Qazaqstannyń energetıka salasy tyǵyryqtan qalaı shyǵady? Qordalanǵan máseleni sheshýdiń joly qaısy? Daǵdarys qamytynan qutylý úshin qansha shyǵyn kútip tur? Osy túıtkilderdiń jaı-japsaryn energetıkalyq sarapshy, PhD doktory Almaz Ábildaev aıtyp berdi.

– 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstannyń energetıka salasynyń jaǵdaıy qandaı?

– Qazir bul saladaǵy basqarý úlgileri ózgeriske ushyrap jatyr. Munaı ónerkásibi arqyly ájeptáýir tabysqa qol jetkizdik. Atap aıtqanda, ýrannyń, basqa da metaldardyń úlken assortımentin satamyz. Jaqynda Qazaqstan sırek kezdesetin jer metaldaryn ıgerýge kirisedi.

Meniń esepteýim boıynsha, qolaıly syrtqy ekonomıkalyq jaǵdaıdy eskersek, bıyl 12 mıllıard dollarǵa deıin kiris alamyz. Qazaqstan 2007 jyldan beri alǵash ret mundaı tabysqa ıe bolaıyn dep tur.

Álemdik baǵamen salystyrǵanda, jaqsy energetıkalyq jaǵdaı jasaldy, biz munyń ıgiligin kórýimiz kerek. Munaı ónerkásibi olımpıadalyq rekordtar ornatyp, munaı óndirý isi ósýde. Qazaqstanda tipti adam resýrstaryn basqarý salasynda da joǵary tehnologıalyq tájirıbeni qoldanatyn transulttyq kompanıa (TUK)  bar.

Iaǵnı, barlyq batys tájirıbesi, bıznes tásilderi, logıstıka da osynda.

Alaıda, energetıka salasynda jaǵdaı máz emes. Bizde is júzinde generasıanyń 80 paıyzy kómir arqyly júzege asyrylady. Tipti, ýaqyt óte kele bul kórsetkish artýy múmkin. Árıne, bizde kómir qory mol. Qazaqstanda 300 jylǵa jetetin 78 mıllıard tonna kómir qory bar.

Alaıda, bizdegi shyndyq basqa. Biz qysqa merzimde kómirden bas tarta almaımyz. Sondyqtan basqa salalarǵa nazar aýdara otyryp, dekarbonızasıa jelisi boıynsha muqıat jumys isteý kerek.

Menińshe, Parıj kelisimi jan-jaqtan soǵylǵan geosaıası daýyldy eskere otyryp, qaıta qaralady nemese keıinge shegeriledi. AQSH-ta respýblıkashyldar bılikke kelse, olar bul kelisimnen qaıtadan shyǵa alady. Jalpy, ulttyq múddemiz keńestik sıpattaǵy bul qujattan joǵary turýy kerek. Al biz ony mantra sıaqty qabyldaımyz.

Elimizde 2021 jyldan bastap elektr energıasynyń tapshylyǵy baıqaldy. Biraq munaı óndirý  ónerkásibi oıdaǵydaı júrip jatyr. Sondyqtan búkil energetıka salasy nashar kúıde dep aıtý múmkin emes. Qazir osy faktordy eskere otyryp, Energetıka mınıstrligin eki organǵa bólý týraly sheshim saıası deńgeıde qabyldanyp jatyr. Munaı jáne gaz mınıstrligi men Energetıka jáne atom ónerkásibi mınıstrligi bólek-bólek bolady.

PhD doktory Almaz Ábildaev

– Qazaqstan energıa tapshylyǵyn qashan jáne qalaı eńsere alady?

–  Turǵyndar elektr qýaty rozetkadan alynady dep oılaıdy. İs júzinde elektr energıasynyń tozýy jáne joǵalýy úlken másele bolyp qala beredi. Qazaqstanda Soltústik-Ońtústik elektr jelisiniń uzyndyǵy 1400 shaqyrymdy quraıdy. Soltústik energıaǵa baı.

