Premer-mınıstr Oljas Bektenovtiń «İlgerileýge bastaǵan alty jyl: Qazaqstan ornyqty damý jolynda» atty Úkimet portalynda jarıalanǵan suqbatyn oqyp, tanysyp shyqtym. Bektenov óz maqalasynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń basshylyǵymen sońǵy alty jylda Qazaqstanda ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýdyń mańyzdy jetistikterine toqtalady. Bilim salasynyń mamany retinde meni otandyq bilim berý júıesinde birqatar mańyzdy reformalar júzege asyrylǵany qýantady. Bul ózgerister oqý sapasyn arttyrý, qoljetimdilikti keńeıtý jáne sıfrlandyrý baǵytynda júrgizilgen. Bektenovtyń sózinshe, 2019 jyldan beri elde 1 200-den astam jańa mektep salynyp, 1 mıllıonǵa jýyq oqýshy orny ashylǵan.
«Aýyldyq jerlerdegi 3 myńnan astam mektep jańǵyrtyldy. Bul 32 apatty jaǵdaıdaǵy jáne 71 úsh aýysymdy mekteptiń máselesin, sondaı-aq elimizdegi 200 mekteptegi oryn tapshylyǵyn sheshýge múmkindik berdi. Bıyl shamamen 200 mekteptiń qurylysy jalǵasady. Sondaı-aq Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes, aýdan ortalyqtary men aýyldarda 1 myń mektepti jańǵyrtý jumystary júrgizilip jatyr. Bul óte mańyzdy baǵyt, óıtkeni elimizdegi orta mektepterdiń 2/3 bóligi aýyldyq jerlerde ornalasqan»,- delingen maqalada.
Bektenovtyń jazýynsha, mektepke deıingi bilimmen qamtý 98%-ǵa jetip, balabaqsha tapshylyǵy 5 esege azaıdy. 2019 jyly qabyldanǵan «Pedagog mártebesi týraly» zań aıasynda muǵalimderdiń jalaqysy 2,5 esege ósti, artyq júkteme azaıtyldy. Jańartylǵan bilim mazmuny engizilip, kreatıvti oılaý, kásipkerlik jáne IT baǵyttary damytyldy. STEM pánderine basymdyq berildi. Barlyq mektepter ınternetpen qamtamasyz etilip, qashyqtan oqytý júıesi damydy. Bilim salasyndaǵy reformalar ınfraqurylymdy jaqsartýǵa, muǵalimderdi qoldaýǵa jáne bilim sapasyn arttyrýǵa baǵyttaldy. Bul ózgerister Qazaqstannyń bilim júıesin halyqaralyq standarttarǵa jaqyndatýǵa múmkindik berdi.
«Prezıdent jarıalaǵan «Jumysshy mamandyqtary jyly» tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý júıesin jetildirýge tyń serpin berdi. Jańa ekonomıka úshin bilikti ári suranysqa ıe kadrlardy daıarlaý maqsatynda kolejder men ónerkásiptik kásiporyndar arasyndaǵy yntymaqtastyq nyǵaıtylýda. Qazirgi ýaqytta 498 kompanıa 410 bilim berý mekemesin qamqorlyqqa aldy, «Jas maman» jobasy aıasynda 180 kolej jańǵyrtyldy. Kolej stýdentteriniń stıpendıasy 50%-ǵa ulǵaıtyldy. JOO stýdentterine arnalǵan 62 myń oryndyq 251 jataqhana paıdalanýǵa berildi»,-delingen Bektenov maqalasynda.
