Shaı Moshe Pıron – Izraıldiń tanymal saıasatkeri, Netanáhýdiń úshinshi úkimeti quramyndaǵy Bilim mınıstri bolǵan azamat, ravvın, oqytýshy. Onyń bilim salasynda qolǵa alǵan bastamalary talaı syn tezine alynsa da, 2014 jyly jergilikti BAQ-tardyń birinde júrgizilgen saýalnama boıynsha, evreı halqynyń 46 paıyzy ony Mınıstrler kabınetiniń eń tıimdi múshesi retinde tanyǵan. Taıaý arada Qazaqstanǵa at basyn tireıtin saıasatker otandyq bilim júıesindegi jańashyldyqtar – «Úshtuǵyrly til» men kásipkerlik bilimge qatysty saýaldarǵa jaýap berýmen qatar, ıvrıt tiliniń «óli tilder» sanatynan qalaı shyqqany týraly «Aıqyn» gazetine bergen eksklúzıvti suhbatynda tereńirek toqtaldy. 

– Shaı Moshe Pıron myrza, bizdiń bilýi­mizshe, Izraıl qashanda sheteldik stýdentter qyzyǵatyn elderdiń qatarynda. Sizderdiń bi­lim júıeńiz stýdentterdi nesimen qyzyq­tyrady? 
– Izraıl eli bilim salasyndaǵy ınno­va­sıalar boıynsha kóshbasshy sanalady. Bizdiń bilim berý júıemiz kásipkerlikke mamandar men quraldardy daıyndaýǵa ábden mashyqtanǵan, bylaısha aıtsaq, thinkingoutsidethebox úshin, ıaǵnı, sheksiz jáne beıqalypty oılaýǵa, sondaı-aq, má­denı jáne ekonomıkalyq prosester men úrdisterdi boljaýǵa baǵyttalǵan. Menińshe, ızraıldik stýdentter «armandaýdy úıre­nedi» jáne bul jaıt álemdegi bilim júıeleri úshin mańyzdy taýar bop sanalady.
Munymen qosa, Izraıldiń aldynda turǵan geosaıası qıyndyqtarǵa baılanysty búkil bilim júıesi áleýmettik yntymaq­tastyq, sáıkestik uǵymy men áleýmettik jaýapkershilikten bóline almaıtyndyǵyn tereń uǵynady.
– Izraıldiń bilim mınıstrligin BAQ-tar men qoǵamnyń ishinde qandaı máseleler boıyn­sha jıirek synaıdy? Qaı syndy oryn­dy dep bilesiz, al qaısysymen kelispeısiz?
– Demokratıa qurýdaǵy mańyzdy nárse – syn. Kezinde Izraılde tómendegideı re­formalar asa qatty syn tezine alyndy: mek­­tepterdegi bastaýysh jáne orta synyp­tarda MEISAV salystyrmaly emtıhan­darynyń alynyp tastalýy, eldiń dinı bilim berý júıesine engizilgen jańa­shyl­dyqtar, talapkerler úshin psıho­metrıalyq testten ótýdi boldyrmaý, sondaı-aq, attes­tatty alý úshin joǵary synyp oqýshylaryna úsh jyl qatarynan qoǵamdyq ómirde bel­sendi jumys isteýin mindetteıtin bastama, máselen, qaıyrymdylyq uıymynda erikti bop jumys isteý, taǵysyn taǵylary. Bul qoǵamda rezonans týǵyzǵan reformalardyń keıbiri ǵana, al mundaı bastamalar je­terlik, sebebi, bilim júıesi dástúrli túrde eń kóp synalatyn salaǵa jatady.
Menińshe, bilim mınıstri synǵa qulaq asýy kerek, biraq synnyń ony baqylap ke­týine jol berilmese jón. Ol qoǵamnyń ár­túrli kózqarastan turatyn ártúrli bóligine erekshe nazar aýdarýy tıis. Bilim mınıstri memlekettiń rýhanı kóshbasshysy bolýy kerek, ıaǵnı, bilimdi retteýshi ne klerk bol­maýy tıis, kerisinshe, jaqsylyq pen paıda ákeletin azamat bolsa ıgi.
