Қазақстанның су ресурсы бойынша әлеуеті қандай? Батыста Ресейге, оңтүстік өңірлерде Өзбекстан мен Қырғызстанға тәуелдіміз бе, қауіп қайдан? Министрліктің жұмысы көңілге қонымды ма?
Халықаралық сарапшы, осы салада 45 жылдық тәжірибесі бар белгілі маман Ерлан Бадашев Dalanews.kz-ке берген эксклюзив сұхбатында осы және өзге де сұрақтарға жауап берді.
"Шетелдің су саясатына тәуелдіміз, Өзбекстаннан таза су келмейді"
Ерлан Бадашев дәл қазір Қазақстанда су саласы бойынша шешілмей тұрған ең түйткілді мәселені атады.
"Трансшекаралық өзендер арқылы көрші елдерден су алу маңызды мәселе болып отыр. Әсіресе, биыл Сырдарияның жағдайы қиын болып тұр. Шетелден келетін судың көлемі - шамамен 46-50 пайыз: Шу-Талас, Сырдария, Жайық дегендей. Ең маңыздысы бізге қажет сулар басқа елдерден, яғни Қырғызстаннан, Өзбекстаннан келеді. Сол мәселе түйткілді.
Шетелдің су саясатына тәуелді болып тұрмыз. Бұрын Сырдарияның бойында барлығы бір ел еді, қазір әркім өзі жеке кетті. Мысалы бізде жылда шамамен 1,5 миллион гектар суармалы жер пайдаланылса, Өзбекстанда 4,2 миллион гектар пайдаланылады, бізден 3 есе көп. Сол себепті олар әзірше өзінің мұқтажын толық өтемей, бізге су жібермейді. Бұл - бір. Екіншіден, бізге олардың пайдаланған суы келеді. Яғни таза су келмейді, олар егістік алқаптарында пайдаланғаннан кейін суды бізге жібереді", - дейді сарапшы.
Өзбекстан Сырдариядан су алады, сосын Әмудариядан су алады. Ал Әмудариядан Ауғанстан үлкен канал қазып, суды бұрып алып жатыр. Өзбекстан Әмудариядан жоғалтқан суын біздің Сырдария арқылы жабады. Олардың ирригация жүйесі өте мықты. Бізге қарағанда суды пайдалану мәдениеті де мықты. Қазақстанда суармалы жердің 60-70 пайызы Сырдарияның бойында орналасқан: Түркістан облысы және Қызылорда облысы", - дейді маман.
"Салыстырмалы түрде Сырдарияға қарағанда Ресей жағымен жағдай жақсы. Былтыр тасқын кезінде су жақсы келді. Иреклі су қоймасы арқылы тастады. Ол экологиялық мәселені, біраз мәселені шешті. Су дипломатиясында тағы бір тетік бар, Жайық арқылы су бізге келсе, Есіл-Тобыл арқылы біз оларға береміз. Механизм бар. Жайық бойынша айтарлықтай мәселені көріп отырған жоқпын. Ал Қазақстан үшін су ешқашан көптік қылмайды. Былтыр да көп айтқанмын: су көп келгеніне Қазақстан қуануы керек, судың тапшылығынан сақтасын!" - дейді сарапшы.
"Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданында суды Ресейден алып отыр. ҚазСушар жылына 5 млрд теңге беріп, Ресейден су алады. Бірақ сол су келеді де, Жалпақталдан өтіп, әрі қарай құмға сіңіп кетеді. Сонда жылына бюджеттің 5 млрд теңгесін құмға сіңгізіп отырмыз. Жалпақталда су қоймасын салу жобасы осыдан он жыл бұрын басталған, әлі аяқталған жоқ. Осы мәселені қашан шешесіздер? Біз қашанға дейін бюджеттің ақшасын құмға сіңгізіп отырамыз?" - деді депутат осы саланың жауапты басшысына.
"Шынымен, былайынша айтқанда, суды сатып алып отырмыз. Еділден сорғымен суды жоғары көтеріп, бізге жібереді. Бірақ жерге сіңген су шөп болып өседі, ол пайдалы. Қазақстан аумағына бір тамшы су түссе де пайдалы. Ол жерлерде халық тұрады, малмен, шабындықпен айналысады. Ешқандай ақша құмға сіңіп жатқан жоқ", - дейді ол.
