كونە تۇركى تىلىندە «الكىش» دەگەن ءسوزدىڭ بولۋىنىڭ ءوزى – ونىڭ وتە ەرتە زاماندا قولدانىلعانىن ايعاقتايدى. مىسالى، «كونە تۇركى سوزدىگىندە» «الكىش» دەگەن سوزگە ەكى ماعىنا بەرگەن: 1) ماقتاۋ، تىلەك، داڭقتاۋ بولسا، 2) ءدىني مازمۇنداعى جالبارىنا ماداقتاۋ ولەڭى، جالىنۋ، جالبارىنۋ. تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا العىستىڭ وسى ەكى ماعىناسى دا ساقتالعان، راس، ءارقايسىسىندا ءسال-پال ايىرماشىلىق بار. الدىمەن ءسوزدىڭ ايتىلۋ ءتۇرى مىناداي: التايلىقتار «العىش» نەمەسە «الكىش»، تاتارلار «الكىش»، ۇيعىرلار «الكيش»، تۋۆالار «الگىش» نەمەسە «الگىج»، ياكۋتتار (ساحالار) «الگىس» دەيدى. ال، ەندى وسى سوزگە قانداي انىقتاما بەرىلگەن، سوعان كوڭىل بولەيىك. التاي تۇرعىندارى «يگى تىلەك، ءوتىنۋ، جالبارىنۋ» دەسە، تاتارلاردا «ىزگى تىلەك» دەلىنەدى. ۇيعىرلار العىس دەپ سالەمدەسۋدى، قول سوعۋدى ايتادى. ساحالار العىس دەپ ءارتۇرلى رۋح-يەلەرگە ارنالعان ماقتاۋ ولەڭدەرىن، سولارعا باعىشتالعان جالىنۋ، جالبارىنۋ سوزدەرىن، ادامدارعا ارنالعان جاقسى تىلەكتەردى تۇسىنەدى. وسى اتالعان حالىقتاردىڭ بارىندە العىس ۇلكەن مەرەكەدە، ۇيلەنۋ تويىندا، تاعى باسقا قۋانىشتى باسقوسۋلاردا ايتىلادى ەكەن. ولاي بولسا، العىس – بىرنەشە حالىقتىڭ فولكلورىندا كەزدەسەتىن كونە جانر عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار بويىنا الدەنەشە جانردىڭ بەلگىسىن سىڭىرگەن سينكرەتتى جانر ەكەنىن كورەمىز. سوندىقتان ەرتە زامانداردا العىس ءارى جالبارىنۋ، ءارى ارناۋ، ءارى ماداقتاۋ، ءارى تىلەك رولدەرىن اتقارعان. مۇنى، اسىرەسە، يسلام ءدىنىن قابىلداماعان جۇرتتىڭ فولكلورىنان انىق بايقاۋعا بولادى. سوندىقتان ەرتە زامانداردا تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارى العىستى ءارى جالبارىنۋ، ءارى ارناۋ، ءارى ماداقتاۋ، ءارى تىلەك رەتىندە قولدانعانى بەلگىلى. مىسالعا التايلىقتار اڭعا شىققاندا وتقا تابىنىپ ايتاتىن مىنا الكىشتى وقىپ كورەيىك:
الاس، الاس،
وتىز باستى وت ەنە،
قىرىق باستى قىز ەنە،
شيكى بولسا پىسىرعان،
توڭدى بولسا ەرىتكەن،
اتا بولىپ ايلانىپ ءتۇس،
ەنە بولىپ ءيىلىپ ءتۇس!
ارينە، بۇل الكىشتاردا اڭشى وت پەن تاۋدىڭ يەسىنە جالبارىنىپ، ارنايى ىرىم جاساعانى كورىنىس تاپقان. ەندى التايلىقتاردىڭ وتباسىلىق-تۇرمىستىق الكىشىندا كەلىنگە ايتىلاتىن ىزگى تىلەگىن كورەيىك:
الدىڭعى ەتەگىن بالا باسسىن،
ارتقى ەتەگىن مال باسسىن،
جاقتىعا ايتتىرما،
يىقتىعا باستىرما،
ىشكەن اسىڭ اس بولسىن،
ىشەر جەرىڭ كوپ بولسىن!