Men ardager-ustaz retinde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń halyqqa Joldaýlaryn únemi tyńdap, gazetke jarıalanǵan maqalalaryn oqyp, saraptap, kóńilge qonymdy tustaryn ózime túrtip qoıamyn. Rasynda sońǵy alty jylda Prezıdent memlekettiń ornyqty damýy úshin mańyzy zor ekonomıkalyq máselelerge basa nazar aýdardy. Shaǵyn jáne orta bıznesti qarjylandyrýdy kúsheıtýdi tapsyrdy. «Bankter týraly» zań qabyldaý qajettigine toqtalyp, ınvestısıalyq ahýaldy jaqsartý, bıznes júrgizýge qolaıly jaǵdaı jasaý qajettigin atap ótti. «Amanat» partıasynyń brendine aınalǵan «Aýyl amanaty» jobasyn oń baǵalap, ony keńeıte túsýdi tapsyrdy. Sondaı-aq elimizdiń ónerkásip áleýetin tolyq paıdalaný, ınfraqurylymǵa qatysty ózekti máselelerdi sheshý, kadrlyq áleýetti arttyrý máselesi de nazardan tys qalmady. Atalǵan máseleler Prezıdent aıtqan orta tapty qalyptastyrýdyń negizi bolmaq. Osy máselege qatysty Oljas Bektenov Úkimettiń otyrysyn ótkizip, onda Joldaýdy iske asyrý jónindegi Jalpyulttyq is-sharalar josparynyń jobasy qaraldy. Premer-mınıstrdiń orynbasary – Ulttyq ekonomıka mınıstri Nurlan Baıbazarov ekonomıkanyń ornyqty ósýin qamtamasyz etip, azamattardyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýdy kózdeıtin 76 is-sharadan turatyn jospar usyndy. İs-sharalarda bilim berý, densaýlyq saqtaý jáne sporttyń qoljetimdiligi men sapasyn arttyrý, onyń ishinde qarjylandyrý máselelerine qatysty túıtkilderdi sheshý kózdelgen. Atalǵan maqsattardy sheshýde memlekettik-jekemenshik áriptestik tetigin, «Áleýmettik ámıan» quralyn paıdalaný, bilim granttaryn saralaý «Aqsha balanyń sońynan júredi» qaǵıdaty boıynsha memlekettik tapsyrys aıasynda mektepke deıingi tárbıe men oqytýdy qarjylandyrýdyń ońtaıly modeline erekshe nazar aýdaryldy.
Prezıdent aıtqandaı, «Negizi maqsat – ádiletti qoǵam qurý jáne sol arqyly damýdyń sara jolyna túsken ozyq el bolý». Osy rette Prezıdent bastamalary men tapsyrmalarynyń júzege asyrylýyna búkil halyq bolyp atsalysý qajet. Óıtkeni Prezıdent ótken jylǵy Joldaýynda halyqtyń quqyqtyq mádenıeti artyp, qoǵamda oń ózgerister baıqalyp kele jatqanyn atap ótti.
«Qazaqstan halqy qazir múlde jańa saıası jaǵdaıda ómir súrýde. Sońǵy bes jylda aýqymdy reformalar jasaldy. Elimizdiń saıası júıesi túbegeıli ózgerdi. Jurttyń sana seziminde silkinis jańaǵa degen betburys jasalýda. Nátıjesinde azamattardyń boıynda jańa ádetter, daǵdylar qalyptasyp, jańa qundylyqtar ornyǵýda. Saıası jáne qoǵamdyq bolmysymyz, mentalıtetimiz jáne mádenı kodymyz ózgere bastady. Bir sózben aıtqanda, Ádiletti Qazaqstan qurylyp jatyr», - dedi Qasym-Jomart Toqaev óz Joldaýynda.
Ádiletti Qazaqstan ornyqtyrýdyń basty urany da, quraly da zań men tártip bolýy kerek. Bul, ásirese búgingi túrli pikirler men kózqarastardyń taıtalasy ýshyǵa túsip, keıde jeke adamnyń ar-namysyn aıaq asty etetin, keıde Qudaıǵa da, Quranǵa da qarsy shyǵyp ata saltty mansuqtap, úlkenderdiń aıtqanyna qulaq asýdan da qalyp bara jatqan qoǵam úshin aýadaı qajet. Aldaǵy ýaqytta qoǵam bolyp jumylyp, Joldaýdaǵy osy úsh qaǵıdany, ıaǵnı zań men tártip, ekonomıkalyq ósim, qoǵamdyq optımızimdi ortaq múdde men maqsaty aıqyndalǵan basty ıdeologıa dep qarastyrǵan jón.
