مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەرىم اباي اۋدانى ارحات اۋىلى، باسىمنان وتكەن ءوزىم بولىسكەلى وتىرعان ءجايت تا سول تۋعان اۋىلىمدا وتكەن ەدى.
ايتار اڭگىمەمە وزەك بولار تاقىرىپ تا ءوز باستاۋىن سەگىزىنشى سىنىپقا كوشكەن كەزدەن ورىن العان ەدى. ارحات اۋىلى اڭ-قۇسى كوپ تاۋلى مەكەن عوي، ءبىر كۇنى دوسىم سامات ماعان تاۋدان يتەلگىنىڭ ۇياسىن كورگەنىن جانە دە ۇيادا ءتورت بالاپان بار ەكەنىن ايتىپ، اسىرايىق دەدى.
بالالىق قىزىعۋشىلىق باسىم كەز عوي، بىردەن كەلىستىم. سونىمەن ءۇش بالا بىرىگىپ تاۋعا تارتىپ كەتتىك، ۇياعا كوتەرىلۋ ءبىراز قيىندىق تۋدىرسا دا سول تاۋدا وسكەن بالامىز عوي، ۇياداعى اقۇرپەكتەن ءسال قارايا باستاعان ءتورت بالاپاننىڭ ۇشەۋىن ولجالاپ الىپ قايتتىق. الىپ كەلگەن سوڭ ءارتۇرلى ساياتشىلىق جونىندەگى اڭگىمە-ماقالالاردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ دەگەندەي ەپتەپ «ساۋاتىمىز» اشىلا باستادى، ەڭ باستىسى ىستالعان، تۇزدالعان ەت بەرمەۋ، تۇرعان جەرى تۇتىنەن تازا بولۋى، تەك جاس ەتپەن قورەكتەندىرۋ ت.ت سياقتى تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىندادىق.
ءبىر قىزىعى ۇشەۋمىزدىڭ دە بالاپان قۇسىمىز امان ءوستى، جانە قالعان ەكەۋىنە قاراعاندا مەنىكى ءىرى بولدى، سوعان قاراعاندا ۇرعاشى بولعان سياقتى. اياقباۋىن جاساۋ، توماعاسىن جايلى قىلىپ تىگۋ، تۇعىرىن جاساۋ مەنىڭ تاراپىمنان اسا ىجداھاتتىلىقپەن جاسالعان دۇنيەلەر ەدى. ءتىپتى ونىڭ ساڭعىرىعىن دا ەش جەركەنبەستەن ءوزىم تازالايتىنمىن.
روگاتكانى جاقسى مەڭگەرگەندىكتەن كۇنىنە ەڭ بولماعاندا سارشۇناق، كەيدە كوگەرشىن ەتىنەن كەندە قىلعان جوقپىن، ءتىپتى ماڭايداعى دوستارىم دا ءبىر كورىپ شىعۋ ءۇشىن، سارشۇناققا دەيىن اۋلاپ ۇستاعاندارىن ماعان اكەلىپ تۇردى. تاماقتان تارشىلىق كورمەدى، اس ءمازىرىنىڭ اسسورتيمەنتى باي دەسەم دە بولادى.
ءتىپتى، ءبىر جولى ۇيدەگى كارى اتەشتى دە قۇرباندىققا شالىپ جىبەرگەنىم بار، ەندى قىرىق جىلدان سوڭ كارى اتەشتىڭ نەگە «ءىز-تۇزسىز جوعالىپ» كەتكەنىن مويىنداۋعا بولار دەيمىن. ول كەزدە قۇسىم ءوسىپ قوماعايلانىپ «اپپەتيتى» دە ۇلعايعان بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە تاۋىققا مىنبەك تۇگىلى قۋىپ جەتە الاتىن قاۋقارى از كارى اتەش ارقىلى يتەلگىمنىڭ كۇش قۋاتىن سىناپ كورەيىن دەپ ويلاسام كەرەك، سايىس الاڭى قورانىڭ ءىشى ەدى.
