Sońǵy kezderi elimizde qyzylsha aýrýy dendep tur. Dárigerler durys emdik shara qabyldamaǵandyqtan, kóp adam bul aýrýdy asqyndyryp alyp jatatynyn aıtady. Sondyqtan qyzylsha týraly oqyrmandarymyzǵa keńirek maǵlumat berý úshin Dalanews.kz Almatydaǵy №8 qalalyq emhananyń epıdemıolog dárigeri Mádına Týasheva Sanatqyzynyń suqbatyn óz nazarlaryńyzǵa usynady.
- Qyzylsha — jedel juqpaly aýrý ekenin bilemiz. Bul aýrýdyń negizgi belgileri qandaı?
- Qyzylsha – aýa arqyly taraıtyn jiti ınfeksıalyq aýrý. Ol tek naýqas adamnan juǵady. Eresekterde aýyrlaý, qıyndaý, al balalarda ońaı ótedi. Balalar qyzylshanyń aýyr túrlerin tek náreste kezinde jáne ımýnıteti álsiregen jaǵdaıda qabyldaı alady. Aýrýdyń jasyryn kezeńiniń ekinshi kúninen denedegi bórtpeler 4 kún aralyǵynda qatynasta bolǵan adamdarǵa tynys alý arqyly aýadan juǵady. Adam ómirinde qyzylshamen aýyrmaǵan bolsa, ne egilmegen jaǵdaıda ózine juqtyrady. Vaksına almaǵan nemese odan keıin ımýnıtetti damytpaǵan adamnyń ózine qyzylshany juqtyrý qaýpi joǵary.
Qyzylshanyń jasyryn (ınkýbasıalyq) kezeńi 9-11 kún, eger buryn ekpe alǵan bolsa, jasyryn kezeńi 15-21 kúnge sozylýy múmkin. Inkýbasıalyq kezeńnen keıin naýqastyń temperatýrasy 39-39,5 gradýsqa deıin kúrt kóteriledi. Munymen bir mezgilde jumsaq teri bórtpeleri, jalpaq qyzǵylt daqtar paıda bola bastaıdy. Birneshe saǵat ishinde bórtpeler sany kúrt artady.
Alǵashqy belgileri: qyzýy kóterilip, álsizdenip, tamaqqa tábeti nasharlap, murnynan sý aǵyp, ashshy jótel paıda bolyp, kózi qyzaryp, qabynady. Odan jumsaq jáne qatqyl tańdaıda teńbil bórtpeler paıda bolady. Eki urttyń ústinde qyzylshaǵa tán maıda aqshyl bórtpeler kilegeı qabyǵynyń ústinde erekshelenip turady. Mundaı belgini Belskıı-Fılatov-Koplık bórtpeleri deıdi. Syrtqy túrine qaraǵanda bul bórtpeler "manna" túıirshigine uqsaıdy. Daqtar dóńes pishindi bolady, olardyń ortasynda suıyqtyǵy bar kópirshikter bolady. Árıne, bul jaǵdaıda eshteńeni syǵyp alýǵa bolmaıdy.
Alǵashqy 3-4 kúndegi bórtpeler óte kúshti bolýy múmkin jáne tek teride ǵana emes, sonymen qatar shyryshty qabattarda: kózde, jynys múshelerinde jáne aýyzda kezdesýi yqtımal. Bul jaǵdaıda bala, ádette, qatty qyshynýdan azap shegedi. Ata-analar balanyń terisine syzat túspeýin qamtamasyz etýi kerek. Bul jarada ınfeksıany týdyrýy múmkin. Qyzylsha asqynǵanda aǵzanyń ortalyq júıke júıesiniń jumysy zaqymdalyp, júıkeniń qabynýynan ózgerister kóp bolady. Shamamen bir aıdan keıin aýrýdyń beti qaıta bastaıdy. Teridegi qyzyl daqtar (bórtpeler) ketip, olardyń ornyna qyrtystar paıda bolady. Olar joǵalǵannan keıin teride eshqandaı iz qalmaıdy.
- Qyzylsha aýrýynyń arnaıy emi bar ma?
- Qyzylshanyń arnaıy emi joq. Alaıda, aýrý belgilerin azaıtýǵa kómektesetin sharalar bar. Mysaly, jańa bórtpeler sanyn azaıtý úshin tósek-oryn men ish kıimdi jıi aýystyryńyz. Sý prosedýralaryn azaıtyńyz, eger temperatýra bolmasa jáne qabyný prosesi baıqalmasa. Pedıatrlar dýsh qabyldaýǵa keńes bermeıdi. Balańyzdyń qarapaıym dıeta ustanýyn qadaǵalańyz. Bul alergenderdiń barlyq túrlerin boldyrmaý úshin qajet. Dıetada kóbirek sút jáne kókónis ónimderi bolýy kerek, kóbirek suıyqtyq (shaı, sorpa, kampot, mıneraldy sýlar jáne t.b.) ishý kerek.
Temperatýra bolsa, parasetamol negizinde antıseptık berýińiz kerek. Aspırındi qoldaný usynylmaıdy. Spırtti qoldanýǵa bolmaıdy.
