Jolda Gımalaı taýlarynyń bir bıik jotasy arqyly asqan kezde, bir kúnde 32 adamǵa «ys tıip» aýyryp, 30-y ólipti. Ol zaman Tıbettiń bıik taýly jerlerindegi aýa quramyndaǵy ottegi gazy az bolatyndyǵyn qazaqtar bilmese kerek.
Sondyqtan «ys tıgen» kezde, ıaǵnı quramynda ottegisi az, kómir qyshqyl gazy kóp aýamen tynystaǵan kezde, deneleri isip, ol isik keýdege deıin kóterilgen kezde, ólip qala bergen.
12 jastaǵy Ábeıdýlla balaǵa da «ys tıip» kóshtegi bir balger qazaq mańdaıynan dereý qan alyp, terige orap, terletip sodan keıin baryp jazylypty.
Onyń aıtýynsha, Tıbet jerine kirip kelgennen keıin-aq basy domalaq maqta shóp sekildi bir shópti adam da, mal da aıaǵymen basqan kezde, mańaıda shań-tozań paıda bolyp, onyń ıisinen adam da, mal da ýlanyp, tynys ala almaı jyǵylyp qala bergen.
«Ásirese maldyń kóbi osy shóptiń kesirinen qyryldy», – deıdi Ábeıdýlla aqsaqal.
Talaı beınetti, talaı qıyndyqty artqa tastap Úndistan shekarasyna kelgende olardyń aldynan taǵy bir bóget shyǵyp biraz kidirýge týra keledi.
Óıtkeni Úndistan úkimeti: «bul qashyp, bosyp júrgender kimder, ne maqsatpen Úndistanǵa barǵylary keletindikterin» anyqtaý kerek bolǵan.
Aqyry olardy shekaradan ótkizý týraly ortalyqtan buıryq kelgen soń, bul qazaqtardyń dini musylman ekendikterin eskerip, musylmandar turatyn Kashmır aımaǵyna barýǵa ruqsat etedi.
Ol jerde 1951-1953 jyldary turyp, aqyry 1953 jyly Túrkıaǵa kóshken. Sonyń aldynda olardyń halyqaralyq kóshi-qon uıymy men Túrkıa úkimetine jazǵan aryz-ótinishteri negizinde, Túrkıanyń ýalaıat, aımaqtarynan úkimet adamdary keledi.
AQSH ókimeti de olardy qabyldaýǵa, Aláskaǵa baryp qonystanýlaryna kelisim beredi.
Alaıda bosqyn qazaqtar «Amerıkanyń Aláskasyna barmaımyz, Túrkıaǵa baramyz», – degen soń Túrkıa ókimeti ózine qabyldap, qazaqtarǵa jer beredi, kásip úıretedi, «Altaıkóı» degen aýyldy turǵyzyp beredi.
Ábeıdýlla Qoıynshy aqsaqal sol jyldardaǵy turmys tirshiliktiń qıyndyǵynan óziniń oqý oqı almaǵanyn aıtady. Ol 1960 jyly Túrik armıasyna áskerge shaqyrylyp, sonda 6 aı áskerı mindetin ótepti.
1962 jyldan Túrkıadan jumysshylar Germanıaǵa kete bastaǵan habardy estip barǵysy kelgenimen «áli jassyń» dep aǵasy jibermeı qoıypty.
Sodan 1968 jyly túrik jumysshylarymen birge Germanıaǵa kelip, Frankfýrtke jaqyn bir qalada tońazytqysh jasaıtyn zaýyttyń daıyn ónimdi qoraptaý bóliminde 2 jyl jumys istepti.
Sodan batys Berlınge aýysyp, áıgili «Sımmens» kompanıasynda 25 jyl jumys istegen. Bul jerde de daıyn bolǵan ónimderge mór basý, qaǵaz-kartonmen qoraptaý bóliminde istepti.
Ol basynda tilin, salt-dástúrin bilmeıtin jat elde talaı qıynshylyqtardy basynan keshkenin aıtady.
«Ásirese alǵashqy kezde nemis tilin bilmegendikten, kóp qınaldym, keıin tildi meńgere kele kompanıa aıyna tóleıtin 600 nemis markasyn 700 markaǵa deıin ósirdi»,– deıdi búginde kózi tiri Ábeıdýlla Qoıynshy aqsaqal.
Sol zamanda bul Túrkıa úshin kóp aqsha bolatyn. Ol kez Túrkıanyń ekonomıkasy jaqsy damymaǵan, halqy kedeı kez bolatyn.
Al, Zýqa batyrdyń nemeresi Arystan Tosyn Túrkıa jerinde qarshadaıynan jumys istedi, Gımalaı asqanda qaıtys bolǵan aǵasynyń artynda qalǵan jesir jeńgesi men shıetteı balalardy asyraý, Arystannyń moıynyna jazyldy.
Jasynan ómirdiń osyndaı qıyndyǵyn kórip ósken jas Arystan túriktermen birge kásip izdep, Germanıaǵa barady. Ol Batys Berlın qalasyndaǵy poshta salasynda taban aýdarmaı 32 jyl eńbek etip, zeınetke shyǵady.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys zardabyn qatty tartqan Germanıa alǵashynda Italıadan, Ispanıadan jáne Gresıadan jumysshylar shaqyrǵan eken. Sóıtse, olardyń kóbi nemisterden qalǵan jumystardy istegileri kelmeı túrli syltaý aıtyp, keıde jumysqa shyqpaı qoıady eken. Sodan keıin, Germanıa úkimeti Túrkıadan jumysshy alýǵa kelisim jasaıdy.