جاستىڭ اتى جاس قوي، ۇشۋعا جاراپ قالعان يتەلگىم كۇش قۋاتى تايعان اتەش بايعۇستى اپ-ساتتە تۋ تالاقاي قىلىپ قوماعايلانا ءجۇنىن بۇرقىراتىپ شاشىپ تاستادى. اۋىلداعى ءۇش «قۇسبەگى» كۇنارا باس قوسىپ، حال سۇراسىپ دەگەندەي، بىر-بىرىمىزگە اركىم ءوز قۇسىمىزدى جەر كوككە تيمەي جارىسا ماقتايمىز. قۇستارىمىزدان سۇراپ اۋرە بولىپ جاتپاي-اق كۇزدە نەگە، قانداي اڭعا سالاتىنىمىزدى دا كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ كەسىپ ءپىشىپ قويعان ەدىك، قويان تۇگىلى تۇلكىدەن دە دامەمىز جوق ەمەس. اياڭداپ قوڭىر كۇزدە كەلدى، ەكى دوستىڭ ءبىرىنىڭ قۇسى بوساتا سالىسىمەن ءىزىم-قايىم جوق بولدى دەسەم بولادى، قاشىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، ال ەكىنشىسى انىق ەسىمدە قالماپتى. مەنىكى قاشپادى، سودان ءبىراز وقىعاندارىمىز بويىنشا ماڭايداعى بالالار جينالىپ قويان تەرىسىن شوپكە تولتىرىپ كوزى ورنىنان جاس ەت شىعارىپ اشىعىپ تۇرعان يتەلگىمە ءدامىن تاتقىزىپ ۇزىن جىپپەن ءبىر بالا سۇيرەتىپ جۇگىرۋدى تاپسىردىم.
مەن تۇگىلى ۇلكەندەردى دە تاڭ قالدىرىپ يتەلگىم الگى «قويانعا» ءتۇستى، قولىمنان ۇشىپ شىققاندا بىردەن كوتەرىلمەيدى، جەر باۋىرلاپ ۇشىپ بارىپ ءتۇسۋشى ەدى، جالما جان قويان تۋلاعىنان شىعىپ تۇرعان ەتتى قىلعىتادى. ءسويتىپ اياق استىنان ماڭايداعى بالالارعا قۇسبەگى بولىپ شىعا كەلدىم، بالالار دا قىزىعا قارايتىنداي، سول كەزدەگى ماقتانشاقتىعىما توم سويەردىڭ ءوزى دە استار بولماي قالار ما ەدى. ءبىراق «اڭعا» شىعىپ ۇلگەرمەدىم، اكەم مارقۇم: «بالام، مىنا قۇستى ايتەۋىر قويماي ءجۇرىپ ءوسىردىڭ عوي، ەندى مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ ەركىندىككە جىبەر، بۇل دالا قۇسى وبالىنا قالما» دەدى.
اكەنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى زاڭ، بۇلجىتپاي ورىندالاتىن زامان ەدى عوي. بالاپان كەزىنەن اسىراعاندىقتان قيماي كوزىمە جاس كەلىپ تۇرسا دا اقىرى بوساتۋعا ءماجبۇر بولدىم. سەنەسىزدەر مە، قۇس ەكەش قۇستا يەسىن تانيدى، تەك مەن شاقىرسام عانا كەلەتىن. ەكى كۇندەي كەلىپ ءجۇردى، ۇيگە تاقاۋ بيىككە قونىپ وتىرادى، ال مەن بار بولعان جاۋتاڭداپ قاراي بەرەمىن، تەك شاقىرا المادىم. وڭ اياعىنداعى قولدان يلەنگەن تەرىدەن جاسالعان ءبىر قارىستاي اياق باۋىن شەشپەگەن بولاتىنمىن. قانشا دەگەنمەن قۇس قوي، مەن سياقتى قاشانعى جاۋتاڭداي بەرسىن، اقىرعى رەت شاڭق ەتىپ ءۇن شىعاردى دا توبەمنەن ەكى-ۇش اينالىپ تاۋعا تارتىپ كەتتى، سول كەتكەننەن مول كەتتى. ەندى ەشقاشان دا ورالمايدى دەگەن قيماستىق سەزىممەن ەكى كوزىمە شىق تۇرىپ مەن قالا بەردىم.
بۇل قيماستىق ماعان سول ساتتە نە قالدىردى، مۇمكىن ادامدارعا رەنجىپ سونداي قىرانعا اينالىپ ارتىنان قۋىپ كەتسەم دەگەن بالالىق قيالي قيالدى قالدىرعان بولار، قاس قارايعانشا ۇيگە كىرمەي جۇرگەنىم دە سودان بولار. ال سول نۇكتەگە اينالىپ الىستاعان، اقۇرپەك كەزىنەن اسىراپ باۋىر باسقان قۇسىمنىڭ كوزىمەن الىپ قاراساق شە، وعان يەسى بولعانمەن يە بولۋعا جاراماعانىما ول دا وكپەلى كەتكەن بولار. ءبىراق قالاي دەسەك تە مۇنىڭ ءبارى دە اڭعال، ەلەۋسىز جۇرەتىن، وڭاشادا وقىعان كىتابىنىڭ كەيىپكەرىنە اينالاتىن، ءبىراق پىكىرىمەن ەشكىم اسا ساناسا بەرمەيتىن، ءبىر جاپىراق كىشكەنتاي بالا ەرلاننىڭ قيالى عانا بولاتىن...
ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، كەيىننەن كورگەندەرى راس بولسا بالالار: "سەنىڭ يتەلگىڭدى كوردىك، اياعىنداعى اياقباۋىنان تانىدىق" دەپ ءجۇردى، ءبىراق مەن اسپانعا قانشا تەسىلە قاراپ ەلەڭدەپ جۇرسەم دە قايتىپ جولىقتىرا المادىم.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن، ەندى سوعان ورالايىن، سودان بەرى جىلدار ءوتتى، ەسەيدىم، ءۇيلى بولدىم، بالا ءسۇيدىم، ەسەپتەپ كورسەم ءقازىر سودان بەرى قىرىق جىلدان استام ۋاقىتتى ارتقا تاستاپپىن. اۋىلدان كوشىپ قالاعا كەلگەنىمىزبەن تۇسىندە اۋىلىندا جۇرەتىن تۇستەن ارىلا الماي جۇرگەنىمىزگە دە شيرەك عاسىردان استى.
2007 جىلدار شاماسى بولار جارىم جانار ەكەۋمىز ول كەزدە «وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى» دەگەن تىرشىلىك قامىمەن بازاردان كەش قايتىپ كەلە جاتقانبىز. ۇيگە جيىرما قادامداي قالعانبىز، كەنەت قۇلاعىما سول اسىراعان يتەلگىمنىڭ ءومىر بويى جاتتالىپ قالعان ءۇنى شاڭق ەتىپ كەلدى، ارينە، ول ەمەس قوي. سەلك ەتە قالدىم دا: «جانار، مىنا داۋىس مەنىڭ يتەلگىمنىڭ ۇنىنەن اۋمايدى ەكەن» دەگەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. ويتكەنى، ول دا ەستىگەن عوي بالا كەزىمدە يتەلگى اسىراعانىمدى، نەشە جىل بىرگە وتاۋ قۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان جانىڭىزداعى جارىڭىزعا بالالىق شاعىمىزدان ايتاتىنىمىز بار عوي. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىزدار، الگى داۋسى ەستىلگەن يتەلگى تۋرا مەنىڭ ءۇيىمنىڭ توبەسىندە وتىر، مەن ساسقالاقتاپ «بوپىم، بوپىم» دەپ قالاي جالاڭاش قول سوزعانىمدى دا بايقاماي قالدىم. اللا كۋا، الگى يتەلگى دالپىلداپ كەلىپ مەنىڭ بىلەگىمە قوندى، قولىمنىڭ اۋىرعانىنا دا قاراماي اياق باۋىنان شاپ بەردىم.
جانار شوشىپ كەتكەن «جىبەر، جىبەر، كوزىڭدى شۇقىپ الادى» دەپ تۇر، ماڭايدا جۇرگەن بىر-ەكى ءجاسوسپىرىم بالالاردا جۇگىرىپ كەلىپ مىنا كينودا عانا كورىپ جۇرگەن جاعدايلارىنا تاڭ قالىپ "دياديا، دياديا، كاك ۆى پويمالي، ۆام نە ستراشنو؟" دەپ ءتىپتى جاقىنداپ تاقاۋعا قورقىپ تۇر. ال مەندە ونداي قورقىنىش سەزىمى مۇلدە بولعان جوق ەدى، ءتىپتى جوعالىپ كەتكەن جاقىنىمدى تاپقانداي قۋانعاننان ورەكپىپ جۇرەگىم اۋزىما تىعىلعانداي، ادام ايتقىسىز ەرەكشە ءبىر كۇيگە ءتۇستىم.
