
“بىرىنشىدەن، تابيعي رەسۋرستارىمىزدىڭ تولىق ءاۋديتى كەرەك. پرەزيدەنت توقايەۆ گەولوگيالىق ىزدەنىستەردى جانداندىرۋ تۋرالى ايتىپ ەدى. وكىنىشكە قاراي، ازىرشە ول تاپسىرمانىڭ ورىندالۋى جايىندا ءتيىستى اقپارات جوق.
ەكىنشىدەن، وسى سالادا بۇعان دەيىن قول قويىلعان كەلىسىم-شارتتاردى سىني، "جاڭاقازاقستاندىق" كوزبەن تاعى ءبىر ءسۇزىپ شىعۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە، "جاڭا قازاقستان" "ەسكى قازاقستاننىڭ" شيكىزاتتىق شىرماۋىنان شىعا الماي قالاۋى مۇمكىن”، — دەپ قوستى ول.
سونداي-اق، ساياساتتانۋشى سىرتقى ەكونوميكالىق شەشىمدەردىڭ كەيدە توپتىق، كلاندىق، وليگارحتىق سيپات الىپ كەتەتىنىن ايتادى.
“سالدارىنىن مەملەكەتتىك مۇددە اياقاستى بوپ جاتادى. ونى بولدىرماۋ ءۇشىن، مەنىڭشە، قازبا بايلىقتارىن شەتەلدىكتەرمەن بىرگە يگەرۋ جونىندەگى كەلىسىم-شارتتار ۆەدومستۆولىق، شەنەۋنىكتىك دەڭگەيدەن جوعارى تۇرۋى شارت، ول ءۇشىن ول قۇجاتتار مىندەتتى تۇردە پارلامەنتتە راتيفيكاسيادان ءوتۋى ءتيىس. سوندا عانا ول كەلىسىم-شارتتار جاريا بولادى، كەز كەلگەن ازامات حالىققا تيەسىلى بايلىق قالاي يگەرىلەتىنى تۋرالى حاباردار بولماق. ونىڭ ءوزى توپتىق، كلاندىق مۇددەلەرگە جول بەرمەيدى”، — دەيدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا دا ءوزارا باسەكە بار.
“مەنىڭشە، ولارمەن كەلىسىم-شارت جاساعاندا بىزگە سىرتقى ەكونوميكالىق ساياساتتى دا ديۆەرسيفيكاسيالاۋ قاجەت. سول كەزدە عانا ءبىر ەلگە تاۋەلدى بوپ قالۋ قاۋپىنەن قۇتىلامىز”، — دەپ تۇيىندەدى ول.
