Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi retinde men elimniń búgini men erteńine beıjaı qaraı almaımyn. Osy elde kindik qanym tamyp, osy eldiń topyraǵynda aýnap óstim. Men Qazaqstannyń sóz júzindegi emes, is júzindegi patrıotymyn.
Osy sebepti de memlekettik tildi bilmeıtin barsha qazaqstandyqtarǵa ún qatqym keledi. Joq, bul olardy jazǵyrý emes. Aıyptaýdan aýlaqpyn. Kisi basynan kemshilik izdeý qanymda joq qasıet. Biraq, aıtylmasa sóz atasy óledi.
Meniń qazaq tiline qatysty úndeýim osy elde ómir súretin barsha ult pen ulystyń júregine jetedi degen senimdemin.
Osy otyz jylda memlekettik tilde tórge ozdyrý úshin tolaıym jumys jasaldy. Qazaq tiliniń statýsyn kóterýde memlekettik deńgeıde jobalar ázirlendi. Jyl saıyn qazynadan qomaqty qarajat bólinip otyr. Qazaq tilin qoldaýǵa baǵyttalǵan Prezıdenttik qor qurylǵan. Bul máselege Elbasy Nursultan Nazarbaev ta, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ta udaıy kóńil bólip, qazaq tiliniń máselesin bıik minberde sóz etýde.
Jalpy, elimizdegi tildik saıasat saýatty júrgizilip keldi. Bir tildiń abyroıyn asyryp, endi bireýiniń ar-namysyn tabanǵa taptaý sekildi solaqaı saıasattan ada bizdiń memleket. Jalpy, til máselesine kelgende emosıa men asyǵystyqqa jol berilmeý kerek.
Bul saıasattyń nátıjesi de kózge kórinip keledi. Qazaq tiliniń qazirgi jaǵdaıyn 90-jylǵy ahýalmen salystyra almaısyz. Táýelsizdiktiń eleń-alańynda memlekettik tildi bilmeıtin azamattardyń sany 70 paıyzǵa jýyqtaıtyn edi, al qazir qazaq tilin biletinderdiń úlesi 70 paıyzdan asyp-jyǵylyp otyr.
Memlekettik til kezeń-kezeńimen óziniń tuǵyryna kóterilip, óziniń statýsyna saı suranysqa ıe bolýda. Álbette munyń bári qýandyrmaı qoımaıdy.
Áıtse de, táýelsizdik alǵanymyzǵa 30 jylǵa jýyqtasa da qazaq tilin meńgermegen azamattardyń bar ekeni kóńil qynjyltady. Qazaqstandyqtyń 30 paıyzǵa jýyǵy memlekettik tildi bilmeıdi. Bul úlken olqylyq!
Budan bólek, memlekettik tildi bilmeıtin, bilse de shala-pula sóıleıtin jańa býyn erjetip keledi. Bul olardyń saǵattap ınternettiń aldynda otyrýymen baılanysty. Búgingi býynnyń arasynda ádebıetten alystap ketkender kóp. Sózdik qoryn tolyqtyrǵysy keletinder kitap oqyǵanda ǵana kókirek kózi ashylady. Bul proses ári qaraı da jalǵasa tússe rýhanı degradasıaǵa ushyraýymyz ábden múmkin.
Úshtildilik týraly aıtqanda Elbasy árkezde qazaq tiliniń aıryqsha statýsyn aıqyndap, úsh tildiń ishinde bóle-jara kórsetedi. Bul tegin emes. Túptep kelgende, qazaq tili osy memlekettegi ondaǵan ult pen ulysty bir judyryqqa jumyldyratyn, biriktiretin kúshke aınalýy kerek.
Máselen, eger erteńgi kúni 18 mln qazaqstandyqtyń barlyǵy tóseginen tura sala, bir-birin «qaıyrly tań!» dep qarsy alsa jáne qazaqsha sóılep ketse bizdiń aramyzdaǵy qamaldar qulap, bir-birimizdi durys túsiner edik. Til jaqyndastyratyn faktor!
Bir tildi qoǵamda urys-keris te sırek bolady. Qazaqsha aıtqanda, bir birimizge baýyrdaı jaqyn bolamyz.
Buǵan mysal – meniń ózim. Qazaqtildi ortada, qazaqtildi azamattardyń arasynda jıi bolamyn. Biraq eshkim de, eshqashan da meniń qaı ulttyń ókili ekenimdi qazbalap suraǵan emes! Sebebi nede? Sebebi men olarmen qazaq tilinde sóılesemin. Qazaqtyń dástúr-joralǵysyn, ádet-daǵdysyn, mádenıetin, mentalıtetin, ómir saltyn, túptep kelgende, jan dúnıesin jaqsy bilemin. Tipti surap jatsa, bata berýge de ázirmin.