ءبىر ءسات مەڭىرەۋ ادامداي ەسىمنەن ايىرىلعانداي تۇرىپ قالدىم، وعان سەبەپ مىنا يتەلگى قۇستىڭ دا ءتۇر كەلبەتى، كولەمى مەن اسىراعان يتەلگىدەن اۋماعانى بىلاي تۇرسىن وڭ اياعىندا تۋرا مەنىكىندەي سىڭار اياقباۋى بار ەكەن. تۋرا سول قۇسىم كەلىپ وتىز جىلدان سوڭ تانىپ قولىما قايتا قونعانداي ەدى. جارايدى، بىرەۋدەن بوساپ اداسىپ كەتتى دەيىك، ءبىراق بۇكىل قالادان تۋرا مەنىڭ ۇيىمە كەلىپ، ونىڭ ۇستىنە ەش جاتىرقاماي ءبىر شاقىرعاننان قولىما كەلىپ قونعانى، وڭ اياعىنداعى اياقباۋى مەن ءۇشىن بالا كەزىمدى الىپ كەلگەن عاجايىپ ءسات بولاتىن. وسىندايدا ءبىر تىلسىم قۇدىرەتكە باس يمەسكە شاراڭىز دا قالمايدى ەكەن، ميلليون ۇتىپ العان ادام دا وسىنداي كۇيگە تۇسەر دەيمىن.
سودان ول يتەلگى ۇيىمدە ەكى كۇن بولدى، انىعى قورامدا، ەرتەڭىنە مال ساتۋمەن اينالىساتىن باۋىرىمنان بارىپ قويدىڭ شيكى وكپە-باۋىرىن الدىم. تەلمىرە قاراپ، تۇسىنبەسە دە "سويلەسىپ" قورادان شىقپاي كوپ وتىردىم، ءتىپتى قاراڭعىدا دالاعا شىقسام دا ءبىر ماگنيت تارتقانداي قوراعا قايتا-قايتا بارعىشتاي بەردىم. مەن سول كەزدە بالالىق شاعىممەن قايتا قاۋىشىپ تىلدەستىم، ارا-اراسىندا قۇشاقتاي باۋىرىما باسىپ ۇستاسام دا قۇس بۇلقىنىپ قارسىلىق تانىتپادى.
سونىمەن ەرتەڭىنە جۇمىسقا بارعان سوڭ جىگىتتەرگە، ونىڭ ىشىندە ايبەك ساپىشيەۆ دەگەن اقىن اعامىز بار ەدى بارىنە تاڭدانىسىمدى جاسىرا الماي جىرداي قىلىپ ايتتىم. سول-اق ەكەن، كىم جەتكىزگەنىن بىلمەيمىن تۇستەن كەيىن ەكى جىگىت جەتىپ كەلىپ تۇر «برات، سىزدە قۇس بار ەكەن، باعاسىنا كەلىسىپ ساتىپ الايىق» دەدى. سول كەزدەردە ارابتار قازاقستاننان قۇس ساتىپ الىپ جاتىر ەكەن دەگەن اڭگىمەنىڭ قىزىپ تۇرعان كەزى-اۋ دەيمىن، ۇزىنقۇلاقپەن جەتىپ جاتاتىن، قۇلاق بولعان سوڭ ەستيدى عوي.
ارينە، قاراجاتتان قىسىلىپ جۇرگەن سول كەزدە كوكتەن ءوزى ۇشىپ كەلگەن اقشا ارتىق بولماس تا ەدى، ءبىراق تەز ويلانىپ ماعان سەنىم ارتىپ پانا تۇتىپ كەلگەن يتەلگىنى ازاتتىعىنان ايىرمايمىن دەگەن شۇعىل شەشىمگە بىردەن كەلدىم. سول ويعا بەكەم بەكىپ يتەلگىنى ساتپادىم. شىنى كەرەك، بالالىعىمنىڭ ءبىر ۇمىتىلماس بەينەسىن الىپ كەلگەن قۇستى ساتۋ مەن ءۇشىن باعا جەتپەس قىمبات بالالىعىمدى ساتقانمەن بىردەي ەكەنىن ۇقتىم. بۇل قايتا ورالماس بالالىقتىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن ۇقتىرعان ءسات ەدى، ار دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ بارلىق قۇندىلىقتان جوعارى تۇراتىنىن ۇقتىرعان ءساتى ەدى.
ۇيات تا بولسا «جىگىتتەر ۇستاپ العانىم راس ەدى، ءبىراق، قاشىرىپ الدىم...» دەپ جالعان سويلەۋگە تۋرا كەلدى، كەيدە ادامدىعىڭدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەش زالالى جوق وتىرىكتىڭ دە زيانى جوق ەكەن-اۋ. كەشكە ۇيگە كەلە سالا قورادان الىپ شىقتىم دا قويا بەردىم، ءبىراق مەن جىبەردى ەكەن دەپ بىردەن كەتە قويۋ يتەلگىنىڭ ويىندا مۇلدە جوق ەكەن، ۇشقان بەتى ەسىگى اشىق تۇرعان مونشاعا بارىپ كىردى، سونىمەن قايتادان قوراعا اپارىپ ءوزى كەتەر دەپ ەسىگىن اشىق قالدىردىم. تاڭەرتەڭ تۇرسام ءالى وتىر، كەتپەگەن ەكەن، تاڭدانىسىمدى جاسىرا الماسامدا ەسىكتى سول بەتى اشىق قالدىرىپ، ءبىراز ەركەلەتىپ سيپالاي سويلەسىپ جۇمىسقا كەتتىم.
