Pýblısıs-zertteýshi Q. Júkeshevtiń maqalalar sıkli Á. Bókeıhanovtyń memleket týraly ıdeıalary men oılaryn baǵdarǵa ala otyryp, qazirgi Qazaqstannyń saıası bıligi jáne basqarylýy aıasynda bolyp jatqan qubylystardy dúnıejúzindegi keıbir elderdegi qubylystarmen salystyra sıpattaıdy. Á. Bókeıhan atyndaǵy syılyqqa usynylǵan bul maqalalar sıkli oqyrman qaýymdy beı-jaı qaldyrmas degen oıdamyz.
1-maqala men 2-maqalany myna jerden oqı alasyzdar.
Qanaǵat Júkeshev
Qanaǵat Júkeshev, fılosof, pýblısıs-zertteýshi
Kesir qaıdan: resýrstan ba, álde kadrdan ba
(3-maqala)
«...Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn»
Álıhan Bókeıhanov
Otarda bolǵan elderdiń bıleýshileri men sheneýnikteriniń bárine, onyń quramyna, jasaqtalý tetikterine jáne mentalıtetine ortaq zańdylyqtar bar. Olar aldymen qaıratkerdiń áleýmettik topqa, sodan keıin týǵan jáne turǵan jerge tándiliginen kórinedi.
Tómengi taptardan shyqqan qaıratkerlerdiń bılik basyna kelgennen keıingi áreketteriniń syryn tolyq túsinýge múmkindik beretin adamzat tarıhynyń tájirıbesi jetkilikti. Qazirgi avtorıtarlyq rejımderdi ustap otyrǵan bılik ıeleriniń, olardyń mańyna jınalǵandardyń, qyzmet kórsetip otyrǵandardyń dúnıege kózqarastary men mentalıtetiniń baǵyttaryn ejelgi Rım tarıhyn taldaı otyryp túsindirýge bolady. Ejelgi Rım plebeıleriniń shyqqan tegin, qoǵamdaǵy ornyn, bılikke kelý mehanızmderin, mentalıtetin jáne áreketteriniń baǵyttaryn taldaý arqyly ótkeni otarlyqpen baılanysty bolǵan elderdegi áleýmettik-psıhologıalyq, mádenı-rýhanı qubylystardyń máni jaqsy aıqyndalady.
Plebeılerdiń (lat. plebs-pleo – toltyrylǵan, qosylǵan) jan álemi olardyń tektik-áleýmettik jaǵdaılarymen aıqyndaldy. Birinshiden, plebeıler Rım qaýymynan tys turýymen, ejelgi, jergilikti turǵyndarmen – patrısıılermen tektik baılanysy joqtyǵymen erekshelenedi. Patrısııler men plebeıler týystyq baılanystarynyń bolmaýynan, olar bir-birine jat, aralarynda etnostyq jaqyn tartý sezimderinen ada boldy. «Keıbireýleri qalaǵa óz erkimen, keıbireýleri májbúrleýmen kelgen, ejelgi rýlarǵa qosylmaıtyn plebeıler Rım halqynyń bóligi bolyp eseptelmedi» [1: 95]. Ekinshiden, plebeıler ataqty qalanyń aınalasyndaǵy aýyldyq eldi mekenderden kún kóre almaı kóship kelgendigimen erekshelenedi. Dalalyq kásiptermen aınalysyp kúneltip júrgen, Rımniń boı kóterýine, damýyna, mádenıeti men turmysynyń órleýine úles qospaǵan olar qoǵamdyq ómirden tys turdy, oǵan saýatty aralasa almady. K.Marks sıpattaǵandaı, «erkin adamdar men quldardyń aralyq mejesinde turǵan plebeıler lúmpen-proletarıat deńgeıinen joǵary kóterilip kórgen emes» [2: 22].
