Analar týraly sóz qozǵaǵanda «Perzentimniń tabanyna kirgen tiken, mańdaıyma qadalsyn» degen sóz eriksiz eske túsedi. Osyndaı aýyr sózderdi aıtyp, jankeshtilik erlikterge barǵan analarǵa tańǵalmasyńa amal joq. Kerek deseńiz, rýhty analar otbasynyń bereke-birligin ǵana saqtap qoıǵan joq, qolyna qylysh, naıza alyp, jaýǵa da shapty, el de basqardy. Tarıhtaǵy batyr analarymyz – Tumar, Bopaı, Gaýhar analarymyzdyń erligi, Nurılá, Danabıke, Qarashash analarymyzdyń dana bolmysy osynyń kýási. Al tarıh betterinen túbegeıli joıylýǵa shaq qalǵan tutas bir jurtty aman alyp qalyp, qaıta ósip-ónýine eleýli úles qosqan analardyń biregeıi – Altyn Qaıshyly atanǵan İzbıke ananyń ómiri tutas bir tarıh. Qazaqtyń Sirgeli, Jalaıyr rýlary ǵana emes, Ortalyq Azıada jaıylyp jatqan keshegi kóshpendi jurttardyń búgingi urpaqtary, ıaǵnı Noǵaı, Qaraqalpaq, Ózbek syndy qazaqqa qany da, jany da, tili men dili de jaqyn halyqtardyń ishindegi keıbir jazbagerleri Altyn Qaıshyly ana erligi men danalyǵyn ańyz qylyp áli kúnge deıin aıtyp ta, jazyp ta keledi. Rasynda, dáýirinde qazaqtekti Oısyl ulysynan taraǵan urpaqtartútinin qaıta tutatqan el anasy Altyn Qaıshyly İzbıkeni áz tutady. Óıtkeni Qazaqtyń basyna tóngen nebir zulmat zamandarda ultymyzdyń tektiligin saqtaǵan analar ekenin este saqtaǵanymyz jón.
Jalpy, Altyn Qaıshyly anamyz týraly sóz qozǵalǵanda tarıhı shejiredegi «Oısyl qyrǵyny» jaıly oqıǵadan bastaý alady. Sol qyrǵynnan aman qalǵandardyń ishinde Altyn Qaıshyly İzbıke anamyzdyń urpaq saqtaýdaǵy erligi aıtylady. Sebebi, ol kisige Táńir bergen danalyǵymen qosa sheberlik qasıetti de darytqan eken. Dáýirinde kóshpendi jurtta danalyq pen sheberlik qasıeti bar jandar qashan da qurmetke ıe bolǵan. Sondyqtan ondaı kisiler el bıleýshilerdiń yqylasyna bólenip otyrǵan. İzbıke ananyń tiginshilik óneri qarapaıym halyqty ǵana emes, handy da tamsandyrypty.
Negizi, Oısyldyń uldarynyń bári batyr, jaýjúrek bolypty. Bul sózdiń de jany bar. Óıtkeni Turymbet degen balasy tý ustaýshy – «týbegi» qyzmetinde eken. Al Borash degen uly han áskeriniń qolbasshy qyzmetin atqarypty. Jalpy, Oısyldyń otyz uly mynalar: Álihan, Baqyrhan, Qorqyt, Tóbeke batyr, Týra, Sholaq, Báıgel, Ámirbek, Ótep, Tynybek, Shynybek, Nurbek, Nurymbet, Qulymbet, Qosaqbaı, Alshynbaı, Jurynbaı, Baıymbet, Jarymbet, Sadyq, Sydyq, Tólep, Arystan, Borash, Jaras, Janas, Syrymbet, Turymbet, Jalmambet jáne taǵy basqa.
