Arnaıy júrgizilgen zertteýler nátıjesi kórsetkendeı, daqyldardy ósirý tehnologıasyn qatań saqtaǵan jaǵdaıda Sýdan shóbiniń jasyl salmaǵynyń ónimdiligi gektaryna 40 tonnaǵa jetse, afrıkalyq tarynyń jasyl salmaǵynyń ónimdiligi 40 tonnaǵa deıin, al dán ónimdiligin sáıkesinshe gektaryna 1,7 jáne 2,2 tonnaǵa deıin jetkizýge bolady eken.
Atalǵan daqyldy elimizde ósirý úshin jyl saıynǵy daqyldyń ekstremaldy agroekologıalyq jaǵdaıǵa qalyptasýyna oraı aldaǵy ýaqytta sharýalar Sýdan shópteri men afrıkalyq tary daqyldaryn barynsha óndiriske engizý kerek.
Klımattyń ózgerýi, topyraq pen tabıǵı resýrstardyń tozýy, shóleıttený, sý tapshylyǵy jáne jıi qurǵaqshylyq, energetıkalyq shıkizattyń tabıǵı qorynyń azaıýy álemdik deńgeıde de, ulttyq deńgeıde de azyq-túlik qaýipsizdigine qaýip-qater tóndirip otyr.
Qazaqstannyń klımatynyń temperatýrasy jyldan jylǵa joǵarylap barady, ıaǵnı 1961-1990 jyldar aralyǵynda ortasha uzaq merzimdi aýa temperatýrasyn 1991-2020 jyldar aralyǵyndaǵy jaǵdaımen salystyrǵanda el aýmaǵynda ortasha jyldyq temperatýranyń ortasha kórsetkishi 0,9 gradýsqa ulǵaıǵanyn kórsetedi.
BUU Damý Baǵdarlamasy 2020-2039 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstandaǵy klımattyń ózgerýi jaıyndaǵy boljamdaryna sáıkes, temperatýranyń jyl saıynǵy 1,7-1,9 gradýsqa, al 2040-2059 jyldar aralyǵynda jyl saıyn 2,4-3,1 gradýsqa kóteriledi dep boljaýda.
Jahandyq klımattyń ózgerýi, topyraq pen tabıǵı resýrstardyń tozýy, shóleıttený, sý jetispeýshiligi men qurǵaqshylyq, tabıǵı energıa qorlarynyń qysqarýy Qazaqstannyń azyq-túlik jáne energetıkalyq qaýipsizdigine qaýip tóndiredi.
Qurǵaqshylyqqa óte tózimdi, ónimdiligi joǵary, elimizdiń barlyq aýmaǵynda ósetin daqyldardy ósirý máselelerdin sheshýdiń eń tıimdi joly bolyp tabylady.
Osylaısha, Ortalyq Azıada Sýdan shóbi men Afrıka tarysy syndy qurǵaqshylyqqa tózimdi joǵary ónimdi daqyldardy sharýashylyqtarǵa engizip, klımattyń jahandyq ózgerýiniń saldaryn sheshýge múmkindik beredi. Sýdan shóbi men Afrıka tarysy tropıkalyq aımaqtarda ósetin, qurǵaqshylyqqa jáne ystyqqa tózimdi ósimdik.
Bul baǵyttaǵy zertteý jumystary QR ASHM-niń 267 búdjettik baǵdarlamasy boıynsha, VR10764908 «Qazaqstan óńirleri úshin ósirýdiń ártúrli tehnologıalaryn salystyrmaly zertteý negizinde óńdeý tehnologıasynyń elementterin, saralanǵan qorektenýdi, ósimdikterdi qorǵaý quraldaryn jáne rentabeldi óndiris úshin tehnıkany qoldana otyryp, aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń (dándi, dándi-burshaq, maıly jáne tehnıkalyq daqyldardy) eginshilik júıesin ázirleý» baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý sheńberinde oryndalyp jatqan jumystarǵa negiz boldy.
2015 jyldan beri ǵylymı jobalardyń nátıjeleri boıynsha Sýdan shóbi men Afrıka tarysyn qatań klımatqa beıimdeý maqsatynda ekologıalyq sort synaý júrgizile bastady. Birneshe jyldan beri júrgizilgen synama nátıjesinde qurǵaqshylyqqa tózimdi sorttar irikteldi. Bul mal azyǵy retinde qunarly, joǵary ónimdi, tuzǵa tózimdi daqyldardyń biri.