بۇل الكىش بىزدەگى باتاعا ۇقسايدى. دەمەك، التاي الكىشىندا بىزدەگى جەكە جانرلار – تىلەك، جالبارىنۋ، باتا، ءتىپتى باقسى سارىنى دا ارالاسىپ تۇرعاندىعى كورىنەدى.
قازاق العىسى ناقتى ادامعا قاراتا ايتىلادى، ءسويتىپ، ول ەكى ادامنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ىزگى ىقىلاسىن بىلدىرەدى. العىستى ريزا بولعان ادام ايتادى، ونى سۇراپ المايدى، سوندىقتان بىزدە ساحالارداعىداي ارنايى العىسشىلار بولمايدى. ساحالاردا ۇلكەن تويلار مەن قۋانىشتى جيىندار باستالماس بۇرىن العىسشىلار ءارتۇرلى رۋح-يەلەرگە، قۇدىرەتكە قاراتا كولەمدى العىس ايتاتىن بولعان. ونداي العىستاردىڭ قۇرىلىمى دا ءبىرشاما كۇردەلى: ءبىرتالاي رۋح-يەنى، كەرەمەتتەردى ماداقتاعان كىرىسپەدەن، سودان سوڭ سولارعا باعىشتالعان توعىز ءتۇرلى جالىنۋ، جالبارىنۋدان، ودان كەيىن قورىتىندى وتىنىشتەن تۇرادى. العىس ايتىلعان سوڭ سول قۇدىرەتتەرگە ارناپ قىمىز شاشادى. مۇنداي كونەلىك بەلگى قازاق العىسىندا جوق.
جالپى، قازاق فولكلورىندا ەجەلگى العىس جانرى ءوزىنىڭ بايىرعى ءمان-ماعىناسىن، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق قىزمەتىن جوعالتۋمەن بىرگە جەكە ءبىر جانر رەتىندە دە ءومىر سۇرۋدەن قالا باستاعان بولۋ كەرەك. ونىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن، يسلام ءدىنىن ەرتەرەك قابىلداعان قازاق حالقى بۇرىنعى «العىس» ءسوزىن «باتا» سوزىمەن الماستىرىپ، «باتا» سوزىنە «العىستىڭ» ءمان-ماعىناسىن كوشىرگەن، ءسويتىپ، كۇندەلىكتى ومىردە «العىس ايتۋدىڭ» ورنىنا «باتا بەرۋ» ورنىققان. بايقايتىنىمىز: العىستى ريزا بولعان جاق ءوزى ايتسا، باتانى ەكىنشى جاق كوبىنەسە «باتاڭىزدى بەرىڭىز!» – دەپ سۇراپ الادى. ەكىنشىدەن، بىزدەگى «العىس» ءسوزى كەيىنگى ۋاقىتتاردا رەسمي سيپات العان. ياعني مەكەمە باسشىسى، يا بولماسا باسقا لاۋازىم يەسى بەلگىلى ءبىر ءىستى اتقارىپ، ەڭبەك سىڭىرگەن ادامعا العىس جاريالايتىن بولعان. مۇندا العىستىڭ ريزاشىلىق بەلگىسى ساقتالعان، ءبىراق ەكى جاق تازا رەسمي قاتىناستا بولىپ، بۇرىنعى جەكە ادامنىڭ ىشكى، شىنايى سەزىمى كورىنىس بەرمەيدى.
