Araǵa bir ǵasyrdan astam ýaqyt salyp, 2022 jyldyń naýryz aıynyń 16-shy juldyzynda kıeli shaharda taǵy da eleýli oqıǵa oryn aldy. 25 jyl buryn oblys statýsynan aıyrylǵan qala, Abaı oblysy bolyp qaıta jańǵyrdy. Elimizdiń prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev: «Semeı aımaǵynda Abaı oblysyn qurýdy usynamyn. Semeı qalasy jańa oblystyń ortalyǵy bolady. Osy máseleni aımaq turǵyndary kópten beri aıtyp júrgenin bilemin. Qazir ol jaqta sheshimin tappaǵan túıtkilder az emes» dep Semeılikterge úlken qýanysh pen úmit otyn syılady.
Iá, Semeı myńjyldyq tarıhy bar qazaqıa jerindegi kóne shahardyń biri. Qalanyń qaq ortasynan Ertis ózeni bólip turǵandaı, kıeli meken oblys mártebesinen aıyrylǵannan keıin bir kezderi Alashtyń ıgi jaqsylarynyń izi qalǵan jerde eki udaı kúı keshýde. Ór rýhyn joǵaltpaǵan Semeı, bir súrinip, bir turyp, bolashaqqa úmitpen qaraıdy. Rýhanıat pen ónerdiń, mádenıettiń ordasy bolǵan qala el tarıhynda alar orny aıryqsha ekenin barshamyzǵa málim.
ULTTYQ ELITA SEMEIDE SHOǴYRLANDY
Semeıdiń Alashorda avtonomıaly úkimetiniń astanasy bolǵany, shahardyń sol jaǵalaýy 10 jyl boıy, Alash qalasy atanǵany belgili. Alash Orda úkimetin Orta Azıa aımaǵyndaǵy eń yqpaldy, basty saıası kúshke aınaldyrǵan qazaq halqynyń «Ulttyq saıası elıtasy» Semeıde shoǵyrlandy. Sondyqtan da, Semeı degende, Alash arystary birden oıǵa oralady. Sebebi, Alash ıdeıasynyń altyn besigi, asyl ózegi bolǵan Semeı qalasynyń XX ǵ. basyndaǵy saıası yqpaly, ekonomıkalyq belsendiligi, ómir súrý sapasy óte joǵary edi. Alash uǵymyndaǵy rýhtyq, asqaqtyq, órlik halyq buqarasyn dúr silkindirip, tarıhı úrdistiń jańǵyrýy men damýyn jedeldete tústi. Qazaqtyń asa kórnekti jazýshysy, dramatýrg Júsipbek Aımaýytov: «Semeı – bir gýbernıa eldiń mıy. Aqyl-oıdyń tabysy Semeıde. Semeı – bir gýbernıa eldiń júregi. Semeı búlkildese, bir gýbernıa el búlkildeıdi.»dep ádil baǵasyn bergen. Sodan beri Semeı – ult saıasatynyń kindigin kesken biregeı qala bolyp sanalady.
SEMEI RÝHANIATTYŃ QAINAR KÓZİ
Qazaqstandaǵy kóne mýzeılerdiń biri – Semeıdiń oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıi 1883 jyly saıası jer aýdarylǵan orys demokrattary E.P. Mıhaelıs, M.I. Dolgopolov, P. D. Lobanovskıı jáne qazaq halqynyń uly aqyny Abaı Qunanbaıulynyń bastamasymen qurylǵan bolatyn.1917 jyldyń kúz aıynda Tomsk qalasynda ótken Sibir avtonomısteriniń sezine qatysyp qaıtqan Álıhan Bókeıhandy Semeı jurtshylyǵy aldymen burynǵy oblys gýbernatorynyń úıi, qazirgi Semeı tarıhı-ólketaný murajaıy ǵımaratynda qushaq jaıa karsy alady.
Ol ýaqytta bul ǵımarat – «Bostandyq úıi» bolyp atalǵan eken. 1917 jyldyń sáýir aıynda Bostandyq úıi dep atalatyn bul ǵımaratta Semeı qazaqtarynyń tuńǵysh oblystyq sezi ótedi. Onda Qazaq avtonomıasy týraly másele tuńǵysh ret kóterilip, ulttyq memleketimizdi qurý jóninde sheshim qabyldanady. Mine, osy jıynda ǵulama aqyn Shákárim Qudaıberdiuly sıez delegattaryn quttyqtap, sóz sóıleıdi. Sonymen qatar 1883 jyly Semeı shaharynda qoǵamdyq kitaphana ashyldy. Bul rýhanı ordadan Abaıdyń orys dostarynan bastap, alash zıalylarynyń bir top shoǵyry sýsyndap ótken. Abaıdyń álemdik ádebıet shyǵarmalarymen tanys bolýyna úlken yqpal etken de osy Semeı oblystyq kitaphanasynyń ashylýy edi.
