Eń qyzyǵy, táýelsizdigimizdi jarıalaǵan ýaqytqa deıin bizdiń elimiz Qazaq Sovettik Sosıalısik Respýblıkasy dep atalatyn. Keńes ókimetiniń qatarynda (shyn máninde – ulttyq saıasatta basqa ulttar úshin Reseı ımperıasynyń orystandyrý saıasatyn jalǵastyrýshy ókimet) júrgende, meniń oıymsha, bizdiń júregimizge qýat beretin de osy bir aýyz aldamshy sóz bolatyn.
Sondyqtan bolý kerek, qazaq memleketin qurý úshin tek qana qazaqtar kúreske shyqty, tek qana qazaqtar Ortalyqtan bólinip shyǵyp, jeke, egemendi el bolýdy maqsat etip qoıdy. Bul qazaq halqynyń san jyldardaǵy armany bolatyn. Múmkin, Syrymnyń sońǵy oıy da, Kenesarynyń sońǵy elesi de osy qazaq eli bolar.
Shet jerde kóz jumǵan Mustafa Shoqaı da sarǵysh Syrdarıasynyń sýyn bir kórsem degennen buryn táýelsiz qazaq eliniń qurylýyn ańsaǵan bolar... Kim bilsin, múmkin, Alashtyń arystary atylar aldynda ózderiniń san túrli aıla jasap, qyzyldarmen qoltyqtasýǵa deıin barǵanda, egemendi qazaq elin jasaı almaı ketkenderine ǵana ókingen bolar.
...
Keıbireýler «Táýelsizdik aldyq emes pe, ózimizdiń Týymyz, Eltańbamyz, Ánuranymyz bar ǵoı» dep shúkirshilik etkisi keledi.
Olardy da túsinemin, sansyz jylǵy kúresten ábden qajyǵan qazaq ózderiniń qoldaryna kelip túsken egemendikti jaryta almaǵannan soń, ózderin ózderi osylaı aldarqatady.
Sondyqtan bolýy kerek, barlyq jerge «egemendik», «táýelsizdik» degen sózderdi jazyp qoıdyq...
Keıde men, osy sózderdi 90-jyldardyń basynda qalanyń barlyq kóshelerine jazyp qoıǵanda qandaı bolar edi dep oılaımyn.
Naqty jazatyn kezeńi sol bolatyn! Alaıda memleket, ókinishke qaraı, ol ýaqytta sol sózdi aıtqandardy, jazǵandardy qýdalaýmen ǵana aınalysatyn. Qazir bul sóz, men úshin, kermek tatı bastady.
«Egemendik», «jeke memleket boldyq» degen uǵymnyń naqty kórinisi, sharttary júzege asqan joq. Bári baıaǵy kúıde qalǵan sıaqty.
Tek qana Týymyz ben Eltańbamyz, Ánuranymyz ǵana ózgeripti. Tilimiz de baıaǵy Keńes ókimeti kezindegideı, qazaqtyń besigi bolyp tabylatyn aýylymyz da sol qalpy – júdeý kúıinde, baspanasyz, «kvartıra» jaldap júrgen de sol sorly qazaq, úıleri qırap, jataqhanadan shyǵarylyp jatqandar da bizdiń baýyrlarymyz.
Eń qorqynyshtysy, qazaq eliniń bolashaǵy – jastarymyz ulttyq rýh pen ulttyq namystan aıyrylyp bara jatyr. Árıne, júzdegen jyl bodandyqta, totalıtarızm qyspaǵynda ne besigi men dombyrasyn, ne dini men tilin joǵaltpaǵan qazaq quryp ta ketpeıdi jene uıyqtap ta jata bermeıdi.
Biraq birinshiden, qazaq ultynyń memleketin qurý úshin «táýelsizdik», «egemendik» degen jalaýlardyń ishinde júrip «qazaq memleketi qaıda?» dep attan salýdyń ózi yńǵaısyz bolsa, ekinshiden (qazaqtyń bir kóterilse toqtamaıtyn minezin bárimiz bilemiz), sol ulttyq múddeniń jolynda bir-birimizdiń jaǵamyzdan alýǵa barǵymyz kelmeıdi.
