AES salý usynysy 90-jyldardyń aıaǵynan beri talqylanyp keledi. Men ekonomıka mınıstri bolǵan kezde de osy másele kóterildi. Úkimette qyzý talqylaýǵa tústi. Biraq joba qoldaý tappady. Sebebi ol ýaqytta elektr qýatyn óndiretin áleýet joǵary, ekonomıka áli daǵdarystan shyqpaǵan, elektr qýatyna suranys tómen, qarajat tapshy edi.

Keıingi 5-6 jylda másele qaıta kóterildi. Birinshiden, ekonomıkanyń qarqyndy ósýine baılanysty elektr qýaty tapshylyǵy baıqalsa, ekinshiden, kún tártibine energıanyń taza kózin paıdalaný qatań qoıyla bastady. Mysaly, byltyr elimiz 115 mlrd kılovatt-saǵat elektr qýatyn tutyndy, sonyń 112 mlr-dyn ózimiz óndirdik. 3 mlrd-qa jýyq elektr qýatyn kórshi memleketterden aldyq. Bul – energıa tapshylyǵynyń birden-bir kórinisi. Oǵan qosa keıingi eki jylda energıa qýatyn óndirý tómendedi.

Energetıkada «qondyrylǵan qýat» degen uǵym bar. Ol – jańadan salynǵan kezdegi elektr stansasynyń jalpy óndirý qabiletin beıneleıtin kórsetkish. Qazir ol elimizde 24,6 GVt. Bir qaraǵanda, óte úlken kólem, biraq ýaqyt óte kele kez kelgen qondyrǵy eskiredi. Ártúrli tehnıkalyq aqaý bolady. Sondyqtan aınalymǵa «qoljetimdi qýat» degen uǵym engizilgen. Bul – eldegi elektr stansalarynyń qýat óndirýge jaramdysyn beıneleıtin kórsetkish. Ol bizde qazir joǵaryda atalǵan 24,6 GVt kólemniń 17 GVt kólemine jeter-jetpes bolyp tur. Sol 17 GVt kólemniń turaqty jumys isteıtin qýaty bar-joǵy 15 GVt shamasynda. Al tańerteńgi 1-2 saǵat pen keshki 1-2 saǵatta elektr qýaty eń kóp paıdalanylatyn kezeń sanalady. Sol kezde halyq suranysyn qamtamasyz etýge búginde 16 GVt qýat kerek. Biraq ondaı múmkindik keıde jetkiliksiz. Qýat jetpegendikten, kórshi memleketterden energıa alýǵa májbúrmiz.

Búginde 31 el atom elektr stansasyn paıdalanady. Qazir álemde 439 energetıkalyq reaktor jumys isteıdi. 19 el 62 reaktor salý satysynda. Atom energetıkasy álemdegi elektr energıasynyń jalpy generasıasynyń 10%-yn quraıdy. Eýroodaq atom energetıkasyn «jasyl» tehnologıaǵa teńestirdi. Endi 15-20 jylda AES qyzmeti barynsha jandanatyny kúmán týdyrmaıdy.

Atom energetıkasyn damytýǵa bizde jetkilikti áleýet bar. Óndiriletin tabıǵı ýran kóleminen álemde birinshi oryndamyz. Oǵan qosa elimizde ıadro­lyq otyn komponentteriniń óndirisi bar. Úlbi metalýrgıa zaýyty bazasynda AES-ke ıadrolyq otyn shyǵaratyn zaýyt iske qosylyp, elimiz ıadrolyq otynnyń belsendi óndirýshisine aınaldy. Mundaı múmkindik kóp elde joq ekenin eskersek, bizde atom energetıkasyn damytýdyń aýqymdy áleýeti bar ekeni, ony utymdy paıdalaný baıypty sheshim bolatyny anyq.

Bul salada elimizdiń kadrlyq saıasaty qalyptasty. Atom ónerkásibi men ǵylymda 20 000-nan asa adam eńbek etedi. Joǵary oqý oryndarynda 2010 jyldan bastap ıadrolyq, tehnıkalyq fızıka baǵytynda 3 000-nan asa kadr daıarlandy. «Ulttyq ıadrolyq ortalyq» pen «Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda» 3 ıadrolyq zertteý reaktory jumys isteıdi. Paıdalanýǵa berilgen sátten bas­tap osy reak­torlardy bizdiń mamandar esh qıyndyqsyz tabysty paıdalanyp keledi. Olardyń jumysynyń nátıjelerin álemdik ǵylymı qoǵamdastyq tolyq moıyndaıdy. Sonymen qatar 1973 jyldan 1999 jylǵa deıingi kezeńde Aqtaýda BN-350 tolyqqandy ónerkásiptik ıadrolyq reaktoryn paıdalandy, ol reaktor apatsyz jumys istedi. Bul – el quzyreti men áleýetiniń dáleli.