Mal azyǵy úshin ósirilgen Sýdan shóbi men Afrıka tarysy kók maısa shóbin jaz boıy 2-3 ret oryp, maldy azyqtandyrýǵa, dánderiniń sút bolyp pisý mezgilinde súrlem daıyndaýǵa, qysqy shóp retinde jáne dánge paıdalanýǵa bolady.
Sonyń ishinde sút keshenderindegi saýyn sıyrlar úshin atalǵan daqyldar taptyrmas azyq bolady. Bul – daqyl qýańshylyqqa ǵana tózimdi emes, sonymen qatar ózge dándi-daqyldarǵa qaraǵanda aýrýlar men zıankesterge de tózimdi ekenin aıta ketýimiz kerek.
Tanaptyq tájirıbelerdiń nátıjeleri kórsetkendeı eki orymda gektarynan 42,4-50,5 tonnaǵa deıin kók balaýsa mal azyǵyn alýǵa bolady. Búginde aýylsharýashylyq salasy úshin taptyrmas jańa daqyldy sharýalar jappaı qoldanýdy kózdep otyr.
Osy ýaqytqa deıin elimizde Sýdan shóbi men Afrıka tarysy keńinen qoldanyla qoıǵan joq. Osyǵan baılanysty ony sheshý joldarynyń biri – jasyl salmaǵy joǵary, kóp maqsatty múmkindikteri sheksiz, qorshaǵan ortanyń qolaısyz faktorlaryna beıimdelgen Sýdan shóbi men Afrıka tarysynyń ónimdiligi joǵary sorttaryn jetildirý.
Qazaqstannyń ońtústik-shyǵysynda qurǵaqshylyqqa tózimdi daqyldar (Sýdan shóbi jáne afrıkalyq tary) bıomassa men astyqtyń joǵary ónimin qamtamasyz etetin sapasy jaǵynan joǵary ónimdi, baǵaly mal azyqtyq daqyldar bolyp tabylady.
Zertteý nátıjeleri boıynsha ósirý tehnologıasy qatań saqtalǵan jaǵdaıda sýdan shóbinen 450 s/ga deıin jáne afrıkalyq tarydan 400 s/ga deıin jasyl salmaǵynyń ónimi, dán ónimdiligi boıynsha gektaryna 17-22 sentnerge deıin ónim alyndy.
Mal sharýashylyǵy salasyn qajetti azyqpen qamtamasyz etý jáne shalǵyndar men jaıylymdardy tıimdi paıdalaný maqsatynda zertteýge alynǵan Afrıka tarysymen turaqty jemshóp qoryn daıyndap, mal sharýashylyǵy ónimderin óndirýde tıimdi daqyl ekenin kórsetti.
Aýyl sharýashylyǵy aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna eń kóp áser etetin sektorlardyń biri bolyp qala beredi. Jyldan jylǵa temperatýranyń qalyptan tys joǵarylaýyna baılanysty Qazaqstannyń ońtústik óńirlerinde qurǵaqshylyq bastaldy, bul aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń óniminiń tómendeýine ákeldi.
Elimizdiń barlyq aýmaǵynda ósýge qabiletti asa qurǵaqshylyqqa tózimdi, joǵary ónimdi daqyldardy óndiriske keńinen engizý problemanyń eń tıimdi sheshimderiniń biri bolyp tabylady.
Qurǵaq aýmaqtar úshin eń perspektıvti daqyldardyń biri – Sýdan shóbi bolyp tabylady. Qazaqstannyń ońtústik-shyǵysynda qurǵaqshylyqqa tózimdi daqyldar (sýdan shóbi) bıomassa men astyqtyń joǵary ónimdiligin qamtamasyz etetin joǵary ónimdi, sapasy jaǵynan qundy jemdik daqyl bolyp tabylady. Ósirý tehnologıasyn saqtaı otyryp, jasyl massanyń ónimi 40 t/ga sýdan shópteri men 40 t/ga deıin mal azyǵyn óndirýge bolady. Al Afrıka tarysynan 1,7 t/ga deıin jáne 2,2 t/ga deıin dán alýǵa múmkindik bar.
Gýlá QUNYPIAEVA, Qazaq eginshilik jáne ósimdik sharýashylyǵy ǴZI aǵa ǵylymı qyzmetkeri, a.sh.ǵ. kandıdaty
Derekkózi: "Qala men Dala" gazeti