سونىمەن قازاق تۇرمىسى مەن فولكلورىندا العىستىڭ ورنىن باتا باسقانى كورىنىپ تۇر. راس، العىس ءالى دە ۇلكەندەر تاراپىنان جاستارعا باعىتتالىپ ايتىلىپ جاتادى، ءبىراق ول ومىردە ەرتە زاماندارداعىداي ۇستەم ەمەس جانە ءداستۇرلى فولكلوردا العىس پەن باتا، ءتىپتى، جالبارىنۋ مەن قارعىس تا ارالاسىپ كەتكەن. سوندىقتان كەي جاعدايدا ولاردى ءدوپ باسىپ، ءدال اجىراتۋ وڭاي ەمەس. ولاردى اجىراتۋدىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ءسوزدىڭ قاي كەزدە، نەگە بايلانىستى ايتىلاتىندىعى جانە كىم ايتاتىنى ءارى ول ءسوزىن كىمگە ارنايتىندىعى. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ماسەلەن، العىستىڭ ايتىلۋى مەن باتانىڭ بەرىلۋى ەكى بولەك. العىستى ۇلكەن ادام بىتكەن ءىستىڭ سوڭىندا جاسقا ارنايدى، ال، باتا بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ باستالار الدىندا، يا بولماسا كەيدە اياقتالعان سوڭ ايتىلادى. ايتالىق، الىس ساپارعا شىعاردا، نەمەسە ۇلكەن ءبىر ىسكە كىرىسەردە، مالدى قۇرباندىققا شالار ساتتە، اس ىشەردىڭ الدىندا، كەيدە تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، ت.ب. راس، تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ ايتىلاتىن تىلەكتى باتا دەۋ شارتتى، سەبەبى ونى «اس قايىرۋ» دەپ اتايدى. ادەتتە، بۇدان كەيىن دۇعا (قۇراننان) وقىلادى. اتقارىلاتىن ىس-ارەكەتتىڭ تۇرىنە جانە ايتىلۋ سيتۋاسياسىنا قاراي باتانىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولادى: جولعا شىعارداعى باتا، داستارقان باتاسى، شاي باتاسى، ۇيلەنگەن ەكى جاسقا باتا، تۇساۋكەسەر باتاسى، بەسىككە سالۋ باتاسى، كەلىنگە باتا، ناۋرىز باتاسى، ت.ب. وسىعان بايلانىستى باتانىڭ تاقىرىبى مەن مازمۇنى اركەلكى بولىپ كەلەدى.
ەرتە زاماندا باتانى كوپتىڭ الدىندا دا، جەكە ادامعا دا ايتاتىن بولعان. توپ الدىنداعى باتانى كوبىنەسە ەلگە سىيلى، جاسى ۇلكەن اقساقال ايتقان، ول جينالعان كوپشىلىكتىڭ اتىنان ءۇي يەسىنە نەمەسە توي، اس يەسىنە باتا بەرگەن، سونىمەن بىرگە باتاسىن، ءبىر جاعىنان، سونداعى قاۋىمعا دا ارناعان. ال، جەكە جەردەگى باتا ناقتى ءبىر ادامعا بەرىلىپ، وعان يگى تىلەكتەر، جاقسىلىق ايتىلعان. مۇنداي باتانى كوپ جاعدايدى اكەسى بالاسىنا بەرگەن. ونىڭ مىسالىن ەپوستىق جىرلاردان كورۋگە بولادى.
باتا بەرۋدىڭ ءوز جورالعىسى بار. باتا بەرۋ وتە قۇرمەتتى ءىس دەپ سانالادى، ويتكەنى، باتا – قاسيەتتى ءسوز دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان باتا ايتىلاردا باتا تىلەۋشى ادام نەمەسە جاماعات الاقانىن جايىپ، يشارات ءبىلدىرۋى ءتيىس. سول كەزدە اقساقال اۋەزدى ۇنمەن مانەرلەپ، كيەلى كەيىپكە ەنىپ، بار ىنتاسىمەن ولەڭدەتىپ، باتا بەرەدى. باتا اياقتالعاندا جينالعان قاۋىم ءبىر اۋىزدان قۋاتتاپ، «ءاۋمين. ايتقانىڭىز كەلسىن!» دەپ، بەت سيپاپ، ىرىمي قيمىل جاسايدى. ياعني ايتىلعان اق تىلەكتى، جۇزەگە اسقالى وتىرعان ءراسىمدى زاڭداستىرىپ، كۋالاندىرادى دەۋگە بولادى.