"Біздің судың есебі жоқ. Есеп жоқ жерде қара нарық та болады, су да сатылады. Бірінші себебі - сол. Судың есебі жүргізілуі керек. Екіншіден, таза су мамандары, мұраптар ешқашан суды сатқан емес. Қазір су саласын басқарып отырған кімдер? Бұрынғы милицияның бастығы, т.с.с. Солар суды сатуы мүмкін", - дейді сарапшы.
"Әділ түрде су бөлуіміз керек. Іште де, сыртта да аз су болса да бөліп ішу керек. Ауылдық жерлерде қазір қырғын болып жатыр. Көбі білмейді. Ауыл мен ауыл, ағайын мен ағайын кетпенмен шабысайын деп отыр. Өйткені қолында билігі бар адам каналды бұрып алады да, төменге су бермейді. Канал ортақ меншікте болуы керек. Оны кеше министрге де айттым. Әділ, тең су бөлу бойынша бөлек заң жазбай болмайды. Сол кезде олар қорқады. Тіпті Сырдария бойынша Түркістан мен Қызылорда арасында тұрақты түрде келіспеушілік бар", - деді сарапшы.
Депутат өзенді жағалай мекендеген 80 мың халық экологиялық апаттың алдында тұрғанын айтып, дабыл қақты. Алайда артынша министрлік бұл шағымға жауап қатып, "Мойынқұм ауданы әкімдігінің ақпаратына сәйкес өзен маңайында 68 шағын шаруа қожалығы және екі ірі ЖШС бар, оларда 5800 және 1700 бас ірі қара мал ұсталады. Өзен арнасын өз бетімен бұру деректері тіркелмеген", - деді."Бір фазенда үшін бастауын Қырғызстаннан алатын Шу өзенін өзінің қорасына бұрып алу деген не сұмдық? Шу - трансшекаралық өзен. Сырдарияға барып қосылуы керек. Алайда етектегі елге жетпей, Созақ даласы сорға айналғалы бірнеше жыл болды. Тұрғындардың айтуынша, тас пен топырақтан бөгет салып, өзеннің ағысын тоқтатып тастаған мойынқұмдық бизнесменге сот жоқ. 12 мың ірі қарасы бар дейді. Дронмен түсірілген фото-видеоларына дейін қолыма ұстатты. Өзен бірнеше жерден заңсыз бөгелген", - дейді Мақсат Толықбай.
"Көңілімнен шықты деп айта алмаймын. Бұл министрлікте жалғыз жұмыс істейтін - баспасөз қызметі. Бір ақпаратты қайта-қайта жариялайды. Сыпайы түрде айтсақ, ол ақпараттар дұрыс емес. Әсіресе, Каспий теңізі жарты метрге көтерілді дегені, Аралға су келді дегені. Жалған ақпараттар шығады. Сол ақпараттар бойынша 42 су қоймасын саламыз, 2,5 млрд су жинаймыз дейді. Қазақстан бойынша су қоймалары 99 пайызға салынып болған. Көп қаражат жұмсап, су қоймаларын салғанша каналдарды жөндеу қажет, бос кетіп жатқан суды далаға жібермеу керек. Менің түсінігім бойынша министрлік мемлекет тарапынан немесе шетелдік банктерден қаражат алып, соны жұмсағысы келеді. Су тапшылығы, суды үнемдеу саясатына көңіл бөлініп жатқан жоқ", - деді сарапшы.
"Су тасқыны кезінде көп мәселе мамандардың жоқтығынан пайда болды. Қаржыны мамандар дайындауға жұмсайық, каналдарды қалпына келтірейік", - деді сарапшы.
"Суға тәуелді болған уақытта ешқандай атом бомбасы да, ұшақ та, зымыран да керек емес. Суды жауып таста, бітті. Ана мемлекет саған бағынады".
"Өңірімізде су тапшылығы уақыт өткен сайын өзекті мәселеге айналып келеді. Оны екі нәрседен аңғаруға болады. Соңғы жиырма жылда жан басына шаққандағы сумен қамтамасыз ету көрсеткіші 30 пайызға кеміді. Аймақтағы су ресурстарының 70 пайызы – трансшекаралық. Дәл осы себепті бізге су үнемдеу технологияларын және smart суару мен гидрологиялық мониторинг жүйелерін дамыту ісінде халықаралық қоғамдастықтың қолдауы қажет. Біз бұрыннан айтылып келе жатқан Орталық Азия су-энергетика серіктестігін құру бастамасын ілгерілетуге әзірміз", – деді Мемлекет басшысы бұған дейін.
