Konferensıa barysynda Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ejelden qalyptasqan memlekettik basqarý, quqyqtyq normalar men sot bıligi týraly, Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan Kereı men Jánibek handar, Qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa súbeli úles qosqan Qasym han, Hahnazar han, Táýekel han, Esim han, Salqam Jáńgir han, Áz Táýke han, Abylaı han, Ábilqaıyr han jáne áıgili Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bılerdiń el basqarýǵa daıyndaǵan zań-erjeleri men bıler sotynyń memleketimizdiń quqyqtyq júıesin nyǵaıtýdaǵy róli ǵylymı turǵyda jan-jaqty zerttelip, talqylanatyn bolady. Elimizdiń memlekettiligin nyǵaıtýda Qazaq handyǵy men oǵan qyzmet kórsetken bıler sotynyń tóreligi, bılerdiń quqyǵy men ádildigi, mádenıettiligi men biliktiligi jáne oǵan qatysty quqyqtyq tarıhı qujattar jan-jaqty zerdelenedi. Konferensıaǵa Astana qalalyq sotynyń delegattary sondaı-aq, respýblıka kólemindegi belgili zańgerler, tarıhshylar, fılolog, etnograf ǵalymdar, izdenýshi-zertteýshiler qatyspaqshy.
Qazirgi ýaqytta Qazaq eliniń quqyǵy men bılerine qatysty jergilikti oblystyq muraǵattar men mýzeılerde, kitaphanalarda saqtalǵan qundy qujattar men foto sýretterdi, basqa da eksponattardy jınap, saraptaý júrgizý qolǵa alynǵan. Astana qalalyq sotynda ornalasqan tarıhı murajaıda Qazaq handyǵy tusyndaǵy handar men bıler sotynan maǵlumat beretin tarıhı derekter jınastyrylyp, ornalastyrylǵan.
Qazaq handyǵyn qalyptastyrý men nyǵaıtýdaǵy Qazaq eliniń quqyǵy, bıler sotynyń tóreligi, Maıqy bı zamanynan beri qaraıǵy dala zańdarynyń memlekettik bılikti damytýdaǵy mańyzyn, sabaqtastyǵyn taldaý, memleket basqarýdaǵy handar men sultandardyń róli,bılerdiń advokattyq, prokýrorlyq mindetteri men tergeý amaldaryn júrgizýi, bılerdiń zań shyǵarý quqyǵy, bılerdiń sot tóreligin júrgizýdegi ádildigi jáne táýelsizdigi,Qazaq bıler sotynyń bitimgerlik róli jaıyndaǵy taqyryptar Astana qalasynyń aýdandyq sottarynda zerdelenýde.Bıler shyǵarǵan zań-erejeler men úkim-sheshimderdiń qazirgi Respýblıka Konstıtýsıasynan, qylmystyq, azamattyq kodeksterden, ózge de zańdardan kórinis tabýy, Qazaq bıleri júrgizgen ádil sot tájirıbesine súıene otyryp, qazirgi sot júıesin jetildirýdiń ózekti problemalary saraptalýda.Qorytyndylaı aıtqanda alqaly jıynda bıler sotynyń ádildik prınsıpi – táýelsiz elimizdiń sot júıesindegi reformalyq kezeńder men onyń álemdik standartqa saı damý, kóshpeli qazaq qoǵamyndaǵy dástúrli quqyqtyq mádenıet, Qazaqstanda quqyqtyq jáne zaıyrly demokratıalyq memleket qalyptastyrý men damytý prosesindegi sot júıesiniń qosqan úlesi,memleketti quqyqtyq ornyqtyrýdyń mańyzdyǵy jóninde baıandamalar tyńdalatyn bolady.