باتانىڭ قاسيەتتى سانالاتىنى ونىڭ اتاۋى – قۇراننىڭ ءبىرىنشى سۇرەسى «فاتيحادان» تۋىنداعان. مۇنى باتالاردىڭ ماتىنىنەن دە كورۋگە مۇمكىندىك بار:
مەنىڭ بەرگەن فاتيحام،
جامان قاتىندى الماڭىز دەپ،
وتىنەمىن، اسىلان.
…اللاڭ جار بولسىن،
فاتيحام قابىل بولسىن.
كەتكەنىڭ كەلىپ،
كەمتىگىڭ تولسىن.
باتا دا جانر رەتىندە ءاۋ باستا ءسوز ماگياسىنا سەنۋگە بايلانىستى پايدا بولعاندىقتان وندا ادەمى سوزدەرمەن قۇت-ىرىزدىقتى شاقىرۋ، ءتاڭىر يەلەردەن شاراپات سۇراۋ، تىلەۋ، كەسىر-كەساپاتتان ساقتانۋ، قورعانۋ سارىندارى ايتىلادى. باتاگوي كوپشىلىكتىڭ اتىنان اللاعا، پايعامبارعا، پەرىشتەگە، اۋليە-انبيەلەرگە سىيىنادى. قىدىر اتا، قامبار اتا، شوپان اتا سياقتى كوپتەگەن كيەلى بەينەلەرگە ءسوزىن ارناپ، باتا سۇراۋشىعا تىلەك بىلدىرەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول قاۋىم مەن تىلسىم يەلەردى جالعاستىرۋشى، دانەكەرشى قىزمەتىن اتقارادى. مىسالى:
…ءشاريار بولسىن دوستاسىڭ،
مۇحاممەد بولسىن قوستاسىڭ.
قىدىر بولسىن جولداسىڭ،
لۇقپان بولسىن قۇرداسىڭ.
جىلقىشى اتا – قامبار،
مىنگەنىڭ جيرەن شابدار.
مىڭدى ايداتىپ، ءجۇزدى بايلاتساڭ،
سەنەن باسقا نەم بار؟!
باتاگوي كەيدە وسى يە-كيەلەردىڭ دە اتىنان تىكەلەي ءۇن قاتىپ، قالىڭ قاۋىمدى ۇمىتتەندىرىپ، ايتىلعان بارشا تىلەكتىڭ ايداي ورىندالاتىنىنا كەپىلدىك بەرە سويلەيدى:
بۇل باتا بىزدەن ەمەس، قۇدايدان-اي،
قۇتىلماس قاشقان تۇلكى قۇمايدان-اي…
جارىلقا، قۇداي، قابىل ەت،
جارىلقاۋدىڭ قامىن ەت.
جارىلقايىن دەپ كەلەدى،
كىشكەنە عانا سابىر ەت!
…مەنىڭ بەرگەن باتام ەمەس،
بۇرىنعى پايعامباردىڭ بەرگەن باتاسى:
ونىڭ بولماس قاتاسى!
دەمەك ۋاقىت تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، باتاگوي وسىنداي كەرەمەت سوزدەرى ارقىلى الاقان جايىپ وتىرعان بۇگىنگى قاراپايىم حالىقتى ەجەلگى ميفتىك قاسيەتتى ءداۋىردىڭ وكىلدەرىمەن توعىستىرادى دا، ونىڭ باتاسى كيەلى سانالىپ، ءوزى دە دۋالى اۋىز، قاسيەتتى جانعا اينالىپ كەتەدى.
قازاق باتاسىنىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى – قىدىر اتا.
مەنىڭ اتىم – سارىباي،
ساقالىما سارى ماي.
تاڭ مەزگىلى بولعاندا،
توسەگىڭنىڭ باسىنان،
جاستىعىڭنىڭ استىنان،
بودەنەدەي پىرىلداپ،
بوزتورعايداي شىرىلداپ،
سارالاقازداي قايقاقتاپ،
قۇنان قويداي جايقاقتاپ،
قىدىر كەلىپ دارىعاي…
…اسىڭ، اسىڭ، اسىڭا،
بەرەكەت بەرسىن باسىڭا!
بودەنەدەي جورعالاپ،
قىرعاۋىلداي قورعالاپ،
قىدىر كەلسىن قاسىڭا!
