اتىراۋعا گوللانديانىڭ قازاقستانداعى، تاجىكستانداعى جانە قىرعىزستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ديرك يان كوپ جۇمىس ساپارىمەن كەلىپتى.
ول اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان نوعايەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعان. ايتپاقشى وسى قابىلداۋدا اكىم ەلشىگە: «قازاقشا سويلەسەيىك. كەلەسىدە ۇيرەنىپ كەلىڭىز» دەگەن بولاتىن. «اقجايىق» باسىلىمى ەلشىمەن كەزدەسىپ ءبىرقاتار ساۋال قويىپتى. ارينە، سۇحباتتى تولىق بەرمەيمىز. وقىلىمدى دەگەن تۇستارىن ەكشەپ الدىق.
«ءيا، قيىندىقتار بار»
ءبىزدىڭ كاسىپورىندار ءۇشىن نەگىزگى قيىندىقتار ءسىزدىڭ ەلدەگى ءبىرقاتار زاڭناما اكتىلەرىنىڭ جەتىلمەگەندىگى بولىپ تابىلادى. جاقىندا 19 جىل كەلىسسوز جۇرگىزىلگەننەن كەيىن قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (دسۇ) مۇشە بولدى. بۇل ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن وتە جاقسى تۇعىرناما.
باستىسى — قازاقستان سوزبەن ەمەس، ءىس جۇزىندە دسۇ مۇشەلىگىنەن تۋىندايتىن بۇكىل، سونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋى كەرەك. ال بۇل وكىنىشكە قاراي، ۇنەمى جۇزەگە اسا بەرمەيدى. ارينە، وڭاي ەمەس، ءبىراق، بۇل ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ءۇشىن قاجەت. وسى ماسەلەلەر بويىنشا ءبىز استاناداعى ءسىزدىڭ ۇكىمەتپەن ۇزدىكسىز ديالوگ جۇرگىزۋدەمىز.
ازىق-تۇلىكتەردى ەكسپورتتاۋ بويىنشا گوللانديا الەمدە 2ء-شى ورىندا؟ ءبىز شە؟…
ءيا، ەلشى سولاي دەيدى. ايتۋىنشا، بۇل تۇرعىدا ولارعا قازاقستان وتە تارتىمدى ەكەن.
«گوللانديادا تيىمدىلىگى جوعارى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، ول ازىق-تۇلىكتەردى ەكسپورتتاۋ بويىنشا دۇنيە جۇزىندە ەكىنشى ورىن الادى. ارينە، بۇل تۇرعىدا ءبىز ءۇشىن اۋقىمدى قازاقستان وتە تارتىمدى.
ماسەلەن، ءبىزدىڭ تەحنولوگيا بويىنشا كوكونىس جانە گۇل ءوسىرۋ جىلىجايلارىن، قۇس فابريكالارىن، ءسۇت فەرمالارىن سالۋ تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءبىز قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان تاعى ءبىر سەكتور – سۋ قورلارىن باسقارۋ. بۇل باعىتتا ءبىزدىڭ 1000 جىلدىق تاجىريبەمىز بار. بىزدە سۋ كوپ، سىزدە از. دەگەنمەن، ءسىز بەن بىزگە كەيدە ودان قورعانۋعا تۋرا كەلەدى. جالپى، بۇل الەۋەتتى سالا ىنتىماقتاستىق ءۇشىن وتە اۋقىمدى – سۋ قورلارىن ءتيىمدى پايدالانۋ، كارىزدىك جۇيەلەر، اۋىز سۋ… گوللانديا بۇل ماسەلەدە №1 ساراپشى بولىپ تابىلادى.
تاعى ءبىر كەلەشەگى بار ماسەلە – سپۋتنيكتىك مالىمەتتەردى پايدالانۋدى دامىتۋ. ولاردى، ماسەلەن، مۇناي مەن گازدى ىزدەۋ كەزىندە گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىنا، كاسپيي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنە مونيتورينگ جاساعاندا، اۋىل شارۋاشىلىعىندا ويداعىداي پايدالانۋعا بولادى» دەيدى كوپ مىرزا.
قاشاعاندا مۇناي ءوندىرۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟
ەگەر مۇناي باعالارىنىڭ قالاي وزگەرەتىنىن بىلسەك قوي! اكسيالار ساتىپ الىپ، تابىستى بيزنەسمەن بولار ەدىم. ال شىندىعىن ايتسام، ءقازىر مۇناي نارىعىنىڭ قالاي بولارىن ەشكىم دە ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. قالاي دەگەنمەن دە، NCOC-تاعى كەزدەسۋ كەزىندە بۇگىندە قاشاعانداعى مۇناي وندىرۋگە قاتىستى پروبلەما جوق ەكەندىگىنە سەندىردى. قاشاعانعا 60 ملرد دوللاردان استام قارجى سالىندى، بۇل كوپ اقشا.