Al halyq tyǵyzdyǵy joǵary ońtústikte tapshylyq bastalady. Sondyqtan biz elektr qýatyn sol jaqqa, mysaly, Qazaqstannyń soltústiginen tasymaldaımyz. Degenmen, bul jaǵdaıda elektr energıasy 30 paıyzǵa deıin joǵalady.

Buǵan qosa, jaqynda Ózbekstan energıanyń joǵalyp ketýinen óship qalý qaýpi bar ekenin eskertti. Este bolsa, 2022 jyldyń basynda Qazaqstannyń, Ózbekstannyń jáne Qyrǵyzstannyń keıbir aımaqtary jaryqsyz qalǵan edi. Qaıta olardyń eskertkeni jaqsy boldy, endi biz olardyń jalpy jelidegi shamadan tys júktemesin tegisteı alamyz.

Qazaqstannyń elektr energetıka salasyn damytyp, máselesin sheshýge 20 jyl ýaqyty bar. Muny sheshýge 30 mıllıard dollardan astam ınvestısıa qajet. Infraqurylymdy tolyqtaı jańartý qajet. Sonymen qatar, baǵany birden birneshe esege kúrt kóterý múmkin emes. Bul áleýmettik narazylyqtyń týyndaýyna alyp keledi.

– Qazaqstannyń energetıka salasynda qordalanǵan máselelerdi sheshý úshin ınvestısıadan basqa ne qajet?

– Máseleni ashyq moıyndaý úshin eń aldymen bıliktiń batyldyǵy kerek. Bul túıkilder 10-20 jyldyń ishinde naqty sheshilse de, úlken jetistik bolar edi. Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeev burynǵy rejımniń kóptegen kemshilikterin moıyndady. Olar ótkendi paraqtap, naqty damý satysyna kóshti. Endi Qazaqstan da aldyna qol jetkizýge bolatyn maqsattar qoıý kerek. Munaı ónerkásibinen túsken qarjyny elektr energetıkasyna bólip, ınfraqurylymdardy – qazandyqtardy, týrbınalardy, jelilerdi kezeń-kezeńmen aýystyrý qajet.

– Qazaqstan Úkimeti qazir «Tarıfti ınvestısıaǵa aıyrbastaý» degen jańa tarıf saıasatyna kóshý kerektigin aıtyp otyr. Muny energetıkalyq jańǵyrtýdyń eń mańyzdy draıveri dep sanaıdy. Jobanyń naqty perspektıvasy týraly ne aıtýǵa bolady?

– Ókinishke qaraı, «Tarıfti ınvestısıaǵa aıyrbastaý» jobasy máseleni sheshýdiń júıeli mehanızmi emes. Menińshe, jalǵyz baǵdarlamanyń ózi tyǵyryqtan shyǵara almaıdy. Kem degende, qosalqy, ıaǵnı rezervtik josparlardy ázirlep, «maksımaldy baǵdarlama» jáne «mınımaldy baǵdarlama» jasaý qajet. Biz jańarýdyń 3 tolqynyn jiberip aldyq. Máselen, kórshi Qyrǵyzstanda ınfraqurylymnyń bir bóliginiń tozýy 90 paıyzǵa jaqyndap qaldy. Biraq qarajattyń joqtyǵynan ony jańarta almaıdy. Al bizde qarjy bar, biraq áli aýqymdy jańǵyrtý júrgizip jatqan joqpyz.

Qazir biz energetıka salasyn basqarýda túbegeıli kózqaras qajet ekenin túsindik. Jańa jaǵdaılar memlekettik retteý men naryqtyq qatynastar arasyndaǵy názik tepe-teńdikti talap etedi. Menińshe, myna shyndyqty aıtqan durys: elektr energetıkasyn memleketten basqa eshkim qutqara almaıdy. Memleket ınvestor retinde áreket etpese, eshkim jasamaıdy.