Osydan biraz buryn qazaq tilin latyn álipbıine kóshirý týraly sheshim qabyldandy. Bul memleket pen halyq múddesin eskerip qabyldanǵan, mańyzdy sheshim.
Qazaq tiliniń kún ótken saıyn kókjıegi keńeıip keledi. Biz býyn almasý kezeńindegi tarıhı sáttiń kýási bolýdamyz. Aǵa býyn úshin onyń izin basqan keıingi býyn úshin de qazaq tilin bilý qajettilikke aınaldy. Memlekettik tildi bilý – bizdiń azamattyq hám adamı paryzymyz. Bul týraly Ata Zańymyzda da taıǵa tańba basqandaı jazylǵan.
Bul úndeýimdi Assambleıanyń Almaty oblysy ǵana emes, Qazaqstan boıynsha barlyq múshelerine arnaımyn. Osy jyldar boıyna bizder tek ózimizdiń ulttyq máselemizdi sheshýmen aınalystyq. Mádenıetimizdi, tilimizdi, dástúrimizdi damyttyq. Memleket osy jolda bizge barynsha jaǵdaı jasady. Áli de demep, qoldap keledi. Moraldyq turǵydan ǵana emes, materıaldyq turǵydan da qol ushyn sozýyn toqtatqan emes.
Postkeńestik keńistiktegi birde-bir memleket az ulttarǵa dál mundaı deńgeıde qaraılasyp otyrǵan joq. Qazaqtyń qanynda bar keńpeıildilik pen bekzattyqtyq nátıjesinde bizder, basqa ulttar ózimizdiń ulttyq ıdentiligimizdi saqtap qaldyq. Sondyqtan da qazir biz jaqsy ómir súremiz, eshkimnen kemdik kórip otyrǵan joqpyz.
Alaıda búgingi kúni jaǵdaı ózgerdi. Menińshe, bizdiń ómirimizge ózgeris engizetin kez keldi. Qazirgi tilmen aıtqanda, «restart» jasaıtyn ýaqytqa keldik.
Bul neni ańǵartady? Bul budan bylaı Qazaqstanda turatyn túrli etnostar óziniń ulttyq qundylyǵynan bólek qazaq halqynyń tarıhyn, ómir saltyn, bolmys-bitimin, dástúr-saltyn, mádenıetin, tilin meńgerip qana qoımaı, onyń nasıhatyn jasaýy tıis degendi bildiredi.
Bylaısha aıtqanda, budaı bylaı biz ózimizdiń «jyly uıamyzdan» shyǵyp, ulttyq erekshelik turǵysynan ózimizdi ózgelerden bóle-jara qaraýdy toqtatýymyz kerek. Qazaqtyń ortasyna beıimdeletin kez keldi. Qazaqtildi ortada ózimizdi erkin sezinetin kez keldi. Qazaqqa qatysy bar qundylyqtardyń bárin kórip-bilip, qabyldap, óz dúnıemizdeı baýyrymyzǵa tartatyn shaqqa jettik. Bul bizdiń etnos retinde joǵalýymyzdy bildirmeıdi. Bizdiń ulttyq ereksheligimizdi eshkim tartyp almasy anyq, tek budan bylaı qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryn boıymyzǵa sińirý kerekpiz. Odan ózge jol joq. Kópultty Qazaqstandy biriktirýdiń eń izgi joly – osy.
Osy oraıda Qazaqstan halqy Assambleıasy «Memlekettik tildi ulyqtaıyq» atty uzaq merzimdi jobany qolǵa alsa, quba-qup bolar edi. Osy jobasynyń aıasynda memlekettik tildi ulyqtap, onyń nasıhatyn jasaýdy qolǵa alsa, qazaqsha bilmeıtin etnos ókilderin qazaqtildi ortaǵa alyp barsaq, tildi damytýǵa qosqan úlesimiz bolar edi.
Qazaqtildi orta óz-ózinen qalyptasyp keledi. Bul biz sekildi etnostardan memlekettik tilge degen kózqarasty ózgertýdi talap etedi.
Aıtady ǵoı: «Qazaq qazaqpen qazaqsha sóılessin». Men basqasha aıtar edim: «Qazaqstandyq qazaqstandyqpen qazaqsha sóılessin». Alla buıyrsa osyǵan jetemiz!
«Memlekettik til – bizdiń til! Biz syılamasaq, kim syılaıdy? Biz qorǵamasaq, kim qorǵaıdy? Biz saqtamasaq, kim saqtaıdy»!
Atsalım IDIGOV
Qazaqstan halqy Assambleıasy
Almaty oblystyq fılıalynyń múshesi,
qoǵam qaıratkeri, jýrnalıs