وسى تۇرعان بوز ۇيگە
قىدىر اتا دارىسىن.
قىدىر اتا حالىق تۇسىنىگىندە اق كيىمدى اقساقال نەمەسە كەزبە كەدەي، ءدارۋىش كەيپىندە بەينەلەنەدى. ول ادامدارعا وڭىندە كەزدەسپەسە، تۇسىندە ايان ارقىلى كورىنۋى مۇمكىن دەگەن نانىم بار. كەي اڭىزدا ونىڭ كوزى سوقىر، ول جارىققا قۇشتار، سوندىقتان ەل قىدىرمەن جولىعۋ ءۇشىن شىراق جاعىپ، ىرىم جاسايتىن بولعان. ول ماڭگىلىك جاسايدى، سەبەبى ءولىپ، قايتا تىرىلگەن نەمەسە ەسكەندىرمەن بىرگە ولمەستىڭ سۋىن ىزدەۋ ساپارىندا كيەلى سۋدى تاۋىپ ىشكەندىكتەن اجالسىز قاھارمانعا اينالعان دەسەدى. حالىق كوبىندە قىدىردى جانارسىز كەيىپتە ەلەستەتەدى. ايتكەنمەن، كەي سيۋجەتتە، كەرىسىنشە، باقتىڭ كوزىن ۇزىن قاسى باسقاندىقتان ول قىدىرمەن جەتەكتەسىپ جۇرەتىن سوقىر دەگەن ۇعىم بار. مىسالى مىناداي اڭىز بار:
«ەرتەدە ب ا ق پەن قىدىردىڭ تاۋ بوكتەرىندە كەلە جاتقانىن كورگەن جەتىم-جەسىر، عارىپ-كاسىر، باي-ماناپتار بارلىعى ول ەكەۋىنىڭ الدىن وراپ، شاپاعات سۇراپتى»، – دەيدى ەل اڭىزى. – «كوزىن جاباعى قاسى جاپقان ب ا ق تۇقىرايىپ تۇرىپ، قالىڭ قاسىن جالپ ەتكىزىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ قالعاندا، تاۋ باسىنداعى كەمتار قىزعا كوزى ءتۇسىپتى. قىدىر اق تاياعىن قولىنا الىپ، جىلاپ تۇرعان قىزعا قاراتا ءبىر نۇسقاپ قالىپتى دا، ەكەۋى دە كوزدەن عايىپ بولىپتى. كوپ وتپەي، الگى قىز ساۋىعىپ، كۇيەۋگە شىعىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ، باسىنا داۋلەت دارىپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى. «ب ا ق قاراسا – قىدىر داريدى » دەگەن ءتامسىل وسىدان قالعان ەكەن-مىس».
البەتتە، باتاداعى «ب ا ق قاراسىن، قىدىر دارىسىن» دەگەن ءسوزدىڭ تۇپتوركىنى وسىنداي ەجەلگى تۇسىنىكتەرگە سايادى. باقتىڭ كوزى ماگيالىق سيپاتقا يە بولسا، زەڭگى بابا جانارى دا ءدال سونداي كيەلى ەكەندىگى باتادا كورىنىس تابادى:
شارۋانىڭ ءتورت ءپىرى – زەڭگى بابا،
مال بەرۋگە ويىڭ بولسا، ماعان قارا! –
دەپ دامەلەنىپ، وتىنە سويلەيدى باتاگوي. ويتكەنى، سيىر تۇلىگىنىڭ جەبەۋشىسى زەڭگى بابا دا بەكەرشىلىكتە ەشكىمگە نازار اۋدارا بەرمەيتىن بولعان. ەگەر ونىڭ جانارى تۇسسە، سول جانعا قيساپسىز سيىر بىتەدى دەگەن نانىم بولعان.