Prezıdent búdjet shyǵystaryn azaıtyp, kiristerin kóbeıtý joldaryn usyndy. Ekonomıkany ártaraptandyrý arqyly birqatar jetistikke qol jetkendiginen habardarmyz. Prezıdent Úkimet pen ákimderge elimizdiń turaqty damýyna múmkindik beretin jańa tetikterdi taýyp, ekonomıkanyń qurylymyn ózgertýdi tapsyrdy. Ekonomıka ósken saıyn áleýmettik teńsizdik azaıyp, orta toptyń kúsheıe túsetinin, kez kelgen istiń tıimdi ólshemi, árbir sheshimniń nátıjesi, árbir jobanyń eń aldymen elge paıdaly bolýy kerektigin eskertti.
Prezıdent óz Joldaýlarynda eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn ońtaılandyratyn negizgi salalardy, atap aıtqanda memlekettik basqarý isinen bastap nesıe jáne ınvestısıa saıasatyna deıingi máselelerdi túgel qamtyp keledi. Júktelgen mindetterdi tıimdi ári ýaqytyly oryndaý úshin biryńǵaı ekojúıe aıasynda jumys isteý asa mańyzdy. Qazir jańa ınvestısıalyq kezeńge aıaq basatyn ýaqyt keldi. Baıqap otyrsaq, ınflásıa baıaýlap, ótken jyldardaǵy joǵarǵy deńgeıden aıtarlyqtaı tómendegen. Elimizdiń halyqaralyq rezervi aıtarlyqtaı ósken. Endigi basty mindet – ınvestısıa úshin otandyq bıznestiń turaqty bolýyn qamtamasyz etip, ekonomıkanyń ınovasıalyq, joǵary tehnologıalyq sektorlaryn damytý.
Sońǵy alty jylda Prezıdent shaǵyn jáne orta bıznesti jetildirýge basa nazar aýdardy. 2029 jylǵa qaraı orta bıznestiń el ekonomıkasyndaǵy úlesin 15 paıyzǵa jetkizý kózdeldi. Búginde otandyq kásipkerlerge jan-jaqty qoldaý kórsetetin túrli memlekettik jáne jeke sektordaǵy kompanıalar bar. Alaıda jekelegen keısterdi qarastyrsaq, memlekettik qoldaý sharalaryn áli de birizdilikke salyp, tıimdiligin arttyra túsirý qajettiligi baıqalady. Biz «Fin Tech» jáne IT-jobalary arqyly kórsetiletin qyzmetter múmkindigin kúsheıtýimiz qajet. Taǵy bir mańyzdy másele - tereń óńdelegen ónim eksporty. Memleket basshysy óńdeýshi sektor ózge bızneske qaraǵanda kóbirek qoldaýǵa ıe bolýy keregin kesip aıtty. Iá, eksporttyń ulttyq ekonomıkany jańa deńgeıge shyǵaratyn tetik ekeni belgili.Eksporttyń artqany-jańa jumys ornynyń kóbeıgeni, óndiris kóleminiń ulǵaıǵany. Oǵan qosymsha salyq pen el ekonomıkasyna quıylatyn ınvestısıany qosyńyz.