Plebeıler tutynýshylyq pıǵylda boldy, nan men ermekti ǵana talap etti. Plebeılerdiń úshinshi ereksheligi aýyl turǵyndaryna tán kedeıliginde boldy. Ashtyq pen baspanasyzdyq olardyń jıy ushyrasatyn serikteri edi. Olar áıteýir ildaldalap kún keshti, tamaǵyn toıǵyzyp, uıqysyn qandyrýdy armandap ómir ótkizdi. Rım plebeıleriniń mentalıteti osy úsh ereksheligimen aıqyndalady. Rım plebeılerine tán osy erekshelikter otarda bolǵan elderdiń bıleýshilerine de tán.
Keńes úkimeti tusynda partıa-keńes organdarynyń barlyq býyndaryn saýaty men salaýattylyǵy az bolsa da, keshegi jalań aıaqtar, jarlylar basqardy. Osyndaı jaǵdaılar burynǵy sosıalısik dep atalǵan elderdiń jáne sosıalısik baǵdardy tańdap alyp, sol jolda ondaǵan jyldar adasyp júrgen elderdiń bárinde qaıtalandy. Olardyń ereksheligi sanasynda quldyń minezin qalyptasqan mentalıtet retinde, meıilinshe sińirgeninde. Buǵan qosa, mesheý elderdiń bıleýshileri men sheneýnikteriniń deni aýyldy eldi mekenderde týyp-ósken, qalaǵa keıin, kúnkóris izdep kelgender bolyp tabylady, qalada týyp-óskenderi az.
* * *
Endi mesheý jáne avtorıtarlyq qoǵamdardyń bıleýshileriniń irikteý jáne ornalastyrylý mehanızmderine kóńil aýdaryp kóreıik. Bıleýshi – árqashan da ózin bılikke alyp kelgen erejeniń óndirimi. Tulpardyń zańy – tulpardy, suńqardyń zańy – suńqardy alǵa shyǵarady. Mástekke arnalǵan qaǵıdamen mástek qana «báıgeden keledi». Artta qalýdyń erejesi boıynsha tasbaqa ozady. Tikenek jeýden túıe aldyna jan salmaıdy. Oıyn fýtboldyń erejesimen oınalǵanda – fýtbolshy, «Ordabasynyń» erejesimen oınalǵanda – «Ordabasy» jeńiske jetedi.
[caption id="attachment_20450" align="alignright" width="610"]
1916 jyly Qyrǵyzstanda darǵa asylǵan adamdar[/caption]
Demokratıalyq emes qoǵamdarda prezıdentti halyq saılamaıdy. Olardyń zańdary ádil saılaý ótkizý kepildigin bere almaıdy, saılaý tetigi halyqtyń qolynda emes, árekettegi bıleýshiniń basqarý apparatynyń qolynda. Qajet bolǵanda, jańa bıleýshini sol apparattyń bastyǵy taǵaıyndaıdy nemese formaly saılaý úderisin ótkizý quqyǵy bar nemese kúshi bar vedomstvolardyń basshylarynyń biri bılikti basyp alady. Ózderi órkenıetti damý jolyna túsetinin jarıalaǵan elderde, árıne, saılaý ótkizgenniń prosedýrasy jasalady. Saılaý ótkizýshiler syrttaı onyń ádil ótip jatqan sıaqty bolyp kórinýine kúsh salady, halyq buqarasy oǵan qatysyp jatqan sıaqty bolyp kórinetin spektáklder uıymdastyrylady. Zań boıynsha kandıdattar usynylǵan bolady, olarǵa jaǵdaılar jasalǵan bolady. Biraq, avtorıtarlyq júıeler, derlikteı barlyq jaǵdaılarda saılaýdyń eń sheshýshi tetigin ustaýdy ózine qaldyrady. Ol – saılaý komısıasyn qurý, daýystardy sanaý. Osylaı, syrttaı qaraǵanda demokratıaǵa uqsaǵanymen, shyn máninde onymen kereǵar kelip jatatyn saıası rejımder Shyǵys elderiniń basym kópshiligine bılik júrgizip otyr.