AES salý týraly oń sheshimge keletin bolsaq, qaı elge salǵyzyp, qaı memleket tehnologıasyn ákeletinimiz anyqtalǵanda sol tehnologıaǵa arnap kadrlar daıarlaı bastaımyz. Kadr daıarlaý asa qıyn emes. On jylda myńǵa tarta ınjener daıarlaýǵa bolady. Qazir daıyndyǵy bar adamdar qatarynan kásibı deńgeıi joǵary mamandardy tańdap, 2-3 jyl oqytyp, belgilengen elge tájirıbege jibersek, daıyn maman bolyp shyǵady.

Dúnıejúzinde qalyptasqan talapqa saı ekonomıkany turaqty damytýǵa energıanyń taza kózin paıdalaný qajettigi kún tártibine endi. Osy turǵyda jasyl energıa qataryndaǵy AES-ke balama joq ekeni belgili. 2035 jylǵa deıingi energetıkalyq balans ázirlendi. Soǵan sáıkes ekonomıkanyń ósý qarqyny artady, halyq sany kóbeıip keledi. Atalǵan merzimge deıin elektr energıasyn tutyný kólemi saǵatyna 153 mlrd kVt deńgeıinde bolatyny boljandy. Bul rette jumys istep turǵan elektr stansalarynyń óndirý qabileti 2020 jylǵy 108 mlrd kVt/saǵattan 2035 jyly 88,6 mlrd kVt/saǵatqa deıin kezeń-kezeńimen tómendeıtini belgili. Sondaı-aq kómir stansalarynyń óndirý qabileti qysqaryp, qosymsha jasyl energıa sanatyndaǵy kún, jel, atom energıasy men gaz kózderin paıdalanatyn 17,5 GVt elektr qýatyn engizý ekonomıkanyń turaqty damýyna múm­kindik bermek.

Kez kelgen memleket ekonomıkasynyń turaqty damýy birinshi kezekte elektr qýatymen qamtamasyz etýge baılanysty. Dál qazir elimizdiń bul saladaǵy áleýeti óte zor. Óndiristiń damýyna tusaý bolatyndaı energıa tapshylyǵy baıqalmaıdy. Desek te, óndiristi ári qaraı óristetýge energıanyń taza ári turaqty kózine erekshe kóńil bólinýge tıis. Sondyqtan elde energıanyń balama kózin damytý máselesi ótkir tur. Nátıje de joq emes. Qazir jalpy óndiriletin elektr qýatynyń 5%-dan astamy osy balama kózden alynady. Kún men jelden energıa alý aqyryn damyp keledi. Osy oraıda AES salǵansha kún men jel energetıkasyn damytyp, nege tolyq soǵan kóshpeımiz degen suraq týady. Bul máseleni de ashyq aıtqan durys. Birinshi, baǵaǵa baılanysty. JEK-tiń qazirgi tarıfi, árıne, bizdiń qoldanystaǵy dástúrli stansadaǵydan qymbat. Ekinshiden, JEK úzilissiz qýat bere almaıdy. Únemi bir baǵytty qatty jel soǵyp, ne únemi kún jarqyrap tursa ǵana úzdiksiz energıa beredi. Bul tabıǵat jaratylysyna qarsy. Sondyqtan olar senimdi energıa kózi bola almaıdy. Oǵan qosa, JEK-tiń qymbat energıasy ekonomıkanyń básekege qabiletin tómendetip, eldi daǵdarysqa uryndyrady.