Búginde kóptegen el tabıǵı, ekologıalyq taza azyq-túlik ónimderine zárý. Olaı bolsa, biz birinshi kezekte el turǵyndaryn tabıǵı, sapaly aýyl sharýashylyǵy taýarlarymen, ásirese baý-baqsha ónimderimen barynsha qamtamasyz etip, eksporttyńda úlesin arttyrýdy esten shyǵarmaýymyz kerek. Memleket 2024 jyly egin naýqanyna eki ese kóp qarajat bóldi. Biraq osy agroónerkásipke bólinetin búkil aqshanyń 70 paıyzy memleket qarjysy. Prezıdent osy jerde oryndy másele kóterip, Úkimetke bul salaǵa komersıalyq bankterdiń qarajatyn da tartýdy tapsyrdy. Osyǵan deıin dıhandardy qoldap kelgen memlekettik qarjy ınstıtýttaryn sýbsıdıalaý sharalaryn bankterge qatysty jobalarǵa da qoldaný-quptarlyq qadam. Munyń bári sharýalardy aınalymǵa qajetti qarajatpen shuǵyl qamtamasyz etýge, sybaılas jemqorlyq qaterin azaıtýǵa, jáne nesıe alýdy ońtaılandyrýǵa jol ashady. Agroónerkásip keshenin tikeleı sýbsıdıalaý tásilinen arzan nesıe berý tásiline birtindep kóshý- asa mańyzdy mindet dep Qasym-Jomart Kemeluly bólingen qarajattyń bári tıimdi jumsalýǵa tıis ekenin de eskertti. Ol úshin bul saladaǵy sıfrlardyń naqtylyǵy asa mańyzdy mánge ıe.
Byltyr Memleket basshysy aýyl sharýashylyǵyndaǵy derekterdiń úılespeıtinin synǵa alǵan edi. Shyndyqqa janaspaıtyn aqparat pen málimetterdiń burmalanýy – salanyń naqty jaǵdaıyn baǵalap, tıimdi sheshimder qabyldaýǵa kedergi keltirýde. Joldaýda aıtylǵandaı, arnaıy komısıa 2 mıllıon iri qara men 3 mıllıonnan astam usaq maldyń esepte joq ekenin anyqtady. Egin sharýashylyǵynda da jalǵan málimetter keń taralǵan. Bul jaǵdaı, Memleket basshysy atap ótkendeı, shyn máninde, sýbsıdıa alý úshin jasalǵan kózboıaýshylyq pen qarjyny jeke múddege paıdalaný áreketteriniń saldary. Mundaı zańbuzýshylyqtarǵa shuǵyl tosqaýyl qoıylyp, qajet bolǵan jaǵdaıda qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylýy tıis. Óıtkeni bulaı jalǵasa berse, memleket óz halqyn turaqty jáne qaýipsiz azyq-túlikpen qamtamasyz etý mindetin oryndaı almaıdy. Sondyqtan bul saladaǵy zań men tártip kúsheıtilýi kerek. Bul tapsyrmalardyń oryndalýy tikeleı jańadan saılanǵan aýdan jáne aýyl ákimderinen suralýy tıis.
Prezıdenttiń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn usynǵanyna alty jylǵa jýyqtady. Osy aralyqta qoǵam men bılik arasyndaǵy qarym-qatynas mádenıeti aıtarlyqtaı ózgerdi. Memlekettik basqarýdyń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan bul bastama memleket pen qoǵam arasyndaǵy dıalogty jańa, sapaly deńgeıge shyǵarýdyń mańyzdy qadamy boldy. Sonyń ishinde, ákimderdi tikeleı saılaý júıesiniń engizilýi elimizdegi saıası júıeniń jetilýine oń yqpal etýde. Bul qadam jergilikti basqarýdyń ashyqtyǵyn arttyryp, halyqtyń óz ókilderin tańdaý múmkindigin keńeıte tústi.