Saılaý ádil emes joldarmen júrgizilgende bılikke onyń aınalasynda júrgender arasynan eń ákkisi, jyryndysy nemese topastaý bolsa da, arandatýshy bireý kelýiniń qısyny bar (Stalın ólgennen keıingi bılikke talasýdy jáne ony kimniń, qalaı ıelengenin eske túsirińiz). Kópshilik jaǵdaıda bılik árekettegi bıleýshiniń qalaǵan adamyna tıedi. Mundaıda bıleýshiniń murageri kim bolatyny, onyń esimin bıleýshiniń qashan ataıtyny týraly suraqtar ashyq qoıylyp jatady. Bul buqaranyń ádil saılaý ótkizý týraly úmitiniń ábden úzilgeninen, muragerdiń atyn bıleýshiniń ózi ataýyna keliskeninen solaı bolady.
Keıde bylaı bolýy múmkin: ákkiler birneshe topqa bólinse jáne olardyń yqpaldary teń bolyp, birin-biri bılikke jibermeıtindeı ahýal qalyptassa, ondaıda bılik eń álsizdiń qolyna tıýi múmkin. Óıtkeni, totalıtarlyq júıede álsiz bárine jaǵady. Mysaly, L. Brejnevtiń KOKP-nyń Bas hatshylyǵy laýazymyna kelýi osyndaı ahýaldan boldy. Keıin ol aýrýy sebepti memleketti basqarýǵa jaramaı qalsa da, ıerarhıadaǵy arasalmaǵy teń, birin-biri jibermeıtin kúshter ony joǵary laýazymda aqtyq demi taýsylǵansha ustap otyrdy. Bılik basynda osal adam otyrǵanda aınalasyndaǵylar onyń atyn jamylyp, oıyna kelgenderin isteý múmkindigin alady.
«Danyshpandar oılap shyǵarǵan, fanatıkter iske asyrǵan revolúsıa jemisiniń sumpaıylardyń qolynda ketýi» jaǵdaıy osylaı júzege asyrylady. Mundaı qubylystardy zertteýdiń mańyzy bar. Aqyly men ıntellektisin jumsaı otyryp, revolúsıanyń qajettigin kóre bilgen, ony iske asyrý joldaryn oılap tapqan, aqyry jeke basyn, ómirin tige otyryp, ony júzege asyrǵan danyshpandar men fanatıkter revolúsıadan keıin bılikti óz qolynda qaldyrýdyń aılalaryn, sharǵylaryn izdestirmeıdi. Olar «men halyq úshin jasadym, biraq bılik úshin kúresken joqpyn» degen ustanymda bolady. Olar ózderiniń bolmasty boldyrǵanyna, iske aspasty asyrǵanyna rıza, endi mańaıyndaǵylar ózderi bilip, túsinip, bar qadirimen, qasıetimen bılikti ákelip qolyna ustatady dep oılaıdy nemese «men azamattyq mindetimdi atqardym, endigisin ózderiń bilińder» dep, qolyn jýýǵa ketedi. Bul jerde zıalynyń osy ustanýynan týyndaıtyn bir kereǵarlyq bar ekendigin eskertý kerek: moraldyq qamtamasyzdyq zıalynyń óziniń aldyn bógep, uıatsyz ben arsyzǵa jol ashady. Zıalynyń ınabattylyǵy men adaldyǵy olardyń ózderiniń bılik basyna kelýine únemi kedergi bolyp otyrady. Bul – zıaly bolmaýdyń tıimdiligin kórsetý emes, zıalylardyń ózderi úshin oılanyp sheshýdi qajet etetin ómir shyndyǵy.
