Keıingi ýaqytta álem alpaýyttarynyń, sonyń ishinde AQSH-tyń Qazaqstandaǵy sırek kezdesetin metaldarǵa qyzyǵýshylyǵy jaıly pikirler jıi aıtylyp júr. Sarapshylardyń paıymynsha, bul úrdis jahandyq derjavalar arasyndaǵy ekonomıkalyq jáne geosaıası básekelestiktiń jańa baǵytyna aınalýy múmkin. Dalanews.kz agenttigi osy taqyryp aıasynda saıasattanýshylar Qazbek Maıgeldınov pen Ámirjan Qosannyń pikirin tyńdap, Qazaqstan úshin mundaı jaǵdaı qandaı múmkindikter men qaýip-qaterler týǵyzatynyn surap bildi.
AQSH-tyń múddesi – qorǵanys qaýipsizdigi
Qytaıdy zertteýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy, saıasattanýshy Qazbek Maıgeldınov AQSH-tyń sırek metaldarǵa qyzyǵýshylyǵyn tikeleı qorǵanys salasymen baılanystyrady. Onyń aıtýynsha, keıingi eki jylda amerıkalyq syrtqy saıasat túbegeıli ózgerip, sırek jer elementterine erekshe nazar aýa bastaǵan.
“Buǵan deıingi strategıalyq qujattarda sırek mıneraldar múlde aıtylmaǵan bolsa, 2023 jyldyń qyrkúıeginde ótken AQSH–Ortalyq Azıa samıtinde bul másele alǵash ret resmı túrde kóterildi. Al 2024 jyldyń naýryzynda AQSH Energetıka mınıstri Krıs Raıt pen qazaqstandyq áriptesi Almasadam Sátqalıev kezdesip, sırek metaldar máselesin talqylady. Bul baǵyttaǵy qyzyǵýshylyqtyń basty sebebi – AQSH-tyń qorǵanys qaýipsizdigi. Sebebi shamamen 2000 qarý-jaraq platformasynda 80 myńǵa jýyq komponent Qytaı baqylaýyndaǵy sırek metaldarǵa táýeldi”, – deıdi saıasattanýshy.
Maıgeldınovtyń aıtýynsha, Qytaı búginde álemdegi sırek jer elementteri óndirisiniń 60 paıyzynan astamyn, al qaıta óńdeý isiniń 90 paıyzyn baqylap otyr. Sondyqtan Vashıngton bul baǵyttaǵy táýeldilikti azaıtý úshin jańa áriptester izdeýde.
“Qytaı byltyr sırek elementterdiń eksportyna shekteý engizdi. Bul jahandyq jetkizý tizbekterine áser etti. Sol sebepti AQSH pen Eýroodaq Qytaıǵa táýeldilikti azaıtý maqsatynda belsendi qımyldap jatyr. Eýroodaq 2030 jylǵa deıin óz qajettiliginiń 10 paıyzyn ishki óndiristen, 40 paıyzyn óz ishinde qaıta óńdeýden alýdy kózdep otyr”, – deıdi sarapshy.
Alaıda bul qyzyǵýshylyq Qazaqstan úshin ekiushty áser etýi múmkin.
Bir jaǵynan, jańa ınvestısıalar men tehnologıalyq transferti ınfraqurylymdyq damýǵa serpin berse, ekinshi jaǵynan elimiz iri derjavalar arasyndaǵy geosaıası qysymǵa ushyraýy yqtımal.
“Qazirdiń ózinde Reseı ýran sektorynda baqylaýyn saqtaýǵa tyrysyp jatyr. AQSH pen Eýroodaq óz yqpalyn kúsheıtýde. Sondyqtan Qazaqstanǵa teńgerimdi saıasat qajet. Biz bir tarapqa táýeldi bolmaýymyz kerek. Sırek metaldardy ózimiz óńdep, daıyn ónim retinde eksporttaýymyz qajet”, — deıdi Maıgeldınov.
Ol, sondaı-aq, ınvestısıalyq ashyqtyqty arttyrý, sybaılas jemqorlyqpen kúresti kúsheıtý jáne turaqty quqyqtyq baza qalyptastyrýdyń mańyzyn atap ótti.
Biz shıkizat shylaýynan shyǵýymyz kerek - Qosanov
Saıasatker Ámirjan Qosan da sırek metaldarǵa qatysty áńgimeniń jıileýin geosaıası múddelerdiń aıqasymen baılanystyrady.
“AQSH sekildi shıkizattyń keıbir túrine zárý alpaýyttyń sırek metaldardy syrtqy saıasattyń tıimdi quralyna aınaldyrǵany – ýaqyt shyndyǵy. Árıne, buǵan deıin de AQSH jáne basqa da yqpaldy elder men odaqtar halyqaralyq qatynastarynda óziniń túpkilikti, keıde bir-birine qarama-qaıshy múddelerin kózdep, soǵan saı saıasat júrgizdi. Bar múdde ádemi (jalpyadamzattyq qundylyqtar, demokratıa, adam quqy jáne taǵy basqa) urandarmen tumshalanyp turatyn.