TMD elderindegi eń tómengi baǵalardyń biri bolyp sanalatyn qazirgi 25 teńgelik ortasha tarıfti 200 teńgege kótersek te, bul ahýaldy retteı almaıdy. 1960-1980 jyldary salynǵan barlyq ınfraqurylymdy jańǵyrtý úshin aldymen orasan zor aqsha salý kerek. Eske sala keteıin, sol jyldary Qazaqstan 26 GVt elektr qýatyn óndirýge qol jetkizdi.

Qandaı da bir mıftik ınvestorǵa súıenip, aǵa urpaqtyń tań qaldyrǵan jumysyn qaıtalaý qıynǵa soǵady. Infraqurylymdy jóndeý úshin biz memlekettik ınvestısıaǵa senýimiz kerek. Al tuńǵıyqtyń shetinen alystaǵan kezde ǵana ınfraqurylymnyń qaı bóliginde jeke ınvestorlardy tartýǵa turarlyq ekenin kórýge bolady. Bul jerde logıka bolsa, árıne. Jańa bazalyq ınfraqurylymdy ózimiz jasamaıynsha, bizge ınvestor kelmeıdi. Bizde tarıfter óte tómen, memleket energetıka salasynyń sýbsıdıalanatynyn moıyndaýy kerek. Áıtpese, ınfraqurylymnyń odan ári nasharlaýyn baıqaıtyn jaǵymsyz senarı oryn alýy múmkin.

– Soǵan qaramastan, qazirdiń ózinde birqatar jobalar iske qosyldy. Energetıka mınıstrligi jańa jylý elektr stansalarynyń qajettiligi týraly aıtyp, Kókshetaýda jylý elektr ortalyǵyn salý úshin tender daıyndalyp jatqan kórinedi...

– Óıtkeni, bizdegi jylý elektr stansıalary 1940 jyldary, keıbiri 1930 jyldary salynǵan. Sáıkesinshe, jylý elektr stansıalary jabdyqtarynyń ábden tozyǵy jetti. Munyń sońy Petropavlda bolǵan aýyr jaǵdaıǵa ákeldi.

Aıtyp ótkenimdeı, Qazaqstan 30 jylda energetıka salasyn – negizinen elektr energetıkasyn qarjylandyrýdyń úsh kezeńin ótkizip aldy. 30 jyl ishinde salalyq jobalarǵa júıeli túrde 10-15 mıllıard dollar ınvestısıa quıý kerek edi. Týrbınalardy, qazandyqtardy, jelilerdi jańartý qajet bolatyn. Al biz munyń ornyna keńestik murany belsendi túrde paıdalanyp keldik. Meılinshe, jańa jylý elektr stansıalaryn salý qajet. Eski JES-terdiń tozyp ketýi qazir demografıalyq prosesterge, Qazaqstandaǵy halyq sanynyń ósýine keri áserin tıgizedi.

- Sizdińshe, energetıkalyq daǵdarystan shyǵý úshin Qazaqstanǵa bir AES jetkilikti me?

- Bir AES salyp alsaq jaqsy. Onyń ózine 12 jyl ketedi. Munyń ózi eki energobloktan turady. 1200-den 2400 vt. Bolashaqta ekinshi AES-ti elimizdiń ońtústik nemese batys óńirinen salý kerek shyǵar. Iaǵnı, qaı jaqta tutynýshy kóp, ne bolmasa energıa kózi tapshy, sonda salý qajet. Aıta ketý kerek, Belarýs memleketi alty jylda salyp aldy.

- Keı óńirde energıany shamadan tys qajet etetin ónerkásip oryndary kóp. Olarǵa bir qala tutynatyn energıa ketýi múmkin eken...

- Ekonomıka qalaı damıdy? Damyǵan memleketterde elektr qýatynyń 20 paıyzyn aldyn ala júrgizip otyrady. Iaǵnı, kerekti energıa kózinen 30-40 paıyzǵa artyq óndiredi. Negizi elektr energıa bolmasa, eshteńe damymaıdy. Ekonomıka ilgeri baspaıdy, JİÓ óspeıdi. Adamzatqa eń kerekti dúnıe ınternet te emes. 31 jylda bir nysan salmadyq. Tym bolmasa, jańa jylytý elektr stansıalary da boı kótermedi. Jańa tehnologıamen salynǵan JEO-larǵa kómir kóp ketpeıdi.