قىزعالداقتاردىڭ گوللانديادان اكەلىنەتىنى راس پا؟
«ءيا، قىزعالداقتاردىڭ بارلىعى گوللاندىق» دەيدى ەلشى. قازاقستانعا ءبىر ەمەس، ون گوللانديادان ارتىق سياتىن شىعار. سوعان قاراماي ءبىز قىزعالداقتى وسى ەلدەن تاسيمىز. ايدالادان…
«كۇن سايىن تاڭەرتەڭ امستەردامدا گۇل اۋكسيونى وتەدى، ۇشاقتارمەن گۇلدەر دۇنيە جۇزىنە تارالادى. ءقازىر كولۋمبيا، ەكۆادور، كەنيا سەكىلدى ەلدەر گۇل ءوسىرۋ شارۋاشىلىعىن ويداعىداي دامىتۋدا. الايدا، گوللاندىق قىزعالداقتار – بۇل برەند. قازاقستاندا گوللانديادان وسىرىلگەن راۋشان گۇلدەرى كوپ كولەمدە ساتىلادى. ءبىراق، راۋشان گ ۇلى سىزدەردە دە – ءبىزدىڭ تەحنولوگيا بويىنشا سالىنعان جىلىجايلاردا وسىرىلەدى» دەيدى ول.
كىشكەنتاي مەملەكەت
ەلشى وسىلاي دەگەن ەكەن. وسى ءبىر كىشكەنتاي مەملەكەتتە 17 ملن. تۇرادى. ال وسى ەلدىڭ استاناسى – امستەردام ەۋروپاداعى ءنومىر 1ء-شى ترانزيتتىك ورتالىق ەكەن. گوللاندياعا توقتايتىن رەيستەردىڭ 80 پايىز جولاۋشىسى – ترانزيتتىك جولاۋشىلار. سولاي.
ماقس بوقايەۆ پەن تالعات ايانعا گوللانديا ەلشىسىنىڭ نە قاتىسى بار؟
ءبىز بىلمەپپىز. اتىراۋداعى ازاماتتىق بەلسەندىلەر ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايانوۆتىڭ سوتىنا قازاقستانداعى گوللانديا ەلشىلىگىنىڭ وكىلى دە قاتىسقان ەكەن. بۇعان قاتىستى ديرك يان كوپ مىرزا بىلاي دەپتى:
«بۇدان بۇرىن ايتىپ وتكەنىمدەي، ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ دامىعان ەل اتانۋ تۇرعىسىنداعى امبيسياسى ءىس جۇزىندە دالەلدەنگەنى وتە ماڭىزدى. وسى جەردە سالماقتى كوممەرسيالىق مۇددەمىز بار بولعاندىقتان، ءسىزدىڭ ەلدە تەك ۇكىمەت دەڭگەيىندە عانا ەمەس، قوعامدىق ومىردە نە بولىپ جاتقانىن، قانداي پروبلەمالار بار ەكەندىگىن بىلگىمىز كەلەدى. مۇندا بىزگە قازاقستان بيلىگى، ۇەۇ جانە باق-تار ۇسىنعان اقپاراتتارعا تاۋەلدى بولىپ قانا قويماي، نە بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىمىزبەن باقىلاۋ دا ماڭىزدى. ءسىزدىڭ ەلشىلىك تە باسقا ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ەلىمدە دە وسىلاي جاسايدى».
«ترامپ امەريكانىڭ ءداستۇرلى پرينسيپتەرىنەن اتتاپ وتە المايدى»
ەلشىنىڭ اقش پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكەن دونالد ترامپقا قاتىستى پىكىرى وسىنداي.
«ءوز اتىمنان ايتارىم، سول امەريكاداعى، باتىس ەۋروپاداعى، جاپونياداعى ساياسي جۇيە – جەكەلەگەن ادامنىڭ كوزقاراستارىنا قاراعاندا سالماقتىراق، ءتىپتى، مەملەكەتتە باستى لاۋازىمدا وتىرعان ادام ءۇشىن دە. ارينە، كىمنىڭ پرەزيدەنت بولعاندىعى ماڭىزدى. ءبىراق، ترامپ قانشا قالاسا دا، الدەبىر نەگىز بولاتىن پرينسيپتەردى بۇزىپ، ءبارىن كۇرت وزگەرتە المايدى. نە بولاتىنىن كورەمىز. ارينە، وزگەرىستەر بولادى – حالىقارالىق ساۋدا قاتىناستارىندا، كوشى-قون پروسەستەرىندە جانە ت.ب. سودان سوڭ ءتورت جىلدان كەيىن تاعى دا سايلاۋ بولادى عوي…» دەيدى ول.
پۋتين شە؟ ەلشى رەسەي تۋرالى نە دەيدى؟
«ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن الەمدە بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ ورنادى. مۇندا باستى ەلەمەنتتەردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك شەكارانىڭ بەرىكتىك ءپرينسيپى بولىپ تابىلادى. باتىس مۇنى زاڭدى الاڭدا جانە كەڭەس وداعىمەن بىرگە جاسادى.
سوڭعى 70 جىل ىشىندە العاش رەت ءبىر مەملەكەت ەكىنشى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن كۇشپەن اۋىستىردى. مەن ءوزىڭىز ءتۇسىنىپ وتىرعانداي، قىرىم اننەكسياسىن ايتىپ وتىرمىن. بۇل ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز جانە قابىلدانبايتىن ارەكەتتەر. سوندىقتان دا سانكسيالار ەنگىزىلدى. ەو سانكسياسى مەن ەكونوميكاسىنا كەلەر بولساق، رەسەي ەكونوميكا تۇرعىسىندا، ايتالىق، يسپانيامەن سالىستىرمالى تۇردە وتە ۇلكەن ەل ەمەس. شىعىس-ەۋروپالىق جانە ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن بولاشاق رەسەيدە ەمەس، بىزدە، باتىس ەۋروپا مەن اقش-تا ەكەنى ايقىن».