Sol tusta ońtaıly sátti kútip júrgender áreketke kirisedi. Olar – revolúsıanyń nátıjesi áli belgisiz bolyp turǵanda, «sabyr saqtaıyq», «zańdy bolsyn» degen sıaqty zalalsyz urandardy jaqtaǵan bolyp, tartynshaqtap júrgender, revolúsıa prosesi kezinde jeńip bara jatqan jaqqa qosylyp otyrýdy da meńgergender. Qoǵamnyń damýy men keleshegi týraly keleli oıdan jurdaı, memlekettik múddeler qaperine kirip shyqpaıtyn olar bılik tutqasyna jarmasý úshin qaı mezette atqa qoný kerektigin biledi. Bılik úshin jasalatyn qıturqy aparattyq oıyndar osy kezde iske qosylady. Osylaı danyshpannyń aqylymen, patrıottyń bilek kúshimen kelgen jemis pysyqaılardyń qolynda kete barady. Sonan soń ol ondaǵan jyldar boıy halyqtyń jelkesine minip alyp, taqty bosatpaı qoıyp, elin zar ıletedi.
Ár bıleýshiniń nemese sheneýniktiń aldyna qoıǵan maqsatyna, ıdeologıasyna, ıeligindegi eldiń (kásiporynnyń, mekemeniń, uıymnyń) ózindik ereksheligi men jaǵdaılaryna, qyzmetiniń arnaıylyǵyna, múmkindikterine jáne qajettikterine qaraı memlekettiń zańdy jáne atqarýshy bılik organdaryn, sharýashylyq salalaryn, kásiporyndy, mekemeni, uıymdy basqaratyn adamdardy iriktep alý ustanymdary bolady. Totalıtarlyq nemese demokratıalyq rejımderdegi elderdiń basshylarynyń aınalasyna adamdardy toptastyrý jáne olardy memlekettiń jaýapty organdary men sharýashylyq salalaryn basqarýǵa paıdalaný ustanymdary múldem bólek.
* * *
Mesheý qoǵamdardyń otarlyq táýeldilikke dýshar bolýynyń, al táýelsizdik alǵannan keıin de qalypty damýyn uıymdastyra almaýynyń ózi osy tujyrymnyń dáleli bolyp shyǵady. Parasatty men kásipqoı qýdalanyp, satqyn men dıletant jınalǵan jerden odan basqany kútýge bolmaıdy. Sondyqtan ondaı qoǵamdarda óziniń óndirisiniń baǵytyn aıqyndaı almaı otyrǵan, ony damytý tehnologıasyn bilmeıtin, sondyqtan eshnárse tyndyra almaı otyrǵan kásiporyndar, mekemeler, uıymdar ǵana emes, tutas salalar bolady.
Mesheý qoǵamdardyń bıleýshileri men onyń aınalasyna jınalǵandar ózderiniń dıletanttyǵyn soǵys kezinde de, beıbitshilik jaǵdaıda da, halyqaralyq saıasatta da, ishki máselelerdi sheshýde de, sharýashylyq pen rýhanı damýdyń barlyq baǵyttarynda únemi kórsetip keledi.
AQSH-nyń burynǵy prezıdenti áke Dj. Býshtyń el basqaryp turǵan kezeńdegi Keńes basshylary týraly aıtqany da tálim alarlyqtaı: «Keńes Odaǵy úshin esi kiresili-shyǵasyly Brejnevtiń, onyń artynan jerine jetip otyrǵan Andropovtyń, odan keıin álsiz jáne qýatsyz Chernenkonyń basqarýy is júzinde tolyq toqyraý jyldary boldy» [3. 23]. Osy toqyraýdyń Keńes Odaǵyn qulatýǵa alyp kelgeni belgili.