Atom qýatynyń ornyn gaz da basa almaıdy. Bul salada kó­mirtegi beıtaraptyǵy saıasatyn ustanǵan elmiz. Kómir jaǵatyn jańa stansa jobalaı almaımyz. Ótpeli kezeńde gaz generasıasyn ulǵaıtýǵa bolar edi, biraq gaz resýrsy jetkiliksiz. Máselen, qýaty 1 GVt bolatyn stansa jumys istese, shamamen 2 mlrd tekshe metr gaz kerek. Al energetıkalyq teńgerimde 20 GVt energıa qýaty qajet desek, onyń bárin gazben jabýǵa 40 mlrd tekshe metrden astam gaz kerek bolady. Onyń ústine gazhımıa salasyn damytyp, óńirlerdi gazdandyrýdy keńeıtip jatyrmyz. Atalǵan baǵyttyń bárine birdeı jetetin gaz resýrsy joq bizde.

Álem halqyn alańdatqan eń kúrdeli másele – jer sharyndaǵy klımattyń ózgerýi. Mundaı ózgeris bizde tipten qatty baıqalady. Eýropanyń kóp elinde buryn-sońdy bolmaǵan kún ysýy oryn alyp, myńdaǵan gektar ormandy órt shalyp, halyq ábigerge tústi. Azıa, AQSH pen Eýropadaǵy birqatar eldi topan sý basyp, ekonomıkasyna orasan zor zıan keldi. Afrıka men arab eline qar jaýyp, olarda da qıyndyq týdy. BUU qoldaýymen jumys istep júrgen halyqaralyq ǵalymdar tobynyń zertteý nátıjesine den qoıalyq. 2014 jyly osy toptyń 6 baıandamasy jarıalandy. Onda jerdegi temperatýra tez kóterilip, saldarynan klımat ózgerip, keleńsiz apatty jaǵdaılar oryn alǵanyna adamnyń jaýapsyz tirligi sebep bolǵany ǵylymı turǵydan naqtylandy.

Bul úrdisterdi tejeý jolynda búkil álem birigip kúrespese, jerdegi temperatýra 2100 jylǵa deıin taǵy bir gradýsqa kóteriledi. Onda planetadaǵy kóp aımaqta ómir súrýge qaýip tónedi. Bul ǵylymı túrde dáleldendi. Zertteý nátıjesi negizinde 2015 jyly Parıjde 197 eldiń basshysy qatysqan jıyn bolyp, Parıj kelisimine qol qoıyldy. Kelisimniń negizgi talaby – ár el 2100 jylǵa deıin jerdegi temperatýrany 1,5 gradýstan asyrmaýǵa atsalysýǵa tıis. Oǵan qol jetkizýde búkil álem kómir, munaı, gaz resýrstaryn qoldanýdy kúrt azaıtýy kerek. Energıanyń jasyl túrine kóship, qajetine tıimdi jaratýdy ómir tártibine aınaldyrýǵa mindetti. Aýadan kómirqyshqyl gazdy súzip alatyn tehnologıa men basqa sharalardy qoldanýǵa kóshý de – mańyzdy mindet.

Álemniń jetekshi memleketteri qysqa merzimde arnaıy strategıalaryn qabyldap, 2050 jyl­dan bastap kómirsýtegi resýrstaryna (kómir, munaı, gaz) beıtarap bolatyndaryn nemese sol kezeńnen bastap atalǵan resýrstardy tirshilikte paıdalanýdan bas tartatyndaryn jarıalady. Bul jıynǵa bizdiń el de qatysyp, Parıj kelisimin qoldady. Bul tek bizge ǵana emes, búkil dúnıejúzine ońaıǵa soqpaıdy. Sebebi álem ekonomıkasy jylyna 7,5 mlrd tonna kómir, 4,5 mlrd tonna munaı, 4 trln tekshe metrden astam gaz paıdalanyp otyr. Adamzattyń basqa amaly joq.

TMD elderi arasynda aýany lastaýdan aldyńǵy qatarda turmyz. Sebebi elektr qýatynyń 68%-yn kómirden alamyz. Gaz úlesin 10%-ǵa, JEK úlesin 5%-ǵa deıin ósirdik. Reseı elektr energıasynyń 50%-ǵa jýyǵyn AES pen sý elektr stansasynan óndiredi. Gazdan alatyny – 23-24%. Demek Reseı elektr qýatynyń 70%-dan astamyn taza kózden alady. Ózbekstan energıa óndirýde 80%-yn gaz ben basqa taza energıa kózderin qoldanady. Bul elde ekonomıka qarqyndy ósip, energıa tapshylyǵy baı­qaldy. Máseleni túbegeıli sheshý maqsatynda ózbek eli AES salýdy qolǵa aldy. Qyrǵyz eli ener­gıanyń basym bóligin sý resýrsynan alyp otyr.