باتا وسىلايشا كونە تانىمعا تابان تىرەپ تۇرعاندىقتان ول ارباۋمەن، ءتىپتى، قارعىسپەن جاناساتىن تۇسى بار. ماسەلەن، ونى وتە ءقادىرلى تۇلعا باتاگويدىڭ ايتۋى، ودان كەيىن ءتاڭىر، اۋليە-انبيە، ارۋاقتاردى ءجيى جاردەمگە شاقىرۋى – ارباۋمەن توقايلاسىپ تۇر. باتانىڭ ەجەلگى انىق اتى العىس ەكەندىگى بەلگىلى. دەمەك ءاۋ باستا العىس قارعىسقا قارسى ايتىلعان نەمەسە ەكەۋى قاباتتاسىپ ءومىر سۇرگەن كەزەڭ بولعان. بۇعان باتاداعى مىنا سوزدەر دالەل:
ە، جىلقىشى اتا – قامبار،
تورتەۋىڭنىڭ ىنتىماعىڭ ءبىر بولسا،
قارعايتىن كىم بار؟!
قاستىق قىلعان ادامىڭ
مۇراتىنا جەتپەسىن.
ايتسا – قارعىس، تيسە – كوز،
دارىماسىن، وتپەسىن!
وسىلايشا كەيدە باتا قارعىسقا تۋرا قارسى باعىتتالادى. ال كەيبىر ماتىندەرىندە قارعىستىڭ سوزدەرى دە جۇرەدى. مىسالى:
بەرمەيتۇعىن ساراڭنىڭ
ەكى قولى بايلانسىن.
ءسويتىپ، سورى قايناسىن.
بەرمەگەننىڭ جامانىن
كور ىشىندە ويلاسىن…
بۇل ۇيگە قاس ساعىنعان ادامدى
كوتەرىپ تۇرعان جەر ۇرسىن.
اسپانداعى كوك ۇرسىن…
الايدا، باتادا، نەگىزىنەن، كوشپەلى حالىقتىڭ باي دا باقىتتى شات-شادىمان ومىر-تىرلىك تۋرالى تۇسىنىگى، كەرەمەت كەلەشەك تۋرالى ارمان-اڭسارى، اق تىلەگى ايتىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاماشا بولاشاق تۋرالى ەل قيالى، حالىق ۋتوپياسى كورىنىس تابادى. مىسالى:
ءاۋمين دەسەڭ ماعان،
باتا بەرەيىن ساعان.
التىننان بولسىن جاعاڭ،
كۇمىستەن بولسىن تاعاڭ.
كۇرپىلدەسىن ساباڭ…
كەلەلى تۇيەڭ قاپتاعان،
قاراتاۋعا سىيماسىن.
اقتىلى قويىڭ ادالدان
الاتاۋعا سىيماسىن،
كوكالالى كوپ جىلقىڭ
كوكشەتاۋعا سىيماسىن،
ۇل مەن قىزىڭ تەڭ ءوسىپ،
ۇلىتاۋعا سىيماسىن…
قۇدايدىڭ ءوزى ءسۇيتىپ وڭداسىن،
بەس ءجۇز ساۋلىق قوزداسىن.
سەكسەن ىنگەن بوتالاپ،
سەگىز كەلىن قومداسىن.
ايداپ كەلگەن جىلقىڭنان،
الپىس ايعىر ازىناسىن،
باتادا اسىرەلەۋ ءتاسىلى وراسان مول قولدانىلاتىندىعى عىلىمدا انىقتالعان. باقتاشى حالىق اتتىڭ تاعاسىن ەش ۋاقىتتا كۇمىستەن سوقپايتىنى دا بەلگىلى، ءبىراق «كۇمىستەن بولسىن تاعاڭ» دەۋ باتانىڭ پوەتيكاسى ءۇشىن جاراسىمدى. سونداي-اق مال مەن باسى ءوسىپ-ونىپ اسقارالى تاۋلارعا سىيماي قالۋ – جەكە ءبىر ادامنىڭ ەمەس، جالپاق ەلدىڭ عانا اتقارا الاتىن شارۋاسى ەكەندىگى حاق. ءبىراق باتادا ءاردايىم وسىلايشا حالىقتىڭ اسقاق ارمانى، شەكسىز قيالى، مۇقالمايتىن جىگەرى بەينەلەنەدى. سونىمەن بىرگە «قىرىق، سەكسەن، سەگىز، ءجۇز، مىڭ» سياقتى سيمۆوليكالىق ساندار دا باتادا ءجيى قولدانىلىپ، اسىرەلەۋدى كۇشەيتىپ تۇرادى.