Osyndaı ataǵy alysqa ketken áýlet bolǵandyqtan hannyń ordasy Oısyl elimen qatar ári jaqyn boldy. Oısyl eliniń bas batyry (batyrbasy) Tóbeke batyrdan Ótep batyr, odan Syrymbet, Jalmámbet, Turymbet tarady. Bul úsheýi de elge tanylǵan batyrlar edi. Syrymbet batyrdyń İzbıke atty báıbishesiniń óz aldyna aýyly, sheberhanasy, qyzmetkerleri bolyp, asqan tiginshilik sheberligimen Qarataý óńirine tanylǵan. Eldiń bek-myrzalary, batyrlary, sonymen qatar han ordasynyń adamdary saltanat kıimderin arnaıy kelip İzbıke anaǵa tiktirgen. İzbıke ananyń sheberligine tánti bolǵan han altynnan qaıshy jasatyp syıǵa tartqan. Sodan keıin Altyn Qaıshyly İzbıke ana atalyp el qurmetine bólengen.
Han Ordasynyń adamdarymen birge Jánibek hannyń jalǵyz qyzy Amanbıke de kıim tiktirýge İzbıke anaǵa kelip-ketip júretin. Han qyzy kıimin tiktire júrip İzbıke ananyń qaınysy el tulǵaly, el aýzyna batyrlyǵymen ilige bastaǵan Borash myrzamen kóńil jarastyrady. Kóńil jarastyǵy sezimge ulasyp, han qyzy júkti bolyp qalady. Súıgen qyzynyń júkti bolǵanyn estigen Borash myrza Hanǵa quda túsýge adamdar jiberetinin aıtady.
Tabıǵat syıyn qalaı jasyrsyn, han qyzymen Borash myrzanyń jaqyndyǵy týraly sóz el aýzyna ilinip, Oısyl urpaqtarynyń aıbyndap bara jatqan bedelin kóre almaı júrgen han ýáziriniń qulaǵyna da jetedi. Uzamaı hanǵa quda túsý úshin Oısyldan jaýshy adamdar keledi.
Ýázirdiń han qyzyna oıy bar edi. Qudalyq jónimen kelgen adamdarǵa qazaqy dástúr boıynsha dám alǵyzyp óziniń aram oıyn bildirgisi kelmegendeı «aqyldasyp alaıyq» dep kúte turýlaryn aıtady. Oısyldan kelgen adamdardy kúttirip, ýázir hanǵa keledi.
– Han ıem, sizdiń mártebeńizge tańba salyp, bedelińiz ben abyroıyńyzdy taptap, basynyp otyr! – deıdi ýázir hanmen aqyldasa otyryp.
Han:
– Qalaı basynady?
Ýázir sonda:
– El aýzyndaǵy sóz ras bolsa, qyzyńyz júkti. Bolar is bolyp, boıaýy sińgen soń, olar amalsyz sizge kelip otyr, – dep handy qaıraı bastaıdy. Bul sózdi estigen han birden ashýǵa bulyǵyp namysqa shabady. Ýázir handy sabyrǵa shaqyryp, ekeýi aqyldasa kele, Borashty ǵana emes, Oısyl urpaqtaryn óltirýge bekinedi. Negizi, bul ýázirdiń usynysy bolatyn. Sebebi, han aldynda bedeli artyp bara jatqan Oısyl urpaqtaryn kórip júrgen ýázir olarǵa burynnan ishteı kektenip júrgen bolatyn. Sonymen birge onyń han qyzyna degen kóńili bar edi.
Ýázir hanǵa:
– Oısyldyń basyn alsaq, denesi qaıda barady. «Arystanmen ǵana quda bolmaımyn, túgel Oısylmen quda bolamyn» dep sol eldiń batyr-bılerin shaqyraıyq, beıýaqytta olarǵa tap berip, báriniń basyn alaıyq. «Jaý shapty» dep dúrliktirsek boldy, shýy alysqa barmaıdy.
Turymbettiń batyrlyǵyna qaımyqqan han:
– Týbegi Turymbettiń basyn qalaı alamyz? Týbegi turǵan jerde sarbazdardyń qoly kóterilmeıdi, qylyshy shappaıdy ǵoı.
Boıyn sum oı bılegen ýázir:
– Týbegi Turymbetti Shyǵys jaqtaǵy eldi shapqynshylyqtan qorǵaýǵa jibereıik. Qaıtyp kelgende «elińdi syrttan jaý shapty» dep sendiremiz. Al Turymbet Ordada júrgende bul isti júzege asyra almaımyz. Turymbettiń janashyrlary aıtyp qoıady, – deıdi. Ýázir osylaı bar páleni qozdyryp, han qyzy men Borash myrzanyń súıispenshiligin basynǵandyq dep búkil taıpaǵa kiná aýdaryp, hannyń ashý yzasyn týdyratyn oılardy aıtyp, Oısyl basshylarynyń kózin qurtatyn qyrǵyndy osylaı oılap tapty.