Tramp bılikke kelgeli jaǵdaı kúrt ózgergenin barsha jurt kórip, bilip otyr: ár nárse óz atymen atala bastady, AQSH-tyń sırek metaldarǵa degen qyzyǵýshylyǵy ashyqtan-ashyq jarıalanyp, geosaıasattyń quramdas bóligine, trıggerine aınaldy”, – deıdi ol.
Qosanovtyń pikirinshe, Mendeleev kestesindegi hımıalyq elementterdiń basym bóligi bar Qazaqstan dál osy sebepti halyqaralyq deńgeıde erekshe nazarǵa iligip otyr. Bul el úshin úlken múmkindik bolǵanymen, eger durys saıasat júrgizilmese, ol táýeldilikke de ákelýi múmkin. Ol sırek metaldarǵa suranys Qazaqstannyń ekonomıkalyq jáne saıası salmaǵyn arttyra alatynyn jetkizdi.
“Paıdasyna kelsek, sırek metaldardy (jáne basqa da qazba baılyǵymyzdy) álemdik ekonomıkalyq jáne saıası konúnktýraǵa saı meılinshe utymdy paıdalana alamyz. Iaǵnı, tıisti kelissózder arqyly ekinshi jaqtyń ózimizge qajet sheshimine qol jetkizýge bolady. Al zıanyna kelsek, biz baıaǵydan damyǵan memleketterdiń shıkizat shylaýyna aınalyp ketken elmiz. Máselen, ózimizden shyǵatyn munaı men gazdy shıki túrinde satyp jatyrmyz. Eger sırek metaldar da shıki kúıinde syrtqa satylsa, jetistigimiz shamaly bolmaq”, – deıdi saıasatker.
Ol bul jaǵdaıda eń tıimdi sheshim sırek metaldardy el ishinde óńdep, qosylǵan quny joǵary ónim retinde eksporttaý ekenin aıtty.
“Bizdiń turalap qalǵan ekonomıkamyz úshin dál osyndaı sheshýshi qadamdar qajet. Ol úshin memlekettik múddeni qorǵaı alatyn minezdi de bilikti kelissózshiler kerek”, — dep atap ótti ol.
Saıasatker tabıǵı resýrstar úshin tartystyń baıaǵydan kele jatqanyn, alaıda qazirgi jaǵdaıda Qazaqstannyń ustanymy sheshýshi ról atqaratynyn aıtty.
“Bizdegi jer qoınaýy baılyǵyna suranys bar, soǵan qol jetkizgisi keletinderdiń arasynda báseke kúsheıip otyr. Suranys bar jerde usynys bolady, al bizdiń usynysymyz qymbat bolýy kerek. Qazaqstan osy básekede ózin myqty broker retinde tanyta bilýi qajet”, — deıdi Ámirjan Qosan.
Onyń pikirinshe, bul baǵytta naqty qadamdar qajet.
“Birinshiden, tabıǵı resýrstarymyzdyń tolyq aýdıti kerek. Prezıdent Toqaev geologıalyq izdenisterdi jandandyrý týraly aıtyp edi. Ókinishke qaraı, ázirshe ol tapsyrmanyń oryndalýy jaıynda tıisti aqparat joq.
Ekinshiden, osy salada buǵan deıin qol qoıylǵan kelisim-sharttardy synı, "jańaqazaqstandyq" kózben taǵy bir súzip shyǵý kerek sıaqty. Áıtpese, "Jańa Qazaqstan" "eski Qazaqstannyń" shıkizattyq shyrmaýynan shyǵa almaı qalaýy múmkin”, — dep qosty ol.
Sondaı-aq, saıasattanýshy syrtqy ekonomıkalyq sheshimderdiń keıde toptyq, klandyq, olıgarhtyq sıpat alyp ketetinin aıtady.
“Saldarynyn memlekettik múdde aıaqasty bop jatady. Ony boldyrmaý úshin, menińshe, qazba baılyqtaryn sheteldiktermen birge ıgerý jónindegi kelisim-sharttar vedimistik, sheneýniktik deńgeıden joǵary turýy shart, ol úshin ol qujattar mindetti túrde Parlamentte ratıfıkasıadan ótýi tıis. Sonda ǵana ol kelisim-sharttar jarıa bolady, kez kelgen azamat halyqqa tıesili baılyq qalaı ıgeriletini týraly habardar bolmaq. Onyń ózi toptyq, klandyq múddelerge jol bermeıdi”, — deıdi ol.
Onyń pikirinshe, Qazaqstannyń jer qoınaýyna qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵan alpaýyt memleketterdiń arasynda da ózara báseke bar.
“Menińshe, olarmen kelisim-shart jasaǵanda bizge syrtqy ekonomıkalyq saıasatty da dıversıfıkasıalaý qajet. Sol kezde ǵana bir elge táýeldi bop qalý qaýpinen qutylamyz”, — dep túıindedi ol.