Semeı – Alashtyń júregi. Qalada ǵasyrdan asatyn tarıhy bar ǵımarattar kóp. Solardyń biri 1903 jyly irgetasy qalanǵan elimizde alǵash ashylǵan muǵalimderdi daıarlaıtyn oqý ordasy. Qarashańyraqta zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Muhtar Áýezov, alash arysy, dramatýrg Júsipbek Aımaýytov, Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń tuńǵysh prezıdenti Qanysh Sátpaev, Álkeı Marǵulan, qazaq óneriniń shoqtyǵy bıik tulǵasy,belgili rejıser, akter Sháken Aımanov syndy ult zıalylary bilim alyp, aǵartýshylyq, qaıratkerlik, jazýshylyq, ǵalymdyq qadamdaryn bastady.
Qazaqtyń talantty jastary oqyǵan Semeı muǵalimder semınarıasy qazir Muhtar Áýezov atymen atalatyn pedogogıkalyq kolej zamanǵa saı jóndelgen, alash arystarynyń esimimmen atalatyn aýdıtorıalarda jastar bilim nárimen sýsyndap júr. Qazaqstandaǵy iri mádenı ortalyqtyń biri, elimizdiń tarıhyndaǵy tuńǵysh ádebı murajaı, Alashtyń rýhanı astanasyndaǵy rýhanıattyń ordasy Abaı murajaıy. Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Muhtar Áýezovtyń usynysy boıynsha hakimniń 95 jyldyq mereıtoıy qarsańynda 1940 jyly ashyldy.
Búginde Abaıdyń memlekettik tarıhı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-murajaıynyń qorynda aqynnyń ózine jáne aınalasyndaǵy jandarǵa qatysty 20 myńnan astam qundy jádigerler bar. Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıyna oraı mýzeı kúrdeli jóndeýden ótip, zamanaýı qurylǵylarmen jabdyqtaldy.
Semeı rýhanıattyń ordasy dep tegin aıtylmaǵan.
Sózimniń dáleli retinde qazaq jerinde Abaı Qunanbaıulynyń qaıtys bolýyna on jyl tolýyna oraı qazaq qyzdarynan shyqqan ustaz, etnograf, aýdarmashy, jýrnalıs Názıpa Quljanova 1914 jyly 26 qańtarda ádebı kesh uıymdastyrdy.
Sol tustaǵy qazaq halqynyń mádenı ómirinde eleýli oryn aldy. 1920 jyly Qazaqstanda eń alǵash arhıv Semeı qalasynda ashyldy. 1920- jyly 29- naýryzda elimizde alǵashqylardyń biri bolyp ashylǵan muraǵat, barlyq vedimistik mekemelermen tyǵyz qarym-qatynas ornatqan.
Arhıvte «Alash» zıalylaryna qatysty qundy málimetter, 20 ǵasyrda jarıalanǵan merzimdik basylymdar, túrli salalyq mekemelerdiń is-qaǵazdary, statısıkalyq maǵlumattar ret-retimen belgilenip, saqtalǵan. Myńdaǵan qor jınaǵy – Semeıdiń Ertis óńiri tarıhynan syr shertip, ólkemizdiń áleýmettik damýyn, Semeı qalasynyń Qazaqstandaǵy iri ónerkásip jáne mádenı ortalyǵyna aınalǵanyn kórsetedi.
Búgingi tańda barlyq qundy derekter zaman talabyna saı sandyq nusqaǵa kóshirilýde. Qazaqstandaǵy tuńǵysh telegrafta Semeıde ashylǵan. 1918 jyly 20 naýryzda «Alashorda» tóraǵasy Álıhan Bókeıhannyń tapsyrýymen Halel Ǵabbasov avtonomıa qurý jóninde Semeıden telegraf arqyly Stalınmen kelissóz júrgizgeni tarıhtan málim.
Ejelden óner men mádenıettiń ordasy, ulttyq saıası qozǵalystyń ortalyǵy bolǵan Semeıdegi Abaı atyndaǵy qazaq mýzykaly-drama teatry búkil qazaq teatry óneriniń qarashańyraǵy bolyp sanalady. Oǵan dálel, 1917 jyly Muhtar Áýezovtyń basshylyǵymen «Oıqudyq» jaılaýynda qoıylǵan «Eńlik-Kebek» pesasy qazaq elindegi jańa ónerdiń tusaýkeseri boldy.