Borashty óltirmeımin dese, súıekke tańba, óltireıin dese, qalyń el, jurt ne deıdi. Aıaǵynyń ne bolatynyna kózi jetpese de keıinnen osy isi úshin «qyrǵıqabaq» atanǵan ýázirdiń oıyn maquldady. «Oısyl balalarynyń hanmen teńdikke umtylǵan kóńilin basyp qoıý kerek shyǵar» degen oıǵa keldi. Qyrǵyndy uıymdastyrýǵa muqıat daıyndaldy. Áskerge óte bedeldi Týbegi Turymbet batyrdy shaǵyn jasaqpen shyǵysqa jaý shabýylynan qorǵaýǵa joryqqa jiberdi. Sóıtip han: «Oısylmen quda bolamyn, Oısyldyń belgili bekteri túgel qudalyqqa kelsin» degen habarshy jiberedi.
Sóıtip hanmen quda bolamyz dep, Oısyldyń yǵaı men syǵaılary túgel sán-saltanatymen qudalyqqa júrdi. Jasyl alańda Oısyl urpaqtaryna arnap appaq kıiz úıler bir-birine túıistirilip, esikteri ortaǵa qaratylyp, kirer aýyz bir jerden qaldyrylyp dóńgelene tigilgen kıiz úıler qudalardy túsirýge daıyn.
Oısyldyń otyz ulyna jeke-jeke otyz úı kóterdi. Hanmen quda bolatynyna qýanǵan Oısyl jigitteri arqasyn keńge salyp, jaıbaraqat as-aýqatyn alyp otyrady. Et asym ýaqyt ótken kezde «Attan, jaý shapty, jaý shapty!» – dep attandaǵan aıqaıdan qudalar esikke qaraı tura umtylyp, asyǵa-úsige shyǵa bastaıdy. Esik aldynda daıyn turǵan han jendetteri qudalardy óltire bastady. Alysyp júrip keıbiri attaryna minip, qasha bastaıdy, biraq olar da uzaqqa barmaıdy, qıylyp tastalǵan úzeńgi men tartpadan attan aýyp túsip jatty.
Hannan bundaı is kútpegen Oısyl jigitteri qapyda qalyp, túgeldeı qyryldy. Han tek bul qyrǵyndy jasap qana qoıǵan joq, sonymen birge Oısyl eliniń aýyldaryna da shapqynshy jiberdi. Qyrǵynǵa ushyraǵan bassyz el, bas saýǵalap jan-jaqtaǵy taıpalarǵa qashyp baryp panalady, keıin shapqynshylyqqa ushyraǵan qara halyq sol taıpalarǵa sińip ketti.
Bul qyrǵynnan aman qalǵan Syrymbettiń báıbishesi Altyn Qaıshyly İzbıke ana Nan jáne Tola aty eki uly, Borashtyń han qyzynan týǵan balasyn alyp bas saýǵalaıdy. Tolany tórkini Jalaıyr jurtyna jiberip, ózi úlken uly men Borashtyń ulyn qamqorlyǵyna alady.
Borash batyrdyń han qyzymen kóńil jarastyryp júrgenin bilip, úılengenine jyl tolmaǵan áıeli ókpelep «qyrǵyn» bolardyń aldynda óz eline ketip qalǵan-dy. Ol zamanynda bedeli baılyǵymen tanylǵan Qydyrbaı baıdyń qyzy edi.