Memleket basshysy atap kórsetkendeı, aýyl ákimderin tikeleı saılaý júıesi engizilgen 2021 jyldan beri 2,5 myńǵa jýyq ákim saılanǵan. Endigi mindet – jańadan saılanǵan ákimder ár aýyldyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý josparyn ázirleýi tıis. Bul jospar aýyl turǵyndarynyń tabysyn arttyrýmen qatar, olardyń ózin-ózi qamtamasyz etýine múmkindik beretin úı irgelik jerlerdi tıimdi paıdalanýyn qamtýy qajet. Sondaı-aq, jeke sharýa qojalyqtary, dıqandar men fermerlerdi, qaıta óńdeý kásiporyndaryn biriktiretin aýyl sharýashylyǵy kooperatıvterin quryp, olardyń turaqty jáne tıimdi jumysyn uıymdastyrý men damytý basty maqsat bolýy tıis. Al aýdan ákimderi aýyl ákimderine memleket usynyp otyrǵan zor múmkindikterdiń keleshegi týraly aqparattyq túsindirme jumystaryn júrgizýi qajet. Aýyl ákimderiniń damý josparlaryn jınaqtap, taldap, durys jaqtaryn kórsetip,al eskerilmegen máselelermen jumys jasaýǵa baǵyt bergeni durys. Mysaly aımaq bir jylda 65 ónim túrin tutynatyn bolsa, onyń 13 túri o bastan oblystan shyǵarylmaıdy.Qalǵan 52 ónim túriniń 7 túrimen ǵana 100 paıyz qamtamasyz etilgen. Al ózge 45 ónimmen qamtamasyz etý respýblıkanyń basqa aımaqtary men ımport esebinen jabylýda. Sonda bir jylda aýdannan mıllıardtaǵan tenge syrtqa ketýde. Eseptep kórseńiz, sol qarajatqa aýyldarda qanshama jumys oryndaryn ashýǵa bolar edi. Memlekettiń nesıesin almaı-aq jeke kásibin ońtaıly júrgizý arqyly ózin-ózi qamtamasyz etip, tabysqa kenelip otyrǵan otbasylar respýblıkada az emes. Bir otbasy basynda 500 taýyq asyraýdan bastap, qazir ózderi ǵana emes, ózge jerlesterin de jumyspen qamtyp, tolyq bir aýdan ortalyǵyn jumyrtqamen qamtamasyz etip otyr. Jetpis jastan asqan bir aqsaqal úı irgesindegi 600 sharshy metr aýmaqqa jylyjaı ornatyp, qıar, qulpynaı,kók jýa, askók,júzim ósirip, eshkimniń kómeginsiz-aq,tamshylatyp sýarý tehnologıasyn iske qosqan. Sol zeınetker bir jylda 9 tonna taza, tabıǵı ónim jınaýda. Árıne osyndaı qarıalardy kópke úlgi qylý arqyly, jastardy yntalandyrý mańyzdy. Memlekettik baǵdarlamaǵa ıek artpaı-aq sharýasyn dóńgeletip, mol tabysqa qol jetkizip júrgen mysaldar az emes. Óz aýlasynan 18-30 tonnaǵa deıin ónim jınap, paıdasyn kórip otyrǵan el turǵyndary bar. Oılap kórińiz. Ár aýla osynsha ónim berse, onda búkil aýyl jumylsa myńdaǵan tonna ónim alynar edi.Basynda aıtyp ketken aqparattyq jumys arqyly aýdan ákimderi osyndaı qarapaıym eńbek adamdaryna qurmet kórsetip, jan-jaqty nasıhattaýy kerek-aq.