Bizdegi eń úlken másele – aýyzbirlik joq. Energetıka mınıstrligi men Ekologıa, geologıa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi birdeı paıymǵa kelý kerek. Popýlızmdi qoıý kerek.

Jasyl energetıka dep jeldetkishterdi, kún batareıalaryn qoıyp, energıa tapshylyǵyn sheshýge atsalysamyz deý múmkin emes. Bul balamaly energıa kózderi -40, +40 temperatýraly memleketke kelmeıdi. Qazir burynǵydaı emes, úkimet músheleri de jerge túsip, jumys isteýge kóship jatyr. Máselen, AES energıa kózin ǵana emes, ǵylymdy da damytady. Keıin ózimiz ıgersek, jaımen ıadrolyq otyn óndiremiz. Bizde ýran qory mol. Iadrolyq otynnyń úsh-tórt túrin ıgersek, ýrannyń ózimen qyrýar qarjy tabýǵa bolady. AES salynsa, ǵylymǵa  serpin berilse, ári qaraı damıtyn jol kóp.

Halyqaralyq MAGATE boıynsha 150-den astam memleket AES salýǵa usynys jasapty. Sondyqtan AES-tiń 3+ býynynda emısıa joq, aýany lastamaıdy. Byltyr jeltoqsan aıynda Túrkıadaǵy Akkýıýda salynyp jatqan AES-ti kórdik. 4 energoblok salyp jatyr. İshteı qyzǵanyp qalasyń. Dál sondaı 4 energoblok Qazaqstannyń eki jaǵynda tursa, keremet qoı.

– Sizdińshe AES-ti qaı memleket salǵany jón...

– Bul memlekettik turǵydan sheshiletin másele ǵoı. Biraq Túrkıa nege Reseıdi tańdady? Sebebi, Japonıa men Fransıa 42-44 mlrd AQSH dollaryn suraǵan. Al Reseı 22 mlrd dollarǵa salyp, oǵan qosa mamandardy oqytady. Aıyrmashylyq jer men kókteı ǵoı. Túrikter osynyń bárin eskerdi. Kelesi jyly bir energoblogy iske qosylady. Bul AES 60 jylǵa deıin jumys isteıdi eken. Tipti, 80 jylǵa deıin energıamen qamtamasyz etetini eseptelgen. Sonda memleket 20 jyl qarjysynan qutylsa, qalǵan 40 jyl taza memleketke, halyqqa jumys isteıdi.

Keıbir kompanıa qaǵaz boıynsha bárin qatyramyz deıdi. Shyn máninde, tájirıbe júzinde bir nysan jumys istep tur ma? Osy jaǵyna kóńil bólý qajet.

Onyń ústine Qazaqstan Germanıa sıaqty baı memleket emes. Eger tarıf baǵasyn 200-300 teńge qylatyn bolsań, japondardy shaqyrasyń, 60 teńge bolsyn deseń - Reseıdi.

Taǵy bir nárse – Rosatom Belarýs memleketine AES-ti qalaı tez jáne arzan salyp berdi? Bulardyń da tájirıbesin zertteý qajet.

TMD boıynsha eń arzan janarmaı, energıa kózi bizde eken. Memleket baǵany ustap tur.

Kórshi Ózbekstanda AI-95 janarmaıy – 500 teńge, Grýzıada – 700, Túrkıada – 880 teńge. Bularda baǵa qubylmaly. 2025 jyly qańtardan bastap Eýrazıalyq odaq aıasynda biryńǵaı energıa keńestigi kúshine enedi. Ol kezde baǵa birdeı bolady. Sol sebepten AES salar kezde túrikter sıaqty pragmatıkalyq turǵydan arzan ári sapaly jaǵyna mán berý kerek shyǵar.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!