Hannan «Oısyl urpaqtaryn túgel qyryńdar» degen qupıa jarlyq bolady. Qyzyńyzdan týǵandy qaıtemiz degende, «er bala» týylsa óltirińder, «qyz bala» bolsa ómir súre bersin deıdi. Amanbıkeniń júkti bolyp qalǵanyn biletin İzbıke ana han qyzyna aman-esen bosansań Borashtyń urpaǵyn ózime ber dep habar beredi. Han qyzy qansha erke bolǵanymen týǵan balasyn asyraýdan han qaharynan qaımyqty. Dese de ana júregi balaǵa degen meıirimimen dúnıege keletin balany Altyn Qaıshyly İzbıke anaǵa qyzmetker áıeli arqyly kelisip, bermekshi boldy. Han qyzy aı, kúni jetip ul bosanady. Qyzmetshi áıel hanǵa qyz týdy dep, basqa qyz balany kórsetedi. Al ul balany kelisim boıynsha aıdalada turǵan kıiz úıge aparady. Kıiz úıdiń dál ortasyndaǵy oshaqtyń astynan syrttan kelgen bóten adamdarǵa baıqalmaıtyn etip qazylyp jasalynǵan jertólege balany kóńmen jasyryp qaldyrady. Bul qupıa syrdy biletin adam ǵana balany taýyp ala alady. Taǵdyr tálkeginen qyrǵynǵa ushyraǵan Oısyl balalarynyń qaıtadan el bolýyn qalaǵan ana, ózindik tektilik tulǵasymen qaıǵy-qasiret, qorqynyshqa boı urmaı Oısyl shańyraǵynyń rýhyna berilgendikten, rýh qudirettiligin jan tánimen sengendikten Oısyldan qalǵan árbir tuıaqty asyldyń synyǵy dep sanap janyn kóń saqtaǵan balany baýyryna basty. Balaǵa Kóńirdek dep at qoıyp, óz balasy Nan ekeýin İzbıke ana el panalaı júrip asyrady.
Borashtyń ókpelep tórkinine ketip qalǵan áıeliniń aıaǵy aýyr bolatyn. Qydyrbaı baıdyń Qobda ózeni boıyndaǵy jaılaýynda kúni jetip bosanǵan áıeli ul tabady. Qobda ózeniniń boıynda turǵandyqtan qazaqy yrym boıynsha Qobdasaı qoıady. Balany aman saqtaý úshin Oısyl urpaǵy ekendigin aıtpaıdy.
Týbegi batyr Turymbet joqta eliniń toz-tozyn shyǵarǵan qanysher hanǵa Altyn Qaıshyly İzbıke ana nala edi. Dese de, qaınysy eliniń asa bedeldi batyry jaýgershilikke ketken Turymbet batyrdy kúder úzbeı kútedi. Keletininen úmitti İzbıke ana taı minip oınap júrgen balalarǵa jaýynger sarbazdar ótken saıyn «Turymbet, Turymbet» dep uran shaqyrtady.
«El qulaǵy elý» degendeı, jaýgershilikte júrgen kezinde Turymbet batyr elinde qyrǵyn bolǵanyn estıdi. Qupıa bir kisi jiberip, sumdyqtyń ras ekenin biledi.
Qan quryǵynyń uzyn ekenin biletin batyr saqtyqpen elge oralýǵa bet alady. Aryp, ashyp sharshap sarbazdarymen birge elge kele jatqan batyr «Turymbet» dep urandaǵan óz atyn estıdi. Altyn Qaıshyly İzbıke ana qaınysyn osylaı tabady. Aǵasy Syrymbettiń báıbishesi İzbıke anadan bolǵan jaıdy estigen batyr hanmen soǵyspaqshy bolady. Qyrǵynnan qalǵan elden jáne Dýlat pen kishi júz Alshynnan ásker aldyrmaqshy da edi. Alaıda batyrǵa İzbıke ana toqtaý aıtady. «Qansha batyr, bekter opat boldy, el bet-betine ydyrap tozyp ketti. Jalǵyz seniń shabýǵa shamań kelmeıdi, sende opat bolasyń. Endigi jerde Oısyl urpaqtaryn qaıta jınaqtap el etý tek qana seniń qolyńnan keledi. Oısyldyń shańyraǵyn qaıta kótereıik», – deıdi İzbıke ana danalyǵyn kórsetip. Oılana kele, bul isti qaınysy maqul kóredi. Turymbet jeńgesi Altyn Qaıshyly İzbıke anany ámeńgerlik jolmen áıeldikke alady.