...
Óz basym, bizdiń memlekettiń «shópke tysharlary» áli kúnge deıin ulttyq negizdegi ýnıtarlyq memlekettiń basty belgilerin, sharttaryn bilmeıtin bolar dep oılaımyn.
Ekinshi jaǵynan, ony bilmeýleri múmkin de emes sıaqty. Birdi-ekili kelimsekterdiń jınalyp, sol jerdiń turaqty halqyn jaýlap alyp nemese qyryp-joıyp qurǵan memleketterinen (AQSH, Kanada, Avstralıa, Jańa Zelandıa sıaqty) basqa barlyq elder ulttyq negizdegi elder bolyp sanalady. Olardyń da memlekettik sharttary kóz aldymyzda tur emes pe? Alaıda qazaq eline kelgende sol sharttardyń eshqaısysy jumys istemeı qalatyny qalaı?
Osy paradokstan bizdiń memlekettiń basshylary da uıalatyn bolýlary kerek, «biz erekshe elmiz, basqalarǵa uqsamaımyz» degen ýájdi aldymyzǵa tartatyn boldy.
Biraq bizdiń basqa elderden qandaı ereksheligimizdiń bar ekenin áli kúnge deıin bir adam aıtyp, dáleldep bergen emes.
Olardyń (bıliktiń) men biletin, biraq ózderi eshqashan aýyz ashyp aıtpaıtyn bir ǵana dáleli bar, ol – «eger qazaq el ekenimizdi moıyndasaq, qazaq tiliniń memlekettiligin (demek, memlekettiliktiń bir sharty ekenin – D.K.) de moıyndaýymyz kerek, sol kezeńde bizder jumystan da, jep otyrǵan nanymyzdan da aıyrylyp qalamyz, al bizdiń balalarymyz ben nemerelerimiz «maıly shelpek» – qazaq jerinen ketýine týra keledi» degen qorqynysh.
Árıne, bul qorqynyshtyń negizi bar, biraq nıeti bar adamdar úshin memlekettik tildi úırený de, asa qıyn sharýa emes qoı.
...
...Sońǵy ýaqytta ulttyq baǵyttaǵy azamattarǵa, uıymdarǵa «osy senderdiń basty maqsattaryń, múddeleriń qandaı» degen sıaqty suraqtar qoıyla bastady. Oǵan da shúkirshilik.
Bul suraqtyń astarynda «Táýelsizdik aldyńdar, Týlaryń men Eltańbalaryń bar, endi senderge ne jetpeıdi?» degen renish jatqan sıaqty.
Shynynda da, memlekettik rámizderdi belgiledik, alaıda bunymen is bitti deýge bola ma?
Múmkin, jan-jaǵymyzǵa qarap, basqa da memleketterdiń basty belgilerin saraptap, ózimizde osy belgiler bar ma, bar bolsa, qandaı jaǵdaıda, qandaı deńgeıde dep suraq qoıatyn kezeń jetken sıaqty.
Ekinshiden, osy bir qysqasha saraptaý arqyly bizdiń kóterip júrgen máselelerimizdiń bos aıqaı emes, barlyq elderde júzege asqan negizgi sharttar ekenin de halyqqa jetkize ketermiz.
Sonda ǵana keıbireýler «bulardyń kóterip júrgen máseleleri barlyq órkenıetti elderde tolyq júzege asyp otyrǵan, aqylǵa da, halyqaralyq zańdarǵa da sıatyn máseleler ǵoı, qazaq elinde de osy sharttardy júzege asyrý – zańdy talap emes pe» dep bizge ojyraıa qaraýyn qoıatyn bolar.
...