باتادا حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، ار-ۇجدان تۋرالى عاسىرلار بويى جيناقتالعان وسيەتى دارىپتەلىپ، تالىم-تاربيە بەرىلەدى. ماسەلەن، باتانىڭ تومەندەگى شۋماقتارى ناقىلعا اينالىپ كەتكەن دەۋگە بولادى:
جۇزگە جەتسىن تۇيەڭىز،
ءۇش ءجۇز بولسىن بيەڭىز.
الدەرىڭنەن كەلگەنشە
جىعىلعاندى كوتەرىپ،
سۇرىنگەندى سۇيەڭىز…
اق بوكەندەي قويلى بول،
ور قويانداي كوزدى بول،
ادام تاپپاس ءسوزدى بول،
پاتساداي ۇلدى بول!
…قۇلىنىندا قاقپا،
تاي كۇنىندە تارتپا،
قۇنانىندا ساقتا،
دونەنىندە باپتا،
بەستىسىندە بايگەگە سال!
…قيىندىق كورسەڭ مۇقالما،
اۋىرلىق كورسەڭ جۇقارما.
قامقورشى بول كىشىگە،
ۇلكەندى ۇلگى تۇت العا!
تۇيىندەپ ايتقاندا، تۇپكى توركىنى ءسوز ماگياسىنا بارىپ تىرەلەتىن العىس كونە جانرى كەيىن كەلە يسلام ءدىنىنىڭ اسەرىنە ۇشىراپ، «باتا» اتانىپ، وزگەشە ورنەك تاۋىپ، ءورىس العان. شاماندىقتى ىعىستىرعان الەمدىك ءدىن باتا جانرىن ءوز مۇددەسىنە ىلكىمدى پايدالانعان. ءسىرا، وسى جانردىڭ جاڭا قارقىنمەن دامىپ بۇگىنگە جەتۋىنە باتاگوي تۇلعاسىنىڭ قوسقان ۇلەسى از بولماسا كەرەك. دارىندى باتاگوي، شىن مانىسىندە، ەجەلگى ۇلگىنى توتىداي قايتالاۋشى ەمەس، ول ەسكى داستۇرگە شابىتتى شاعىندا ىستىق قان قۇيىپ، جان ءبىتىرۋشى. بۇعان ەجەلگى جىراۋلاردىڭ، بي-شەشەندەردىڭ ايتىپ كەتكەن باتالارى كۋا. ماسەلەن، جامبىل اقىننىڭ س.مۇقانوۆقا بەرگەن:
قۇدايىم وسىناۋ ۇيگە دۋا بەرسىن،
تىلدەرىن دۇشپانداردىڭ بۋا بەرسىن.
كەلىننىڭ بالاعىنان بالا ساۋلاپ،
سالپى ەرىندى سارى ۇلدى تۋا بەرسىن، –
[caption id="attachment_21551" align="alignright" width="304"]
اقەدىل تويشان ۇلى[/caption]
دەگەن باتاسى وسى جانردىڭ ناعىز پوەتيكاسىن ابدەن مەڭگەرگەن مايتالماندىقتىڭ ءبىر ۇلگىسى. دەمەك باتا جانرى جاڭاشا تۇلەپ وتىر. شىن باتاگوي القالى توپتىڭ اتىنان ەجەلگى سارىنداردى سارناپ ايتقانىمەن، ول كوكەيىنە كەلگەن ساۋلەلى ويدى قيۋلاستىرىپ، كونە ۇلگىگە قوسىپ جىبەرەتىندىگىن دە ەسكەرگەن ءجون. سونىمەن باتا فولكلور مەن اۋىز ادەبيەتىن توعىستىرىپ تۇرعان ەرەكشە ومىرشەڭ جانر دەۋگە بولادى. ول، اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قايتا جاڭعىرۋدى باسىنان كەشىرۋدە.
دەرەككوز: "ەگەمەن"
اقەدىل تويشان ۇلى، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