– Qazaqstannyń bilim júıesimen qansha­lyqty tanyssyz? Qandaı oń jáne teris jaq­tardy kórip otyrsyz?
– Qazaqstannyń bilim júıesimen jiti tanyspyn desem, asyrasilteýshilik bolar edi. Men aldyn ala jergilikti bilim júıesi­men tanysyp kórdim. Egerde, sizdiń memle­ketińiz ben ondaǵy JOO-larmen únemi baılanysta bolsaq, onda, árıne, tereńirek tanysýǵa múmkindik týady. Ústimizdegi jyl­dyń 8 qyrkúıeginde Qazaqstan Respýb­lı­kasynyń «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasy men Almaty Management University uıymdastyratyn «Bilimdi damytýdaǵy bolashaǵy zor modelder» atty dóńgelek ústelge qatyspaqpyn. Menińshe, bul sizdiń elińizdiń bilim júıesimen tanysýǵa zor múmkindik beredi.
Meniń bilýimshe, Qazaqstan Bolon prosesiniń jolymen keledi, sondyqtan, qazaqstandyq bilim júıesi úshin búkil álem elderindegi túıtkilder men máseleler asa ózekti.
– Izraıldiń atyn Startup Nation bren­dimen burynnan baılanystyrady. Qazirgi tańda búkil álemde ızraıldik startap-ın­dýstrıanyń damýynan úlgi alýǵa tyrysady. Bul arada «startap jobalar eline» aınalý jolynda bilim júıesiniń qandaı qyzmeti boldy? 
– Izraıldiń «startap ultyna» aı­nalýy­na sapaly bilim júıesinen bólek, kóptegen júıeli alǵysharttar negiz boldy. Bul degenińiz – ınvestısıalyq klımat, tehnıkalyq potensıal, basshylyqtyń saıası erik-jigeri, taǵysyn taǵylary. Biraq, myqty bilim júıesi bolmasa, memle­kettiń qaryshtap damýy da múmkin bolmas edi. Meniń oıymsha, mundaı júıeni qalyp­tastyrýda birqatar áser etý salalaryna nazar aýdarǵan jón:
a) kásipkerlik bilim berý júıesin qa­lyptastyrý (óz kezeginde bul jaıt ýaqyt ótken soń el ishinde startaptar sanynyń kóbeıýine ákeledi). Jastardy kásipkerlikke baýlýdaǵy basty maqsat – óskeleń urpaqqa múmkindikterdi ashýǵa, óz boıynda kásip­kerlik qabilet-qarymdy damytýǵa jáne is júzinde tájirıbe alýǵa múmkindik berý.
b) kóptegen bilim júıeleri «ne?» jáne «qalaı?» degen suraqtarǵa basa nazar aý­darsa, biz «qalaı?» degen máselemen jumys isteımiz.
c) baǵa men attestasıany baǵamdaýdy ózgertý, este saqtaýdy tekseretin emtıhan­dardan túsinikti testileýdi anyqtaıtyn júıege kóshý. Bul degenińiz – maǵynasyz jat­taýdan bas tartý, óz kezeginde bul oqý­shylarǵa jańa materıaldy taný men labo­ratorıalyq zertteýlerge kóbirek ýaqyt beredi.
d) Oqý men onyń ózektiligin tereń uǵyný.
– Búginde Qazaqstanda startaptardy damytyp, kásipkerlik bilimdi engizýmen qatar, jastardyń sanasynda kásipkerlik oılaý qabiletin damytýǵa tyrysyp keledi. Bizdiń elimizge qandaı da bir aqyl-keńes bere alasyz ba?
– Aqyl-keńester bermeımin, biraq sizdiń elińizge ábden «zerdelengen oqytý» baǵytyn ustanýdy tiler edim. Menińshe, «zerdelengen oqytý» dep atalǵan reforma ózgeristerdi jasaýǵa úlken negiz bola alady.
