Birinshi dúnıejúzilik soǵys Qazaqstan ekonomıkasynyń quldyraýyna ákelip soqty. Aýyl sharýashylyǵy ólkedegi eginshilik oblystar boıynsha birkelki damymady. Ol qunarly, eginshilik sharýashylyǵyn jetik meńgergen aýdandarda jaqsy damydy. Soǵys egin sharýashylyǵyna da eleýli ózgerister engizdi. Eń aldymen, aýyl sharýashylyq baqsha daqyldarynyń egis kólemi ulǵaıdy. Máselen, Qazaqstan boıynsha kúzgi bıdaıdyń egis kólemi 1913 jylmen salystyrǵanda 1917 jyly 63,5%-ǵa, jazǵy bıdaı - 8,4%-ǵa, tary - 22,1%-ǵa, kartop - 46,3%-ǵa qysqardy. Al baqsha daqyldarynyń egis kólemi 433,8 myń desátınadan 1115,0 myń desátınaǵa deıin, ıaǵnı eki eseden astam kóbeıdi. Ólkeniń soltústik-batys jáne batys oblystary boıynsha dándi daqyldardyń ónimdiligi 1914 jyldan 1917 jylǵa deıin ár desátınadan alynatyn 38,7 puttan 29,8 putqa deıin tómendedi. Soǵys jyldaryndaǵy ólke eginshiligi jaǵdaıynyń sıpatty ereksheligi onyń júrgizilýi deńgeıiniń tómendigi boldy. Bul engizilgen aýyspaly egis júıesiniń bolmaýynan, jerdiń jáne tuqymdyq materıaldardyń óńdelý sapasynyń tómendiginen kórindi. Egis kólemi men ónim kóleminiń qysqarýynyń negizgi sebebi jumys kúshiniń jetispeýi bolatyn. Máselen, Aqmola oblysynyń Kókshetaý ýezinen ǵana 1915 jyly armıaǵa aýyl sharýashylyǵymen aınalysyp kelgen orys tildi halyqtyń 39%-y shaqyryldy. Qazaqstannyń basqa da aımaqtarynda mundaı kórinister baıqalyp turdy.
Er azamattardy jappaı maıdanǵa alý mal sharýashylyǵynyń da quldyraýyna ákelip soqty. Oǵan san jáne sapa jaǵynan úlken zardap keltirdi. Usaq mal kóbirek, al iri mal azyraq ósirile bastady. Baıyrǵy halyqtyń basym kópshiligi turatyn jerlerde jylqy, túıe, iri qara mal sany kemidi. Máselen, İshki Ordada 1915 jyly jylqy sany 310,3 myń bolsa, al 1916 jyly 160,2 myń bolyp, úles salmaǵy jóninen 48,5%-ǵa kemip ketti. Mańǵystaý ýezinde, Syrdarıa men Jetisý oblystarynda da osyndaı kórinister baıqaldy. Soǵys jyldarynda qazaqtyń mal sharýashylyǵy, birinshi kezekte, mal jaıylymdyq alaptardy tartyp alý saldarynan zardap shekti. 1913-1917 jylǵa deıin qazaq halqynan jalpy kólemi 764,4 myń desátına jaıylymdyq alqaptyń jylqy - iri qara jaıylatyn 190 jaıylymy tartylyp alyndy jáne jalǵa alýǵa daıarlandy.
Mal sanynyń qysqarýy, eń aldymen, qazaq halqynyń armıa qajetteri úshin májbúrleý tártibimen et berýge mindetti bolǵandyǵynan oryn aldy. San mıllıondyq armıanyń óse túsken qajetterin qanaǵattandyrý múmkin emes edi. Óıtkeni qazaq sharýashylyǵynda mal sany jyldan-jylǵa azaıa berdi. Sondaı-aq soǵys jyldaryndaǵy mal sanynyń qysqarýyna aýyq-aýyq ótkizilip turatyn rekvızısıa da áser etti. Osy jyldarda Túrkistan ólkesinen 300 myń put et, 70 myń jylqy, 13 myń túıe áketildi. 1914 jyldyń ishinde Jetisýdan ǵana 34 mıllıon somnyń maly men mal ónimderi tasylyp áketildi. Qazaq sharýashylyqtarynda maldy rekvızısıalaý jáne jylqy malyn esepsiz paıdalanýǵa baılanysty mal sanynyń qysqarýy selo men aýylda sharýashylyqty qalypty júrgizýge keri áser etti. Jylqy maly ásirese soltústik oblystarda azaıyp ketti. Soǵys jyldarynda armıany jabdyqtaý úshin mol mólsherde azyq-túlik daıarlaý, mal jáne et ónimderi baǵasynyń ósýine ákelip soqty. Osyǵan baılanysty bul kezeńde ólkede anaǵurlym arzan et beretin sala - shoshqa sharýashylyǵy jedel damı bastady.