Кәсіподақ ұйымдары жұмысшылардың құқығын қорғауда үлкен рөл атқарады. Кәсіподақ ұйымдары әлеуметтік құбылыс ретінде екі ғасырдан астам уақыт бойы өмір сүріп келе жатқан, тек белгілі бір уақыт кезеңінде мазмұны бойынша өзгеріп отыратын қызмет пен құрылым. Олар, алғашында ұжымның құқықтары мен мүддесін қорғау үшін жұмысшылар ұйымы ретінде пайда болды. Ал бүгінде кәсіподақ ұйымдарының арқасында еліміздің еңбекшілерінің құқығы қорғалып отыр.
Егер жұмыс беруші мен қызметкерді татуластыру рәсімдері арқылы ұжымдық еңбек дауы шешілмесе, кәсіподақ ұйымдары ереуіл өткізу туралы шешім қабылдауға құқылы.
Қазақстанда жұмысшылардың ереуілі тәуелсіздік алғаннан бері жүйелі түрде өткізіліп келеді. 1990-шы жылдары ереуіл өткізуге экономикалық дағдарыс пен ЖІӨ-нің 13 пайызға дейін төмендеуінен туындаған жаппай қысқартулар мен жалақының төленбеуі себеп болды. Алайда ереуілдер кәсіпорындардың жабылуы мен адамдардың жұмыссыз қалуын тоқтата алмады, салдарынан елде жұмыссыздық пайда болды.
Сол жылдары мемлекет ереуілге қатысушылармен келіссөз жүргізуге дайын болып, тәуелсіз кәсіподақ ұйымдары үлкен қолдауға ие болды. Алайда уақыт өте келе заңнама күшейе түсті. Конституцияда кәсіподақ ұйымдарын шетелден қаржыландыруға тыйым салынды, бұл олардың қоғамдағы жұмысын қиындатқаны анық. Сөйтіп ереуілдің ұйымдастырылуы тоқтатылды. Кәсіподақ ұйымдары қысымға ұшырады.
2000 жылдарға таяу Үкімет жұмысшылардың келіссөздер күшіне нұқсан келтіріп, ұжымдық шарттарды ерікті, ал жеке шарттарды міндетті ететін алғашқы Еңбек кодексін қабылдады.
Ұжымдық шарттар кәсіпорын қызметкерлерінің барлық санаты үшін жалпы шарттар мен ең төменгі жалақыға кепілдік берді. Жеке шарттарға көшу арқылы жұмыс беруші жұмысқа мұқтаж адамдарға төмен жалақы мен нашар еңбек жағдайларын ұсынуға және сұранысқа ие мамандардың жалақысын көтеруге мүмкіндік алды. Осылайша, еңбек ұжымдарында теңсіздік пайда болып, мәселе шиеленісе түсті.
Кейінірек, Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындалып, жаңа Еңбек кодексін қабылдады. Онда ереуілдерді ұйымдастыруға жұмысшылардың құқықтары күшейтілді, ереуілді өткізу үшін енді жұмыс беруші мен жұмысшылар арасындағы келіссөздердің ұзақ кезеңдерінен өту қажет болды. Ал қазіргі уақытта кәсіподақ ұйымдары ҚР заңнамасына сәйкес ереуілдер, бейбіт жиналыстар ұйымдастырады және өткізеді, тіпті бірлескен наразылық акцияларын өткізу үшін күш біріктіре алады.
МАМАН ОЙЫ:
Бағдат Рахматуллаұлы саясаттанушы:
Кәсіподақ ұйымдары халықаралық стандартқа сәйкес жұмыс істейді
– Мен екі мәселе туралы айтқым келеді. Кәсіподақ ұйымдары бүгінде жұмысшылардың еңбек және әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін қорғаумен айналысатын жалғыз азаматтық қоғам институты. Бізге кәсіподақтың қабылдау парадигмасын өзгерту керек. Өкінішке қарай, біздің қоғамда әлі күнге дейін кәсіподақ ұйымдары қандай да бір игіліктерді бөлетініне қатысты парадигма бар.
Менің ойымша, біз бүгінде кәсіподақ ұйымдарының еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғаудың тиімді жүйесін құрумен айналысуы керек және міндетті деген негізгі мәселені шешкен сияқтымыз.
Мәселеге қайта оралсақ, тиімді қорғаныс бар, бірақ азды-көпті. Ал тиімсіз еңбек күшімен не істеу керек? Тиімділік дегеніміз не? Менің түсінуімше, тиімді жүйенің бір аспектісі – еңбек заңнамасы. Менің ойымша, Еңбек кодексімен байыпты айналысу керек. Елімізде әлеуметтік-еңбек қатынасын реттейтін бір ғана Кодекс бар. Бұл дұрыс емес. Елге мұндай Кодекстің бірнешеуі қажет.
Жұмысшы кәсіподақ ұйымдарына жалақысының 1 пайызын ғана төлейді. 100 мыңнан, ол 1000 теңге төлейді делік. Бірақ кәсіподақ әзірлеген ұжымдық шарттың арқасында ол 300 мыңнан астам айлық алады. Біз қандай да бір жолмен ұжымдық шарттарды монетизацияладық. Адамдар ұжымдық шарттың арқасында, кәсіподақ ұйымдарының жұмысының арқасында демалыс күндері ақы алатынын білмейді.
Бұл заңнаманың арқасында емес, өйткені бізде Еңбек кодексі ұжымдық шартқа сілтеме жасайды. Қазақстанның заманауи кәсіподақ ұйымдары халықаралық стандартқа сәйкес жұмыс істейді. Біріншіден, өндіріс салалық принцип. Екіншіден, мен назарды қоғамдағы кәсіподақ ұйымдарының рөлі мен орнына аударып, Қазақстанда осы соңғы жылдары қалыптасуға, белгілі бір кәсіподақ құруға баса мән берілгенін айтқым келеді.
Бүгінде елімізде кәсіподақ ұйымдарының құрылымы кеңестік түрде қалыптасқан. Яғни, ол әлі өзгерген жоқ. Мен шетелдердің тәжірибесіне тоқталғым келеді. Мысалы, Германиядағы ереуілдерді жұмыс беруші емес, кәсіподақ ұйымдары төлейді.
Ал Қазақстанда мұндай емес. Бізде жарналардың 95 пайызы бастауыш кәсіподақ ұйымында қалады. Бізде төңкерілген пирамида моделі бар. Көрдіңіз бе, біз бүгін кәсіподақ парадигмасын өзгерту туралы айтып отырмыз. Бізде жоқ.