Bizdiń eldiń ekonomıkasy jylyna 400 mln tonnadan astam kómirqyshqyl gazyn aýaǵa shyǵarady. Basym bóligi elektr energıasyn óndirý men halyqty jylýmen qamtý salasyna tıesili. Naqty esepte bizdiń elde temperatýra kóterilýi dúnıejúzindegi jaǵdaımen salystyrǵanda anaǵurlym jyldam ekeni dáleldendi. Mysaly, keıingi 100 jylda jer betiniń temperatýrasy 1 gradýsqa jýyq kóterildi. Al kóp jylǵy zertteýdiń nátıjesinde bizdiń elde ár jylda temperatýra 0,28 gradýsqa nemese 35 jylda 1 gradýsqa kóterilip jatqany anyqtaldy. Saldarynan ózen-kólderde sý tartylyp, kóp jer shóleıtke aı­nalyp barady. Eldegi ekologıalyq jaǵdaıdy túzeýge bet burmasaq, 2100 jylǵa deıin temperatýra 3 gradýsqa kóterilýi múmkin. Bul jaǵdaı ekonomıka men halyq turmysyna orasan zor zıan tıgizedi. Sondyqtan Úkimet klımat ózgerýin qatań baqylap, jaǵdaıdy retteıtin tıisti sharalardy jyldam iske asyrýǵa tyrysyp jatyr.

Ekologıa men klımat ózgerýin bylaı qoıǵanda, erte me, kesh pe, qazba baılyqtyń taýsylatyny anyq. Demek otyn taýsylsa, adamzat ne isteýi kerek? Adamnyń jer betinde turaqty tirshilik etýine energıanyń taza ári sheksiz kózi ǵana múmkindik syılaıdy. Sondyqtan atalǵan jaǵdaılardy eskerip, memleketterdi energıanyń taza kózine kóshýge májbúrleıtin naqty tetik anyqtala bastady. Alǵashqysy 2026 jyldyń basynan tájirıbege enbekshi. Tetiktiń biri – transshekaralyq kómirtegin retteý nusqasy. Soǵan sáıkes Eýroodaqqa eksport jasaıtyn kez kelgen memleket óz óniminiń ekologıalyq turǵydan taza ekenin dáleldeýge tıis. Eger ımporttalatyn zatty óndirý Eýropada ornalasqan óndirispen salystyrǵanda las ekeni anyqtalsa, ondaı ónimge qosymsha salyq salynyp, birte-birte Eýroodaqqa kelýine tosqaýyl qoıylady. Bul bizdiń eksporttaýshy kásiporyndarǵa ońaı tımeıdi. Jetekshi memleketter arnaıy qor quryp, ekonomıkasy turaqty elmen ozyq tehnologıasyn bólisýdi josparlap otyr. Óndiristi jańartýda belsendilik tanytqan eldiń bıznes ókilderi ǵana bul qordan qarajat alady. Osyndaı tetik kómegimen jetekshi memleketter ken otyn kózin paıdalanýdy shektep, dúnıejúzi ekonomıkasynyń jasyldanýyna yqpal etpekshi.

Byltyrdan bastap Eýropada kómirtegi salyǵy («carbon tax») engizildi. Osynyń ózi otandyq ónimniń eksportyn edáýir qıyndatatyny qazirdiń ózinde belgili boldy. Sebebi atalǵan jaǵdaıǵa oraı kez kelgen taýarǵa qoıylatyn tehnıkalyq reglament, standart pen talap ózgerdi. Jalpy, dúnıejúzilik damýdyń dál qazirgi kezeńinde álemdegi árbir eldiń halyqaralyq bedeli kóp jaǵdaıda kómirtegin qoldanbaıtyn ekonomıkaǵa bet bury­sy­men aıqyndalatynyn aıtqanymyz jón.

Qoryta aıtqanda, dúnıejúziniń aldyńǵy qatarly elderi atom energıasyna ıek artyp tur. Sondyqtan dál osy máse­lede úreıge boı aldyrýdyń eshqandaı qajeti joq. Bul jumysty keıinge qaldyra berýden utylmasaq, utpaıtynymyz anyq.

Jaqsybek QULEKEEV, memleket jáne qoǵam qaıratkeri

Egemen Qazaqstan gazeti