Qyzylsha teridegi temperatýramen jáne bórtpemen shektelmeıdi, ártúrli ishki organdarǵa áserimen uzaq aýyr aǵymǵa ıe bolýy jáne ońaltýdyń uzaq kezeńin talap etýi múmkin.
Asqynýlar múgedektik týdyrýy nemese ólimmen aıaqtalýy yqtımal.
- Bul aýrýdyń aldyn alýǵa bola ma?
- Árıne, saqtyq sharalaryn júıeli túrde júrgizsek, aldyn alýǵa múmkindik mol.
Balalarda qyzylshanyń aldyn alý eki kezeńde josparly vaksınasıa túrinde júrgiziledi. Qalyptasqan ımýnıtet qyzylshadan qorǵaıdy nemese juqtyrý jaǵdaıynda aýrýdy jeńil túrde jáne asqynýsyz aýystyrýǵa kómektesedi.
Qyzylsha aýrýynyń maýsymdylyǵy – qazan aıynan sáýir aıyna deıin úı-jaılarda adamdardyń jınalýymen baılanysty. Balalardyń qyzylsha juqtyrýy mektepke deıingi balalar mekemelerinde jıi oryn alady. Syrtqy ortada vırýstyń tez buzylýyna (álsizdenýine) baılanysty úshinshi tulǵalar arqyly juqtyrý jaǵdaılary óte sırek. Infeksıa qozdyrǵyshy naýqas adamnan saý adamǵa aýa-tamshy jolymen tasymaldanady.
Inkýbasıalyq kezeńde naýqasqa belsendi vırýstyń bólinýi asa qaýipti, bórtpeler bastalǵanǵa deıin 3-4 kún qalǵanda jáne aýrýdyń klınıkalyq kórinisi boıynsha dál dıagnostıka jasaý múmkin emes. Qyzylsha aýrýymen aýyratyn adam 7-10 kún boıy aınalasyndaǵylarǵa qaýipti. Qyzylsha vırýsy joǵary juqpaly (kontagıozen), ınfeksıanyń berilý paıyzy vaksınasıa bolmaǵan jaǵdaıda shamamen 100 paıyzdy quraıdy. Qozdyrǵysh áýe jolymen, mysaly, kóppáterli úılerdegi baspaldaq torlary, jeldetkish shahtalary arqyly taraýy múmkin.
Qyzylshanyń aldyn alý negizi vaksınasıa (ekpe) bolyp tabylady. Tiri vaksına 10-15 jylǵa turaqty ımýnıtet qalyptastyratyn vırýstyń álsiz qaýipsiz shtamyna ıe. Ol ádette asqynýlar bermeı, jaqsy tózimdi ótedi. Búgingi kúnderi vaksına balanyń 12-15 aılyǵynda, mektep aldyndaǵy revaksınasıa 6 jasta júrgizedi. Osyny bile tura keıbir ata-analar balalaryna tıisti egý jumystaryna kelisim bermeýi tańǵaldyrady.
Aldyn alý sharalaryna keler bolsaq, jeke gıgıena erejelerin saqtaý, qoldy daladan kelgennen keıin sabynmen muqıat jýý kerek. "Saqtansań – saý bolasyń" dep, halyq beker aıtpaıdy. "Saqtyqta qorlyq joq" ekenin este ustaǵan abzal. Aýrýǵa qarsy ekpe bala 1 jasqa tolǵannan keıin úsh aıdyń ishinde salynady. Odan soń 6 jasynda taǵy salynady.
Ekpe almaǵandar emhanadan ony tegin saldyrýǵa bolady. Aıta keteıik, ekpe týraly bilmeıtin azamattar osy aýrýǵa jıi shaldyǵady eken. Sondyqtan da aýrýdyń klınıkalyq belgilerin baıqaǵan kezde dereý dárigerdiń kómegine júgingen abzal.
- Qyzylshany sońǵy kezderi qaýipti indetke de balap júr. Jalpy, halyqaralyq tájirıbe bul rette ne deıdi?
- Sońǵy kezde qyzylsha aýrýy, onyń Reseı men Qazaqstanda jáne de basqa kórshi elderde etek jaıyp bara jatqany jaıly epıdemılogtar men ınfeksıonıst-dárigerler jıi sóz qozǵaı bastady.
Tipti, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bul aýrýdyń el arasynda tez tarap epıdemıalyq jaǵdaıdyń asqyna túskenin, eger de onyń aldyn almasaq pandemıaǵa aınalyp ketý qaýpi bar ekenin eskertti.
- Bul aýrýǵa shaldyqpas úshin, ne isteýge bolady?
- Jıi taza aýada serýendeý, nashar jeldetiletin úı-jaılarda ótkiziletin saýda, oıyn-saýyq, mádenı-buqaralyq is-sharalar sıaqty adamdar kóp jınalatyn jerlerge barýdy shekteý, ýaqytyly ınfeksıalyq aýrýlarǵa qarsy vaksınasıa alý qyzylshanyń jáne de basqa adam ómirine qaýipti juqpaly aýrýlardyń taralýyn azaıtady.