1920 jyldary quramyna áıgili Ámire, Isa, Jumat, Qalıbek syndy maıtalman óner ıelerin toptastyrǵan «Es-Aımaq» teatry, tek 1934 jyly ǵana resmı túrde bekitildi. Elimizde alǵashqy kıeli meken Semeıde sırk óneri bastaý alǵan desedi. Jaýryny jerge tımegen, orasan kúshtiń ıesi ataqty Qajymuqan óner kórsetip, ertis jaǵasyndaǵy turǵyndarǵa keremet kesh sılaǵan eken. HH ǵasyrdyń basynda shaharda júzdegen adamdar palýandardyń, aýyr salmaq kóteretin alyp kúsh ıelerin, tańǵajaıyp qımyl-áreket jasaýshylardyń ónerin tamashalaǵan. Al 1914 jyly t Semeı gýbernıasynyń absolúttik chempıony ataǵyna tuńǵysh ret birinshilik ótti.
Semeı rýhy bıik, alashshyl azamattardyń kindik qany tamǵan kıeli jerde qazaq ádebıetiniń Abaıtaný mektebiniń negizin qalaýshylardyń biri, aqyn,jazýshy, belgili ǵalym, alashtyń sońǵy tuıaǵy Qaıym Muhamedhanov. 1943 jyly Qazaq Keńes sosıalısik Respýblıkasynyń memlekettik ánuranyn jazýǵa baıqaý jarıalanady.
Nátıjesinde 27 jastaǵy alashshyl azamat Qaıymnyń mátini qabyldanyp, Keńestik Qazaq eliniń tuńǵysh án uranynyń avtory atanyp, 1943-1992 jyldar aralyǵynda elimizde shyrqaldy.
SEMEI – KIELİ MEKEN
Semeı men alash egiz uǵym. Kóne túrkilerge jatatyn sary uıǵyrlar taıpasynyń tilinde «Semeı» sózi «kıeli meken» degen maǵynany bildirse, «alash» sózi túrki tilinde baýyrlas, qandas degen uǵymda.
Demek HH ǵasyrdyń basynda kıeli shaharda alash arystary bir múdde, bip maqsat jolynda birigip, bostandyq pen táýelsizdiktiń týy Semeıde tigildi.
Semeı qalasy-ulttyq rýhanıatymyz ben mádenıetimizdiń, ádebıetpen ónerdiń ordasy. Qazaq halqynyń rýhanı damýyna ólsheýsiz úles qosqan qaıetti meken.
Oljas SÚLEIMENOV, aqyn, Qazaqstannyń halyq jazýshysy:
"SEMEI ADAM SENGİSİZ QIYNDYQTARǴA TAP BOLDY”
Revolúsıaǵa deıin Semeı qazaq dalasynyń bas qalasy boldy. Sol kezdegi ıntelegensıa ókilderi osy shaharǵa jınaldy. Alyptar týǵan ólke qazaq aqyl-oıynyń ordasy edi. Alashordanyń ókilderi, Semeı shaharyn bolashaqta Qazaqstannyń astanasy bolsa eken degen armany bolǵanyn jasyra almaımyz. Alaıda ýaqyt óte kele Semeı jeri adam sengizsiz qıyndyqtarǵa tap boldy.
Qazaq eli úshin kıeli mekende 40 jyl qaıǵy-qasiret alyp kelgen ıadrolyq qarýdyń synaq alańyna aınaldy. Zıanyn sózben aıtyp jetkizý óte qıyn. Osy zulmatty toqtatý úshin el bolyp “Nevada-Semeı” antıadrolyq qozǵalysyn qurdyq.
Máskeý qalasynda synaqtardyń adam ómirine, qorshaǵan ortaǵa orasan zor zardabyn aıta kele, Lev Tolstoı ómir súrgen Iasnaıa polána Orys halqy úshin qandaı qymbat bolsa, alyptar dúnıege kelgen qazaq úshin de Semeı de rýhanıattyń ordasy ekenin tilge tıek ettim. Mine osyndaı jerde ıadrolyq qarýdy synaý, polıgon jasaý bul ultqa, mádenıetimizge, tarıhymyzǵa degen qurmetsizdik dep jetkizdim.
Iá, Semeı ıadrolyq polıgony jabylǵanda, qala oblys ortalyǵy bolatyn. Qazir aýdan sıaqty. Bul qandaı progess? Úsh jyl buryn Semeıde boldym. Jaıqalyp turǵan shahardy kórmedim.
Halyqtyń kóńil kúıide túsken. Bizdiń rýhanı astanamyz emes pe. Qalanyń mańyzdylyǵyn joǵaltpaı, qalpyna keltirip, tarıhı statýs mártebesin bekitý kerekpiz. Tarıhı ádildik ornady. Semeıdeı shahardyń qadirin bileıik. Endi qalanyń bolashaǵy jarqyn bolsa eken deımin.
QÝANYSH RAHMETOLLAULY