Birinshi. Qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasynda memlekettik tildiń qajettiliginiń ornaýy. Bul jerde kóp aıtatyn eshteńe joq dep oılaımyn. Kez kelgen ýnıtarlyq, ulttyq eldiń óz memlekettik tili bolady da, ol tildi meńgerý sol eldiń azamattarynyń sózsiz qajettiligine aınalýy shart.
Al memlekettiń mindeti – sol qajettilikti saýatty túrde júzege asyrý bolyp tabylady.
Eń qyzyǵy, keıbir elder bul aksıomany (talassyz shyndyqty) Konstıtýsıaǵa da engizip jatpaıdy. Sondyqtan da «Memlekettik til týraly» zańdy tez arada qabyldaýymyz qajet.
Onyń negizinde: «Qazaq tili mindetti, basqa tilder qajettiligine qaraı» degen prınsıp bolýy shart. Memlekettik tildiń qoldanýy, talap etilýi – basqa tilderdi shettetý bolyp tabylmaıdy.
Basqa tilderdi shettetý (dıskrımınasıa) – qazaq tilinen basqa tilderdi qoldanýǵa zań júzinde tyıym salý. Sondyqtan memlekettik tildi qoldaný talaby dıaspora ókilderiniń tilderine eshqandaı da áser etpeıdi.
Til máselesin birneshe jeke salalarǵa bólip aıtýǵa bolady.
Bunyń ishine jer-sý ataýlarynyń sol jerdiń ıesiniń tilinde bolý máselesi de, ishki qoldanystaǵy jáne syrtqa shyqqandaǵy qujattardyń barlyǵynyń tek bir ǵana tilde – sol memlekettiń tilinde bolýy da, oqý-tárbıe jumystarynyń tek qana memlekettik tilde júrgizilýi de, kóshedegi kórneki jazbalardyń da tek qana memlekettik tilde bolýy, sheteldermen qatynastyń memlekettik tilde júrgizilýinen bastap, ózimizde shyǵatyn ónimderdiń ataýlaryna deıin (búgingi kúni respýblıkada shyǵarylatyn kámpıtterge deıin «Alenýshka», «Mıshýtka» dep atalady) qazaq tilinde bolý sharty jatady. Memlekettik tili jumys istemeıtin el mylqaý adammen teń.
...
Ekinshi. Memleket qurýshy ulttyń meıramdary men ataýly, tarıhı kúnderi sol memlekettiń resmı meıramdaryna aınalýy.
Qazaq elin mekendegen barlyq dıaspora, ult ókilderi tarıhy qalyptastyr- ǵan meıramdar men ataýly kúnderdi memlekettik mereke retinde toılaýy shart, al memleket bul ataýly kúnderdi zań arqyly bekitýi qajet.
Bul – barlyq elderde júzege asqan, ol eldiń birde-bir adamy qarsy bolmaıtyn másele.
Mysaly, fransýzdardyń Bastılıany alý kúni – fransýz halqynyń ulttyq-tarıhı meıramy. Sonymen qatar Fransýz memleketiniń de meıramy retinde sol eldegi barlyq azamattar toılaıtyn «qyzyl kún».
Táýelsizdigimizdiń 15 jylynda ǵana aıttyń bir kúni resmı túrde demalys kúni degen ataý aldy. Alaıda ol kúnge pashany qosyp berip, «bir adym ilgeri, eki adym keıin» jyljydyq.
Menińshe, 300 jyl boıy táýelsizdik úshin kúresken qazaq halqynda, mindetti túrde, «Ult-azattyq kúres kúni» bolýy shart.
Múmkin, ony jońǵar shapqynshylyǵyna nemese Kenesarynyń kóterilisine ne 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisine baılanystyrarmyz, ol jaǵyn tarıhshylardyń enshisine qaldyralyq.
Alaıda mundaı ataýly kúnniń bolýy, sóz joq, ulttyq rýhtyń kóterilýine, patrıottyq sezimniń qalyptasýyna, memleketshildiktiń oıanýyna negiz bolary sózsiz.
Dos Kóshim,
«Ult taǵdyry» qozǵalysynyń tóraǵasy
(jalǵasy bar)