Keńes bıligi jyldarynda «bolystyqty satyp alǵan, jalynyp, bas uryp alǵan» [4. 117] qazaq kadrlary el múddesin qorǵaý baǵytynda uıymdasqan, belsendi áreket ete almady. Ulttyq múddelerdi ujymdy túrde qorǵaýǵa, túsinýge talpynǵan joq. Talpynǵandardy qorǵaǵan joq. Ulttyq mádenıetti saqtaý jáne damytý tóńireginde keleli is tyndyra almady. Ulttyq-memlekettik múddelerge qatysty pozısıalardyń bárinde jeńilisti óz qoldarymen jasady. 80-jyldardyń ortasyna deıingi kezeńde ult retinde joıylýdy moıyndaǵan, «birtutas Keńes halqy» bolýdy elpeńdep qabyldaǵan olar tolyǵymen ózinikine qarsy belsendi áreketke kóshken, óz arasynan shyqqan tegeýrindi zıaly adamdarǵa qarsy kúres júrgizetin, otarshynyń qolyndaǵy jandy qarýyna aınalǵan bolatyn. «Qazaqtyń jaýy – qazaq» bolatyndaı ahýal osylaı qalyptasqan bolatyn. Máńgúrttiktiń áleýmettik sıpat alýy saldarynan 80-jyldardyń ortasynda barlyq býyndardaǵy qazaq kadrlary uıymdasqan kúsh retinde ulttyq memleketti qorǵaý, onyń keleshegi úshin áldebir saıası áreketke barý múmkindiginen aıyrylǵan bolatyn.
Demokratıalyq emes qoǵamdardy bılep otyrǵandardyń áreketteri buldyr, nátıjesi tuldyr, rýhanı salada istep otyrǵandarynyń bári qate, taıaýdaǵy ýaqytta alǵa jyljı qoıatyn nyshan olarda baıqalmaıdy. Óıtkeni, olar – bir kezdegi hrýshevterdiń, maoszedýndardyń, sýhartolardyń, kımersenderdiń, brejnevterdiń, asadtardyń, álıevterdiń, nıazovtardyń ornyna qoıyp ketkenderi, týystary, senimdi adamdary, balalary. Olar ózderiniń jańasha oılap, pármendi áreketter jasaýǵa – metamotıvasıaǵa qabiletsizdigin kún saıyn kórsetip júr.
Demokratıalyq emes qoǵamdardyń bıleýshileri ekonomıkada túsip jatqan ınvestısıalardy bóliske saldy, perspektıvaly kásiporyndardy, shıkizat kózderin para alyp, arzan baǵaǵa sheteldikterge satyp jiberdi, ónerkásipti órkendetýdi, taýar shyǵarýdy kózdemedi, otandyq taýar óndirýshini qorǵamady, sheteldiń sapasyz buıymdarymen bazardy toltyryp qoıyp, qarap otyrdy.
Áleýmettik salada jumyssyzdyqty kóbeıtti, jańa jumys ornyn uıymdastyrmady, bar jumys ornyn sheteldikterge berdi, halyqty kedeıletti, sonysymen áleýmettik aýrýlardyń asqynýyna, saýatsyzdyqqa, pasyqtyqqa, mesheýlikke jol berdi.
Saıasatta da sybaılastyqty kóbeıtti, zańbuzýshylyqtyń teńdesi joq úlgilerin kórsetti, ádil emes saılaýlar ótkizdi, memlekettik resýrstardy bılikten ketpeý úshin jumsady, senzýra ornatýǵa tyrysty, shyndyqty aıtqan saıasatshylar men jýrnalıserdi qýdalady...
Artta qalǵan mesheý elderdi bılep otyrǵandar ózderi damýǵa, qoǵamdy damytýǵa qabiletsiz, saıası jáne quqyqtyq mádenıeti tómen, jasampazdyqtan aýlaq, ydyratýshy jáne búldirýshi kúsh ekenin kórsetti. Olarǵa demokratıashyl kúshterdi, ádilettilikti qoldaıdy dep esep qurýǵa, senýge, úmittenýge bolmaıdy.
Memlekettik bıliktiń yqpaldy organdarynda salaýatty adamdardyń az bolýynan, Azıa men Afrıkanyń munaı jáne ózge qazba baılyǵy mol 44 eliniń bárinde shıkizattan túsken qarajattyń baqylaýsyzdyǵynan tamyr jaıǵan sybaılas jemqorlyq eldi alǵa jyljytpady, kerisinshe ortaǵasyrlyq bylyqtyń batpaǵyna jyl ótken saıyn tereńirek batyrdy, halyqty qaıyrshylandyrdy. Ol elderdiń birtalaıy otarlyq ezgiden bosaǵan kezdegi damý deńgeıin joǵaltyp, odan ary keri ketti. (Eskertý: Munaı óndirýshiler ishinde demokratıalyq elder de bar. Munaı Norvegıada, AQSH-tyń Aláska shtatynda, Kanadanyń Alberto obylysynda óndiriledi. Osylar sıaqty, ádilettilik bar elderde ǵana munaı kesir emes, naǵyz ıgilik bolyp tabylady).