Bıyl Bas qujat – Konstıtýsıanyń qabyldanǵanyna 20 jyl tolady. Qazaq memleketiniń quqyqtyq qalyptasýy, ata zańymyz Konstıtýsıa – «Jeti Jarǵydan» bastaý alatynyn nyq senimmen aıtýǵa bolady. «Qazaq handyǵynyń nyǵaıýy, Qazaq eliniń quqyǵyndaǵy zańdar júıesi – «Jeti Jarǵy» jáne onyń búgingi Konstıtýsıamen sabaqtastyǵy» jaıynda Astana qalalyq sotynyń tóraǵasy Tilektes Bárpibaev óz oıyn bylaısha jetkizdi:
– Qazaq eliniń úsh júz ulystaryn bir ortalyqqa baǵyndyryp, biregeı Qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ıdeıa, búgingi Qazaq memleketiniń táýelsizdiginiń dańǵyl jolynyń bastaýy boldy. Urpaqtyń bolashaǵyn baıandy etý jolyndaǵy «Jeti jarǵy» búgingi táýelsiz elimizdiń quqyqtyq demokratıalyq memleket ornatýynyń qaınar kózi dep bilemiz. Úsh júzge bılik júrgizgen Bı babalarymyz Táýke hannyń tusynda qazaq halqynyń dástúrli ádep-ǵuryp zańdarynyń jıyntyǵy – «Jeti jarǵyny» qabyldady. 17-ǵasyrda qazaq handyǵynyń ydyraý qaýpiniń týýyna baılanysty Táýke han eldiń aýyzbirligin, beıbit ómirin saqtaý maqsatynda dástúrli quqyqtyq qaǵıdalardy saqtaı otyryp, «Jeti jarǵyny» bekitti. Qazaq qoǵamynyń memlekettik damýy jolynda myqty bılik pen birlikti qamtamasyz ete alatyn, el arasyndaǵy aýyzbirlikti saqtaý, tártipti nyǵaıtý jańa zańdar júıesi «Jeti jarǵyda» tolyq qamtyldy. «Jeti jarǵyǵa» súıenip, bı-sheshender el ishindegi daý-janjaldar men saıası mańyzy bar máselelerdi ádil sheship otyrdy. «Zań júıesi qazaq halqynyń ómirlik máselelerin barlyq jaǵynan qamtyp, sonyń nátıjesinde Táýke hannyń bılik etken tusy Qazaq handyǵynyń barynsha kúsheıip, dáýirlegen kezi boldy» degen tarıhı jazbalar bar. «Jeti jarǵydan», «Alash» partıasynyń baǵdarlamasynan bastaý alatyn zańdar júıesi búgingi 20 jyl tolyp otyrǵan Ata Zańymyz – Konstıtýsıanyń tutas bolmysy ispettes, – dep túıindedi.
17-ǵasyrda qazaq handyǵynyń ydyraý qaýpiniń týýyna baılanysty Táýke han eldiń aýyzbirligin, beıbit ómirin saqtaý maqsatynda dástúrli quqyqtyq qaǵıdalardy saqtaı otyryp, «Jeti jarǵyny» bekitti. Qazaq qoǵamynyń memlekettik damýy jolynda myqty bılik pen birlikti qamtamasyz ete alatyn, el arasyndaǵy aýyzbirlikti saqtaý, tártipti nyǵaıtý jańa zańdar júıesi «Jeti jarǵyda» tolyq qamtyldy. «Jeti jarǵyǵa» súıenip, bı-sheshender el ishindegi daý-janjaldar men saıası mańyzy bar máselelerdi ádil sheship otyrdy.
Ǵalamdyq jaǵdaıda adamzattyń ósip-órkendeýinde, memlekettiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynda qoǵamdyq ınstıtýttardyń nyǵaıýyna yqpal etetin zańnamalyq aktiler qaı kezeńde de zaman talabyna sáıkes bolýy shart. Osy turǵysynan alǵanda Bas qujat – Konstıtýsıamyzdyń quzyretinde quqyqtyq memlekettiń negizi qalanyp, zańdylyq pen tártip nyǵaıdy.
Bıyl Qaramola zań erejesiniń qabyldanǵanyna 130 jyl tolady. 1885 jyldyń mamyr aıynda Qaramolada ótken sıeze tóbe bı bolyp saılanǵan Abaıdyń ózi bul qujatty jazyp shyqqan. «Semeı qazaqtary úshin qylmystyq isterge qarsy zańerejelerinen» Abaıdyń el bıleýdiń ádettik-quqyqtyq júıesi men ıslam dini bekitken zań normalaryn zaman talabyna saı jańartý ıdeıalaryn aıqyn kórýge bolady. 74 ereje, ıaǵnı 74 baptan turatyn zań1886 jyly general-gýbernatordyń buıryǵymen Qazan qalasynda basylyp shyqqan.
«Eldestirý elshiden» degendeı, konferensıada qazaq qoǵamyndaǵy bıler ınstıtýtynyń róli, qazaq bıler sotynyń bitimgerlik rásimder jónindegi ǵylymı zertteýler búgingi zamanmen sabaqtasady. Osydan birer jyl buryn «Medıasıa týraly» zań qabyldanǵan bolatyn. Medıasıa ınstıtýtyn engizýdiń alǵysharttary Memleket basshysy bekitken quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda aıqyndalǵan. Medıasıa uǵymy bitimger, mámleger, deldaldyq etý, beıbit kelisim degen maǵnany qamtıdy.