Syrymbetten týǵan Nandy, han qyzynan týǵan Borashtyń balasy Kóńirdekti, Turymbetten Manap atty ul týyp – osy úsh balany İzbıke ana tárbıelep ósiredi. Bulardy jasynda «úsh en» keıinnen árqaısysy bir-bir tańbaǵa ıe bolyp «Úsh tańbaly» eli atanady.
Qydyrbaı baıdyń balasy bolyp júrgen Qubasaıdyń amandyq habaryn Turymbet batyr bilip turady. (Qydyrbaı baıǵa Qubasaıdy aman saqtaýdy tapsyrǵan bolatyn). At jalyn tartyp minýge kelgen shaqta jıen ekendigin biletin jurt, betine aıta bastaıdy. Balasy sheshesinen baryp suraıdy. Sheshesi bolǵan jaǵdaıdy búge-shúgesine deıin aıtyp, el qyrǵynǵa ushyraǵan soń elge qaıta oralmaǵandyǵyn aıtady. Bedeli baılyǵymen qazaqqa belgili Qydyrbaı baı ójet balany endi jasyrýǵa bolmaıtynyn bilip, jıeni Qubasaıǵa enshi berip, óz eline jiberetin bolady. Enshisine malmen qosa alty aq atan túıe, úıirimen jylqy jáne qyzmetshi, jaýyngerler beredi.
Qyrǵynnyń aldynda sol jaqta kóship júrgen oısyl urpaqtary da bar edi. Barlyǵyn qosyp Qubasaıdy basshy etip jurtyna qaıtarady. Oısyl urpaqtary birigip jatyr dep eldi dúrliktirmes úshin suraǵan adamǵa «Túrkistanǵa toıǵa bara jatyrmyz» deıdi. Kórer kózge birden shalynatyn alty aq atan túıeni Qydyrbaı baı kósh basshysy etip ári kóshtiń aman-esendiginen habardar bolyp turý úshin bergen. Túrkistandaǵy toıǵa kelip, báıge attaryn aralap júrgen Qubasaı óz tańbasyn kórip kóńili bosap atty qushaqtaı:
Mende jalǵyz, sende jalǵyz, – dep jylaıdy.
Er jigittiń jylaǵanyn el qaýmalap kóredi. Báıge atyn qushyp jylap turǵan er jigit «úsh tańbaly» dep atalǵan óz týysqandarymen osylaı tabysady.
Qubasaıǵa ergen jurt «Baıuly-Sirgeli» atanyp keldi. Úsh tańbaly bolyp atalatyn eki jaqtaǵy Oısyl urpaqtary tabysqannan keıin Sirgeli (Sirge eli keıin sóz birigip Sirgeli atanady). Sirge – sońǵy bóliginiń jıyntyǵy. Asyldyń synyǵy, tulpardyń tuıaǵy.
Qarataý eteginde bas kóterip, shańyraq tigip, birtutas el bolady. Maıqy babadan kele jatqan «Súrgi» tańba belgilenedi. Turymbet óz balasy qara shańyraq ıesi Manapqa týtańbany mura retinde qaldyrady. Manap «Týtańbaly» keıinnen Týtamǵaly bolyp atalyp ketedi. Nan İzbıke ananyń atymen Qaıshyly atalady. İzbıke ananyń ekinshi balasy Tola Jalaıyr ishine baryp sińisip «Jalaıyrdaǵy Qaıshyly» atalady. Tarıhta «Oısyl qyrǵyny» degen atpen qalǵan qyrǵynnyń aıaǵy osylaı aıaqtalady. Toz-tozy shyǵyp, shashyrap bytyrap ketken el, qaıta el bolyp shańyraq tigip, bas kóteredi. Týbegi Turymbet batyr Sirgeli eliniń atasy Altyn Qaıshyly İzbıke anasy bolyp, Qubasaı el aǵasy bolyp eldikke qol jetkizedi.
Mine, toz-tozy shyqqan elin qaıta jınap, irgeli el qataryna qosýyna eleýli úles qosqan áıel – İzbıke ana tarıhta aty osylaı máńgilikke jazylyp qaldy. Osyndaı El analaryn búgingi ýaqytta, elimiz Táýelsizdik alǵan kezde dáripteý jastardy otansúıgishtikke baýlıtyny sózsiz.
Sádibek TÓLTEBAEV,
Psıhologıa-pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty