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan soń, Qazaqstan ónerkásibi de soǵys qajetteri úshin jumys istedi. Ólkedegi ken ónerkásibiniń mańyzdy salalarynyń biri Ýspen jáne Sasyq-Qarasý kenishterinen temir kenin óndirý arta tústi. Bul kenishterden 1914 jyly – 246 put, al 1916 jyly – 1551 put temir keni óndirildi. Soǵystyń úsh jyly ishinde temir kenin óndirý 6,3 ese ulǵaıdy. Salyqtardyń joǵarylyǵynan, qatynas joldarynyń qashyqtyǵynan, qural-jabdyqtardyń jetispeýi saldarynan jáne basqa sebepterden altyn kenishteriniń sany qysqardy. Tústi metaldarǵa degen qajettilikterdiń artýy jáne olardyń baǵasynyń kúrt ósýi soǵys jyldarynda tústi metalýrgıanyń, ásirese, Rıdder jáne Sokolskıı kenishteriniń damýyna túrtki boldy. Tústi rýdalar óndirý 1913 jylmen salystyrǵanda 1917 jyly 25,3 ese óse tústi. Birinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda mys rýdasyn negizinen “Spassk mys rýdalary” aksıonerlik qoǵamy men “Atbasar mys kenderi” aksıonerlik qoǵamy óndirdi. Biraqta, mys kenin óndirý jyldan-jylǵa kemı berdi. Jer qoınaýyn jyrtqyshtyqpen paıdalaný “Spassk mys keni” aksıonerlik qoǵamynyń Ýspen kenishindegi barlyq baı kendi (quramyndaǵy mys 25%) alyp qoıýyna ákep soqty. Soǵys jyldarynda Sarysý baıytý fabrıkasy salyndy. Ol revolúsıaǵa deıin quramynda 25-30% mys bar 128 myń put shıkizat óndirdi.
Kómir óndirý Semeı, Torǵaı, Aqmola oblystarynda júrgizildi. Soǵys jyldarynda Ekibastuz ken oryndary eleýli ról atqardy. Ol Ekibastuz qorǵasyn-myrysh zaýytyn, Ertistegi jekeshe keme qatynasyn, Oraldaǵy Bogolovsk jáne Qyshym zaýyttaryn kómirmen jabdyqtap otyrdy.
Óńdeýshi ónerkásip soǵys muqtajdyǵyna et-sút ónimderin, bylǵary taýarlar jáne basqa da tutyný zattaryn berip otyrdy. Ásirese, bylǵary taýarlaryn óndirý ósti, bul kezeńde ólkede 139 bylǵary kásiporny jumys istedi. Olar negizinen Semeı jáne Aqmola oblystarynda ornalasty jáne búkil aýyl sharýashylyq óniminiń 64,3% -yn óńdedi. Shynyna kelgende, bylǵary, teri jáne ishek-qaryn óndirisiniń maıdagerlik kásiporyndary odan ári uqsatý úshin Reseıdiń iri ónerkásip ortalyqtary - Perm, Vátka, Rıga qalalaryna ónim jetkizip berdi. Soǵys jyldarynda ıntendanttyq armıa tarapynan bylǵary aıaq kıimge jáne teri tondarǵa suranym erekshe ósti. Soǵys jyldarynda jún ónimine suranym ulǵaıyp, ólkede shuǵa óndiretin tuńǵysh Qarǵaly fabrıkasy áskerı tapsyrys oryndap, shınelge arnap shuǵa daıyndaı bastady, sol sıaqty soǵys suranymyna et ónimin daıyndaýda Petropavlda et-konservi kombınaty ashylsa, Oralda mal soıatyn arnaıy oryn ashyldy. Ólkege daıyn ónim, kıim-keshek pen aıaq kıim ákelýdiń qysqarýyna baılanysty soǵys jyldarynda osy qajetti buıymdardy tigetin sheberlerdiń sany kóbeıdi. Máselen, 1916 jyly Vernyı qalasynda 140 adam jumys istegen iri sheberhana boldy.
Ónerkásip oryndaryndaǵy jumysshylardyń, qalalardaǵy eńbekshilerdiń jaǵdaıy kúrt nasharlady. Kásiporyndarda jas balalardyń, jasóspirimderdiń, áıelder men soǵys tutqyndarynyń eńbegi keńinen qoldanyldy. Jumysshylar táýligine 10-12 saǵat, al keıde 16 saǵattan jumys istedi. Jumysshylardyń naqty jalaqysy únemi tómendeı berdi. Máselen, Spassk zaýytynda 1914 jyly kúndik jumys úshin – 1 som 04 tıyn, 1915 jyly – 94 tıyn tólendi. Mundaı jaǵdaı ónerkásip oryndarynda barlyǵynda derlik bolyp jatty.