Buǵan qosa, jastardyń ózderine tán urymtal qyrlaryn ushtaýǵa, aıryqsha qarym-qabiletterin jetildire túsýge, jeke bostandyǵy men tańdaý sezimin nyǵaıtýǵa den qoıý kerek. Bilim berý júıesi shákirt­terdiń jeke qyrlarynyń kórinis tabýyna, bastamashy bolýǵa, kásipkerlik oılaýdy yntalandyrýǵa ıtermeleýi kerek. Bul aıtqandarymdy kásipkerlik ýnıversı­tetterde júzege asyrýǵa bolady. Bilýimshe, elderińizde ondaı oqý oryndary bar. Mysaly, olardyń biri – Almaty Management University, jaqyn kúnderi Qazaqstanǵa atalǵan ýnıversıtettiń shaqyrýymen kelmekpin.
Budan bólek, bilimdi jaı ǵana berý isine qosa, aqparatty sanaly túrde qabyldaý men onyń ózektiligine mán berilýi kerek.
Atalǵandarǵa qosa, pánderdiń mazmuny men úıretý ádistemelerin tolyqqandy sa­raptaýdan ótkizý kerek.
– Qoǵamdaǵy úlken syn men narazylyqqa qaramastan, qazaqstandyq mektepterge úsh­tildi júıeni engizbek. 2019 jyldyń qyr­kúıeginen bastap tórt pán (fızıka, hımıa, bıologıa, ınformatıka) aǵylshyn tilinde, al gýmanıtarlyq pánder qazaq jáne orys tilderinde oqytylmaq. Sizdiń oıyńyzsha, bul qanshalyqty durys bastama? Bul baǵdarla­many synaýshylar qazaq tiliniń bolashaǵyna alańdaıdy. Bul reformanyń nátıjesinde keńestik zamanda joǵalýǵa sál-aq qalǵan ári búgingi kúnge deıin óziniń zańdy tuǵyryna jete almaı otyrǵan memlekettik til (qazaq tili) qaıtadan teperish kórmeı me? 
– Qazaqtyń bilim berý júıesin egjeı-tegjeıli zerttep almaı suraǵyńyzǵa jaýap berýim orynsyz shyǵar. Menińshe, bul jer­de «neǵurlym azyraq bolsa, soǵurlym jaq­sy» degen qaǵıdanyń araqatynasy mańyz­dy, ıaǵnı, bir ýaqytta tym kóp maqsattyń jetegine ermeı, eki-úsh basty maqsatqa zeıin qoıý durysyraq.
Meniń oıymsha, túptamyrmen, tól má­de­nıet jáne tarıhpen sabaqtaspaı, qandaı da bir tabysqa jetem deý bekershilik. Óziniń ótkenimen baılanysyn úzgen qoǵam bola­shaǵyn da qalyptastyra almaıdy. Tereńine úńilip zerdeleseńiz, túpqazyǵyńyz ben ádet-ǵuryptaryńyz sheberlikti ushtaý úshin basty quraldar bolatynyn ańǵarýǵa bo­lady.
– Til máselesi búgingi tańda Izraılde sonshalyqty ózekti emes te shyǵar. Bizdiń bilýimizshe, Izraıl kóne til – ıvrıtti qaıta qalpyna keltirdi. Bul tildi qaıta jańǵyrtý úshin qansha jyl ketti? Álem boıynsha qansha evreı azamaty bul tildi biledi? 