«Sot tóreliginiń negizgi maqsaty – qylmys jasaýshylar qataryn kóbeıtý emes, adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý jáne qalpyna keltirý» ekenin konferensıada Astana qalalyq sotynyń sýdıasy Oralhan Tursynov taldaıtyn bolady. Imperatıvti jazalaý normalaryn asa aýyr qylmystarǵa qatysty saqtap, al qalǵan qylmystar boıynsha shekken zıannyń ornyn toltyrý maqsatymen sot tóreligin júzege asyryp, qylmystyq proseste tatýlastyrý rásimderin qoldanýdy baǵdar etip alynýda. Bul jańadan qabyldanǵan qylmystyq prosestik kodekstiń maqsattarynyń biri. Búginde eýropa elderiniń kóbi osyndaı baǵytty ustanyp keledi. Bul quqyq keńistiginde óziniń durystyǵyn dáleldedi. Medıasıa bas bostandyǵynan aıyrý túrindegi jazaǵa balama retinde qoldanylyp, qylmys saldarynan bolǵan zalaldyń ornyn eselenetin múlikpen toltyrý, belgili bir jerlerde májbúrli jumysqa tartý sıaqty jazalardyń zańdyq turǵydan qoldanylýy.
Osy medıasıa ınstıtýtyn zertteı kele bitistirýshilik tájirıbesi qazaq eliniń tarıhynda baǵzy zamannan bolǵanyn Astana qalalyq sotynyń Keńse basshysynyń orynbasary Aıbol Ibragımovta óz baıandamasynda tarqatady. Jalpy, medıasıa ınstıtýty qazaq qoǵamyna jat emes. Ultymyzdyń tarıhynda bıler ınstıtýty bolǵanyn jaqsy bilemiz. Bul naǵyz dalalyq demokratıanyń jarqyn kórinisi. Azamattar arasynda týyndaǵan daý-damaılardy bıler, ot aýyzdy, oraq tildi sheshender, danagóı aqsaqaldar ádil sheship otyrǵan. Bul qazaq halqynyń ejelgi ómir súrý saltynan kele jatqan qundylyqtar. Medıasıa men bıler sotynyń kóp uqsastyqtary bar jáne ony qazaq balasy yqylym zamanynan beri qoldanyp kelgen. Bılerdiń negizgi sheshetin máselesi – kelgen shyǵyndy qalpyna keltirip daýlasýshylardy bitimge jetkizý. Osyny birinshi orynǵa qoıyp, eki tarapty da qanaqattandyrýdy kózdegen. Qazirgi qoldanylyp otyrǵan medıasıa bıler ınstıtýtynyń jarqyn kórinisi.
Azamattyq sot óndirisine sýdıanyń qatysýymen bitimgershilik rásimderdi (sot medıasıasyn) engizýdiń pılottyq jobasy engizildi. Sot medıasıasy – bitimgershilik rásimderdi júzege asyratyn sýdıanyń járdemdesýimen sot prosesi taraptarynyń arasyndaǵy daýdy retteýdiń bitimgershilik rásimi. Medıasıa bas bostandyǵynan aıyrý túrindegi jazaǵa balama retinde qoldanylyp, qylmys saldarynan bolǵan zalaldyń ornyn eselenetin múlikpen toltyrý, belgili bir jerlerde májbúrli jumysqa tartý sıaqty jazalardyń zańdyq turǵydan qoldanylýy. Máselen, ótken jyly barlyǵy 45 myń 259 azamattyq is aıaqtalyp, 30 myń 464 is boıynsha sheshim shyǵaryldy. Onyń ishinde 355 is beıbit kelisimmen aıaqtaldy. Al, qylmystyq ister boıynsha 3 myń 157 tulǵaǵa qatysty 2 myń 611 is qaralyp, 1 myń 842 tulǵaǵa qatysty 1 myń 454 sot úkimi shyǵaryldy. Medıatorlardyń qatysýymen 105 qylmystyq is qaraldy.
2013 jyly «2014–2016 jyldarǵa arnalǵan«Halyq tarıh tolqynynda» atty tarıhı zertteýlerbaǵdarlamasy qabyldandy. Otandyq tarıh ǵylymynyń damýynda ulttyq tarıhtyń tutas kórinisin qalypastyrý, otandyq tarıhtyń ózekti máselelerin zertteý, tarıh ǵylymyn jańǵyrtý máselesi qolǵa alyndy. Sol kezden bastalǵan otandyq tarıhty zertteý Abylaı hannyń 300 jyldyq mereıtoıymen ulasyp,Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótý jylnamasyna sabaqtasty.
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn toılaý bastamasy Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Máńgilik El» ulttyq ıdeıalogıaǵa aınalǵan ıdeıasynyń bastamasy. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıyn atap ótý, sottardyńjańa tarıh betterin qaıta qarap, sot júıesiniń erterekten kele jatqan quqyqtyq dástúrin keńirek tanýǵa, búgingi urpaqtyq sanasynda qaıta jańǵyrtyp, bolashaqpen sabaqtasýyna mol múmkindik beredi degen úmittemiz.
Tynys AHMETJANOVA, Astana qalalyq sotynyń baspasóz qyzmetiniń ókili.