Selolar, qalalar men aýyldar eńbekshileri jaǵdaıynyń nasharlaýy 1914 jyldyń ózinde-aq Qaraǵandy, Ekibastuz shahtalarynda, Orynbor, Tashkent jáne Transsibir temirjoldary jumysshylary arasynda bas kóterýler men ereýilderge alyp keldi. Tipti, soǵys jyldarynda Qazaqstanda halyq boı kóterýiniń biri “áıelder búligi” deıtinder boldy, olardy ókimet oryndary úkimetke qarsylyq dep qarady.
Sharýalar kóterilisteri Qazaqstannyń soltústik aýdandaryn da qamtydy. Máselen, 1916 jyly 21 naýryzda Torǵaı oblysy Aqtóbe ýeziniń Aqbulaq selosynda 30 adam bolatyn soldat áıelderiniń tobyry kópester - Nezvanovtyń, Prátkınniń dúkenderin qıratady. Halyq buqarasynyń mundaı boı kórsetýleriniń tolqyny Qazaqstannyń basqa da aımaqtarynda oryn aldy. 1916 jyldyń orta shenine qaraı jumysshylardyń úkimetke ashynýy údeı tústi. Nátıjesinde bul jaǵdaılar qazaqtardyń ult-azattyq qozǵalysyna zor yqpal jasady.
1916 jyly 25 maýsymda patshanyń Qazaqstan, Orta Azıa, Sibir turǵyndarynan 19 ben 43 jas aralyǵyndaǵy er azamattaryn tyl jumysyna alý týraly jarlyǵy shyǵady. Bul jarlyq 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń bastalýyna sebep boldy. Shildeniń bas kezinde Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynda derlik stıhıaly narazylyqtar bastalyp, kóp uzamaı qarýly kóteriliske ulasty. Halyq ashý-yzasynyń alǵashqy soqqylaryna tyldaǵy jumystarǵa alynatyndardyń tizimin tikeleı jasaǵan bolys basqarýshylary, aýyl starshyndary jáne patsha ákimshiliginiń basqa da tómengi bılik ıeleri ushyrady. İs júzinde tizimder jasaý júıesi jappaı paraqorlyq pen burmalaýshylyqqa jol ashqan bolatyn. Onyń ústine patshalyq ókimet oryndary laýazymdy adamdardy, bolystardy, selo jáne aýyl basqarýshylaryn, baıyrǵy turǵyndardan shyqqan tómengi shendi polıseılerdi, ımamdardy, moldalar men múdárısterdi, usaq kredıt mekemelerindegi esepshiler men býhgalterlerdi, joǵarǵy jáne orta oqý oryndaryndaǵy oqýshylardy, úkimettik mekemelerdiń sheneýnikterin, dvorán jáne qurmetti azamat quqyqtaryn paıdalanatyn adamdardy áskerge alýdan bosatty.
Stıhıaly qozǵalys birte-birte uıymdasqan sıpat alyp, qarýly kóteriliske ulasyp, onyń iri oshaqtary (Jetisý men Torǵaıda) paıda boldy. Kóterilis búkil Qazaqstandy qamtydy. Bul kóterilistiń basty maqsaty ulttyq jáne saıası azattyq boldy. Sol arqyly ol qazaq halqynyń bostandyq pen táýelsizdik jolyndaǵy burynǵy búkil kúresiniń qorytyndysyn shyǵardy. Kóterilistiń negizgi kúshi ulttyq sharýalardyń qalyń toby, sondaı-aq sol kezde týyp kele jatqan jergilikti jumysshy tabynyń ókilderi, qolónershiler boldy.
Sonymen birge kóterilistiń ult-azattyq sıpatta bolýy sebepti qazaq halqynyń barlyq toptarynyń ókilderi (ekiniń birinde baılar, bolys basqarýshylary, bıler), sondaı-aq demokratıashyl zıalylardyń jekelegen ókilderi qatysty.
Qazaqstannyń ár túrli aýdandarynda paıda bolǵan stıhıaly qozǵalys birte-birte uıymdasqan sıpat ala bastady: Jetisýda (basshylary: Bekbolat Áshekeev, Uzaq Saýryqov, Jámeńke Mámbetov, Toqash Bokın, Áýbákir Júnisov, Serikbaı Qanaev, Monaı jáne Muqan Uzaqbaevtar jáne t.b.) jáne Torǵaıda (basshylary - Ábdiǵappar Janbosynov, Amangeldi Imanov, Álibı Jangeldın jáne basqalar) onyń iri oshaqtary paıda boldy.
Jetisýdaǵy kóterilis tarıhyn: 1) shilde - stıhıalyq narazylyq kórinisteri, 2) tamyz - onyń qarýly kóteriliske ulasýy jáne 3) qyrkúıek-qazan - kóterilistiń birtindep báseńdeýi jáne jeńilis tabýy degen kezeńge bólýge bolady.