– XIX ǵasyrdyń sońyna deıin ıvrıt «óli» til sanaldy, dese de ol tusta bul tildi medısına men zań tili retinde ǵana qol­danatyn. Biraq, ol ózara sóılesý tili retinde qoldanylmady. Jaǵdaıdy 150 jyl buryn ǵana ózgertýge múmkindik týdy. Muny ja­saǵan Elıezer Ben-Iehýda (1859-1922) búkil ómirin ıvrıtti qaıta jańǵyrtýǵa arnaǵan. Ol zamanda kóptegen evreıler ıvrıtti bilse de, bala kúninen bastap, erte jastan ıvrıtte sóılemegen. Iaǵnı, ıvrıtti qaıta jańǵyrtý úshin dúnıege ıvrıtti ana tilim dep sanaıtyn balalar kelýi kerek edi. Ben-Iegýda men onyń jubaıy ózderi úshin ereje jasady: óz úıinde tek ıvrıt tilinde sóı­leımiz dep ýaǵdalasty, olardyń uldary Itamar dúnıege kelgende, ol tek qana ıvrıt tilinde sóıleıtin boldy. Olardyń úlgisimen basqa da evreıler júre bastady, nátıje­sinde, XIX ǵasyrdyń sońyna qaraı jańar­tylǵan ıvrıt Palestına jerine senimdi túrde tarap ketkeni sonshalyqty, tipti, 1922 jyldyń 29 qarashasynda Brıtan úkimeti Palestınanyń evreıler turatyn aýmaǵynda ony resmı til retinde bekitti. 1948 jyldan beri ıvrıt Izraıldiń mem­lekettik tili bolyp sanalady.
Dese de, tildi qaıta jańǵyrtý tarıhy munymen shektelmeıdi. Ivrıtti meńgerý kýrstary (ýlpandar) elimiz táýelsizdik alǵan boıda Izraıldiń Aǵartý jáne máde­nıet mınıstrligi men Evreı agenttiginiń qol­daýymen kóptep ashyldy. Birinshi ýlpan «Esıon» Ierýsalımde 1949 jyly ashyldy. Budan keıin ýlpandardyń jelisi elimizdiń túkpir-túkpirinde, tipti, kıbýs­terge deıin (Izraıldiń kooperatıvtik aýyl­­sharýa­shylyq kásiporyndary) ashyldy.
Árbir repatrıant úshin Izraıl mem­leketi ýlpandy oqýdyń bes aılyq qunyn ózi tóleıdi. Ol úshin jańa repatrıant már­tebesin alǵannan keıin bir jyldyń ishinde ýlpanǵa oqýǵa túsýi kerek. Repatrıanttyń elge kelgenine bir jyldan astam ýaqyt ótip ketse, onda ol basqa da Izraıldiń azamattary sıaqty jalpyǵa ortaq júıemen ýlpanda bilim alady, ıaǵnı, oqýdyń qunyn óz qaltasynan tóleıdi.
Búgingi tańda Izraıl halqynyń jartysynan astamy ıvrıtti óz ana tilim dep sanaıdy. Til – memlekettiń mańyzdy da súbeli qazynasy. Joǵaryda aıtqanymdaı, biz tildi damý men jańarýǵa kedergi retinde qarastyrmaýymyz kerek. Menińshe, durys balans tabýǵa bolady.
– Siz dinge jaqyn adam ekensiz, ravvınsiz. Mektepterde dintaný pánin berý qanshalyqty mańyzdy? 
– Árkim úshin óziniń tamyry men ulttyq ereksheligin, dili men biregeıligin bilý jáne taný mańyzdy. Sonymen qatar ár adamǵa tańdaý quqyn da berýimiz kerek. Izraıldiń bilim júıesi barlyq stýdentterdiń İnjildi evreı ómiriniń negizi retinde taný úshin oqýdy mindetteıdi.
– Bilýimizshe, siz kópbalaly ákesiz. Sizdiń balalaryńyz qaıda oqıdy? 
– Meniń balalarym Izraıldiń memle­kettik mektepterinde oqyp-aq kóptegen jetistikter men tabysqa qol jetkizdi.
Meniń oıymsha, memlekettik bilim men sheberlik, basymdyq arasynda eshqandaı da qarama-qaıshylyq joq. Myqty memle­kettik bilim berý júıesi qoǵamnyń rýha­nıatyn keńeıtip, mádenı bólinýdiń aldyn alady jáne áleýmettik dıfferensıany tereńdetip, eń bastysy, ulttyq tildi da­mytady.
– Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan Kámshat TASBOLAT