«Aýyl amanaty» baǵdarlamasy aıasynda qolǵa alynǵan «Taýarly nesıe» jobasyn júzege asyrý aýyl ákimderiniń tikeleı aınalysatyn máselesi bolýǵa tıis. Jobanyń maqsaty- áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasylardy kásipkerlikke tartý jáne jeke tabysyn arttyrý. Tetigi óte qolaıly. Memlekettik búdjetten bir tıyn jumsalmaıdy. Ár aımaqtaǵy iri sharýa qojalyqtary esebinen aýyl turǵyndaryna mal túrinde «Taýarly nesıe» beriledi. Máselen iri qara maldyń analyǵy on bastan, qoı analyǵy 15-20 bastan, bıeler bes bastan bastap úlestiriledi. Osy nesıe túrine qol jetkizgisi kelgen azamat jergilikti atqarýshy organǵa qandaı maldyń túri, qansha bas kerektigin aıtyp,ótinim beredi. Jergilikti atqarýshy organ qaryz alýshydan tıisti qujattardy alǵannan keıin taýarlyq nesıe berýshi operatordy anyqtaıdy. Taýarly nesıe maquldanǵannan keıin qaryz alýshy men qaryz berýshi arasynda taýarlyq nesıe berý týraly úsh jaqty shart jasalady. Demek maldy bergen kásipkerdiń táýekeli bolmaıdy. Óıtkeni aýyl ákimi kepil retinde qol qoıyp otyr. Alynǵan mal 7jyldan aspaıtyn merzimge beriledi. Árbir qanat qaqty jobada kemshilikter bolýy da túsinikti. Máselege baıyppen qarap, alǵa qaraı durys qadam jasalýy tıis. Jaqsy mysaldar da barshylyq. Batys Qazaqstan oblysyndaǵy 37 aýyl jumyssyzdyqty tolyq joıǵan.
«Jumysshy mamandyqtar jylyna» qaıta oralsam, Memleket basshysynyń qarapaıym eńbek adamdaryna erekshe qurmetpen qaraıtyny, olardyń qoǵamdaǵy róli men kásibı jetistikterin joǵary baǵalaıtyny qýantady. Úkimetke respýblıkadaǵy 772 kolejde 15 baǵyt boıynsha mamandar daıarlaıtyn kásiptik-tehnıkalyq bilim berý júıesin jetildirý tapsyryldy. Bul jumys eldegi óndiris pen aýyl sharýashylyǵynyń qarqyndy damýyna, jańa óndiris oryndarynyń ashylýyna jáne ekonomıka ósimine sáıkes júrgizilýi tıis. Sonymen qatar, bıznes, eńbek naryǵy jáne jastardyń suranystaryn eskeretin keshendi josparlar ázirleý mindetteldi. Bul bastama jumysshy mamandyqtarynyń bedelin arttyryp, el ekonomıkasynyń damýyna oń áserin tıgizedi.
Prezıdenttiń tapsyrmasy aıasynda joǵary kásibı jáne áleýmettik statýsqa ıe mamandardy daıarlaý basty mindet bolyp otyr. Bul mamandar tulǵalyq jáne kásibılik turǵydan ózin-ózi damytýǵa umtylatyn, eńbek naryǵynda suranysqa ıe kásibı mamandar bolýy tıis. Jastar arasyndaǵy jumyssyzdyqty azaıtý maqsatynda memlekettik shyǵyndardy qajet etpeıtin kelesi baǵyttardy usynýǵa bolady:
Bilim berý men kásiptik oqýdy jetildirý – mektepten bastap jumysqa ornalasýdy jeńildetý jáne eńbek daǵdylarynyń naryq suranysyna saı bolýyn qamtamasyz etý.
Aýyl sharýashylyǵy mamandaryn daıarlaý – aýyldyq jerlerde jumyspen qamtýdy arttyrý úshin naqty sharalar qabyldaý.
Eńbek naryǵyndaǵy az qamtylǵan jastarǵa qoldaý – olardy turaqty jumys oryndarymen qamtamasyz etý saıasatyn jalǵastyrý.
Kásipkerlikke jáne ózin-ózi jumyspen qamtýǵa járdemdesý – kásibı keńes berý arqyly jastarǵa jeke kásibin ashýǵa kómektesý.
Jastarǵa kásiptik baǵdar berý – olardyń áleýetin anyqtap, sáıkes mamandyqtar boıynsha bilim alýyna jaǵdaı jasaý. Bul sharalar jastardyń jumysqa ornalasý múmkindigin arttyryp, eldegi ekonomıkalyq ósimge oń yqpal etedi degen senimdemin.
Ergeshov Abaı Jomartuly
QR Bilim berý isiniń úzdigi
ardager-ustaz
Qyzylorda oblysy
Shıeli aýdany