كەزىندە اسقار تاۋداي اكەم قۇسىما ەركىمنەن تىس ازاتتىق بەرگىزگەن ەدى، ەندى ءوزىم اكە بولعاندىقتان سول قۇسقا ءوز ەركىممەن ازاتتىق بەرۋدى ءجون دەپ ساناعان ەدىم. كەشكە تامان كەلسەم ساڭعىتقان اقتاڭداق مورلەرىن قالدىرىپتى دا ۇشىپ كەتىپتى. مىنە، ادام سەنگىسىز وسىنداي جاعداي مەنىڭ باسىمدا قايتالاندى، اراعا وردا بۇزار جاس سالىپ تاڭ قالدىردى، ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن اسپاندا قالىقتاعان قۇس كورسەم سول ءجايت بىردەن ەسىمە تۇسەدى، ءتىپتى سول ما دەپ قارايلايمىن.
مۇمكىن، بۇل مەنى قورعاپ جۇرگەن پەرىشتە كەيپىندەگى قۇسىم بولار، مەنىڭ وعان ازاتتىق بەرگەنىم دە مەن ءۇشىن سىناق بولعان شىعار، كىم ءبىلسىن، تەك ءبىر اللاعا ايان!
بىرەۋلەر ءۇشىن بۇل قىزىقسىز دا بولار، ءبىراق مەن ءۇشىن وتە عاجايىپ وقيعا، سوندىقتان مەنىڭ بالا كەزىمدەگىدەي «ەشقاشان» دەگەن ءسوزدى ەشقاشان ايتپاڭىزدار. تابىلدى ايتقانداي قازاق حالقى بيىكتىگىن سول قىرانىنىڭ قاناتىمەن ولشەگەن ەل عوي، باسىمنان وتكەن وسى وقيعانى سىزدەرمەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم. ۇناماسا ءجاي عانا وقىپ وتە شىعارسىزدار، تەك اكەنىڭ بالاسى بولعان سوڭ مەنىڭ دە كوڭىلىن ءبىر اتىم ناسىبايدان قالاتىنىن ەسكەرىڭىزدەر، سوكپەسەڭىزدەر ەكەن.
ويتكەنى، بىرەۋلەر ءۇشىن ويدان شىعارىلعان قيال دەپ قابىلدانسا دا مۇندا اقيقات جاتىر، وعان الدىمەن اللا كۋا، مەن ءوزىم كۋامىن، مەنىڭ جانۇيام كۋا!
ءبىراق كىم نە ويلاسا دا وسى تىلسىم جاعدايدىڭ ءوز باسىمنان وتكەنىن مەن ءۇشىن ءومىرىمنىڭ ەرەكشە باقىتتى ءساتىنىڭ ءبىرى دەپ قابىلدادىم.
بۇل سايكەستىك بولار دەيىن دەسەم دە سول سۇراق قايتا مازالايدى، نەگە ءوز يتەلگىمنەن اۋمايدى، نەگە مۇنىڭ دا وڭ اياعىندا اياقباۋى بار، نەگە مەنىڭ ۇيىمە كەلدى، نەگە مەن شاقىرعاندا ەش جاتىرقاماستان بىردەن قولىما قوندى؟... ەكى كۇن قارايلاپ توساتىنى ول دا جۇمباق، مەن ءۇشىن قالعان ومىرىمە وزەك بولار شەشۋى تابىلماس اسا كۇردەلى قۇپيا.
مىنە كوردىڭىزدەر مە، سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق، جالپى مەنىڭ ىشىمدە جۇرگەن سۇراقتارىمنىڭ كوبى جاۋابى جوق جۇمباقتار عوي، وزىمە ايان. مىسالى، سونىڭ ءبىرى سەمەي قالاسىنىڭ گەربىن الايىقشى، باسقا قالالارعا گەرب بولادى، ال سەمەيگە كەلگەندە... ەح، ازاماتتار.
ەرلان شاياحمەت ۇلى، سەمەي قالاسى.