Mesheý jáne avtorıtarlyq elderdiń jetekshileri sybaılastyq jáne nepotızm ustanymdarymen aınalasyna saıası ergejeıliler men kásipqoı qortyqtardy jınap alyp, eliniń aldynda tunyp turǵan máselelerdiń eshqaısysyn ońdy sheshe almady. Musylmandyq Shyǵys elderi mol tabıǵı jáne adamı resýrstarǵa ıe bola otyryp, ǵylymnyń, tehnıkanyń, tehnologıanyń jetistikterin qoldanyp, dúnıejúzilik tarıhı-quqyqtyq tájirıbeni eskere otyryp, úzdiksiz alǵa jyljyp ketý múmkindigi bola tura, sol tabandaǵan kúıinen ary baspaı otyr.
Bul qubylysty «resýrstar kesiri» dep ataý etek alyp ketken. Shyntýaıttap kelgende, kesirdiń resýrstan emes, bıleýshiden bolyp otyrǵanyn ańǵarý qıynǵa soqpaıdy. Naǵyz kesir mesheý qoǵamdardy basqaryp otyrǵan bıleýshi men onyń aınalasyna jınaǵan jemqorlardan bolyp otyrǵanyn ańǵara alatyn buqaranyń da sanasyna sańlaý túsetin kún jaqyndamaı otyr.
* * *
Kópke belgili bir qaǵıda bar. Qazaqtan shyqqan uly qaıratkerlerdiń derlikteı bári áýletinen belgili, el arasyna tanymal, qoǵamdyq qyzmetter atqarǵan adamdar bolǵan. Arǵysy Sh.Ýálıhanovtyń, Y.Altynsarınniń, Abaıdyń, bergisi A.Baıtursynulynyń, M.Tynyshbaevtyń, M.Shoqaıdyń ata-babalarynyń bári sondaı dáýletimen de, jurtqa yqpal ete alatyn áleýetimen de belgili adamdar bolǵan. Qazaq zıalylarynyń ishinde qaradan shyqqan kórnekti qaıratkerler de bar ekeni ras. Solaı bolsa da, olardyń ózderiniń de qarajaıaý emes, óz ortasynda bedeldi, adal eńbegimen kún kórgen, jalpyǵa úlgi bolarlyqtaı syndarly sózi men úlgili isimen el arasynda syıly bolǵan adamdar.
Osyndaı áýletti zıalylar arasynan erekshe boı kóterip Álıhan Bókeıhanov tur. Eger bir zertteýshige elıtalyq teorıanyń qoǵamdyq praktıkadaǵy kórinisi kerek bolsa, osy Á.Bókeıhanovtyń ómiri men qyzmetin alýyna ábden bolady. Halqyna, Otanyna berilgendik, solar úshin janyn pıda qylyp, adal qyzmet etýi, pyshaqtyń júzindeı qaterli, aýmaly-tókpeli zamanda, kún saıyn ómirine qaýip tónip otyrsa da, urpaǵyna, onyń keleshegine qyzmet etýdiń teńdesi joq úlgisin kórsetip ketti.
* * *
Ádebıetter:
- Mashkın N. A. Istorıa drevnego Rıma. - M.: 1956.
- Marks K., Engels F. Nemeskaıa ıdeologıa // Soch. T.3. M.: 1955.
- Býsh Dj., Skoýkroft B. Mır stal drýgım. M.: 2004.
- Abaı. Qara sózder. Jıyrma úshinshi sóz. A.: 1986.
Qanaǵat Júkeshev.
Almaty. 2016.
https://dalanews.kz/20234
https://dalanews.kz/20327