«Bir jaǵynan ózimizdiń turmys jaǵdaımyzdy kóterý úshin, ekinshi jaǵynan soǵystan qatty qıraǵan Germanıa ekonomıkasyn kóterýge kómektesý úshin kelsek te, keıde nemis jumysshylardyń ózderi de jalqaýlanyp, jumysqa shyqpaı qoıatynyn kórip tań qalatynbyz», deıdi ol.
Sol jumysy úshin nemis jumysshysyna kúnine 20 nemis markasyn tólese, túrik jumysshyǵa sonyń jartysyn ıaǵnı 10 marka ǵana tóleıtin jáne nemister bizdi «gastarbaıter» ıaǵnı «qonaq jumysshylar» dep bir jaǵy maqtap, bir jaǵynan qaljyńdap ataıtyn, deıdi ol.
Búgingi kúni Berlın qalasynda turatyn Abeıdýlla aqsaqaldyń eki qyz, bir ul balasy bar. Barlyǵy da Berlın qalasynda týǵan, Germanıa azamattary. Úlkeni Gúlerdiń mamandyǵy dáriger, joldasy túrik jigit, eki balasy bar, al ekinshisi Gúlder satýshy, joldasy Túrkıalyq qazaq, eki balasy bar.
Uly Murat Dússeldorf qalasyndaǵy radıoda jumys isteıdi. Áıeli túrik qyzy. Abeıdýlla aqsaqalmen 40 jyl otasqan Kábıra apaı da «Sımmens» kompanıasynyń bir zaýytynda jumys istep, zeınetke shyǵypty.
Ekeýi jaz aılaryn Túrkıanyń Stambul qalasyndaǵy Gúneshili aýdanyndaǵy ózderi salyp alǵan jeke úılerinde ótkizedi. Qytaıda, Mońǵolıada jáne Qazaqstanda týys-týǵandary bar.
Ábeıdýlla aqsaqal osy jasynda sol týystaryn izdep Qazaqstanǵa, Qytaıǵa, Mońǵolıaǵa áldeneshe ret barǵanyn, al olardyń kóbin Germanıaǵa arnaıy shaqyrǵanyn, Eýropany aralatqanyn aıtady.
«Germanıada turyp jatqan ózi sekildi qazaqtardyń úlkenderi azaıyp, barǵan saıyn burynǵydaı emes aǵaıyn-týys arasyndaǵy baılanys nasharlap barady. Jastar qazaqtyń burynǵy salt-dástúrlerin umyta bastady, úlkenderdi syılaý degendi bilmeıtin boldy. Endi 10-15 jyldan keıin ne bolatynyn aıtý qıyn»,– deıdi ol.
Qázir jaz boıy Túrkıada toı kóp.
«Al, jastar turmaq, úlkenderdiń ózderi atajurt Qazaqstanǵa barǵysy kelmeıdi», – deıdi Ábeıdýlla Qoıynshy ajana.
Altaı qazaqtaryn bastap Gomındanǵa qarsy kúreste erlik jasap, keıin qytaılar tarapynan basyn alǵyzǵan ataqty Zýqa batyrdyń nemeresi Arystan Tosyn qajy bolsa, Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵan soń-aq, at tizginin atajurtqa qaraı burdy.
Ol qazaqtyń ámeńgerlik jolymen bas quraǵan óziniń jeńgesi ıakı báıbishesiniń ruqsatyn alyp, kóshýge bel baılady.
Eýropa topyraǵynda ómirge kelgen 4 balasyn erjetkizip, eki qyzyn qutty jerine qondyryp, eki ulyn úılendirgen soń bundaı sheshimge bardy. Atajurtyn qashanda esinen shyǵarmaǵan Arekeń Qazaqstan táýelsizdigin alǵan kezde erekshe shattyqqa bólendi.
Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaev resmı saparmen Ulybrıtanıaǵa barǵan kezde, Eýropada júrgen qazaqtar arasynan Arystan alǵashqylardyń biri bolyp, Elbasymen júzdesip, sheteldegi qazaqtardyń taǵdyr-taýqymetin jetkizý baqytyna ıe boldy.
Árıne bul Prezıdenttiń resmı sapar hattamasyna kirmegen edi. Germanıadaǵy qazaqtardyń tynys-tirshiligine qatysty suraqtardan soń, N.Nazarbaevtyń «zeınetke shyqqan soń elge qaıtyńdar» degen sózi onyń týǵan elge degen saǵynyshyna qanat bitirdi.
Ol qázir Almaty qalasyna jaqyn Raıymbek aýylynda tútin tútetip, baı-baqýatty ómir keship jatyr. Arekeńdi búkil Qazaqstan tanıdy desek, artyq aıtpaǵandyq bolady. Ultjandy, úıiniń esigi kimge bolsyn, únemi ashyq turatyn aqkóńil, qonaqjaı Arekeń atajurtqa qazaqtyń umytyla bastaǵan «Qara jorǵa» bıin alyp keldi. Qazaq elinde Altyn esimdi jas áıelge úılenip, eki balaly boldy. Atasy Zýqa batyrdyń esimimen atalatyn meshit turǵyzdy, sóıtip jergilikti halyqty ımandylyqqa baýlýda qolynan kelgenshe eńbek etip keledi.
Dosan BAIMOLDA,
Avtordyń «Eýropadaǵy qazaqtar» kitabynan alyndy
Bas sýret Voxpopuli.kz saıtynan alyndy
