Сыбайлас жемқорлық пен қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысы үшін сотталған бұрынғы жоғары лауазымды шенеуніктердің кейбірі мерзімінен бұрын бостандыққа шығып жатады. Бұл үрдіс қоғамда сынға ұшырап, заң мен әділдік мәселесіне қатысты өткір пікірталастар тудырады.
Саясаттанушы Данияр Әшімбаевтың телеграм арнасында ақша жымқырып, жазасын өтеп жатқан шенеуніктер туралы қызық жазба жарияланды.
“Бұрынғы атышулы сыбайлас жемқорлық істері бойынша сотталғандар өздерін “саяси қуғын-сүргін құрбандары” ретінде көрсете бастады”, дейді Әшімбаев.
Dalanews.kz саясаттанушы кімді меңзегенін білу мақсатында өзіне хабарласқан.
“Кімді меңзегенімді атын атап, түсін түстей алмаймын. Жазбамда әдейі фамилиясыз жаздым, жалпы айтылған нәрсе. Негізі кім екенін айта аламын, бірақ қазір емес”, дейді Данияр Әшімбаев.
Көпшілік бұл “Астана ЭКСПО-2017” ұлттық компаниясының бұрынғы басшысы Талғат Ермегияев деп болжаған. Ермегияев мерзімінің 2/3 бөлігін өтеген. Бірақ бүгін Талғат Ермегияев мерзімінен бұрын босатуға өтініш тастамағаны белгілі болды.
Осы уақытқа дейін Ермегияев сот тағайындаған 14 жыл ішінде 9 жыл жазасын өтеді. Алматы облыстық сотының мәліметінше де, Ермегияевтен жазаның өтелмеген бөлігін ауыстыру туралы өтініш түспеген.
Ал ІІМ Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті Ермегияев қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінде сот тағайындаған жазасын өтеп жатқанын хабарлады.
Ермегияев “ойланып” мерзімінен бұрын бостандыққа шығу не шықпауын алдағы уақытта бақылаймыз.
Сонымен қатар, Dalanews.kz редакциясы мерзімінен бұрын бостандыққа шыққандарға шолу жасауды жөн көрді.
1. Серік Ахметов – бұрынғы премьер-министр
Іс: 2015 жылы Қарағанды облысының экс-әкімі, кейінгі премьер-министр болған Серік Ахметов сыбайлас жемқорлық үшін 10 жылға сотталды. Ол 2,2 млрд теңге көлеміндегі шығынмен байланысты қылмыс жасағаны үшін айыпталған.
Жаза: Сот үкімі кейін 8 жылға қысқартылды.
Шығу уақыты: 2017 жылы – жазасын өтегеніне небәрі 2 жыл болғанда шартты түрде босатылды.
Фото: Азаттық
2. Мұхтар Жәкішев – «ҚазАтомӨнеркәсіптің» экс-басшысы
Іс: 2009 жылы «қызмет бабын асыра пайдаланды» деген айыппен 14 жылға бас бостандығынан айырылды.
Шығу уақыты: 2020 жылы денсаулығына байланысты шартты түрде мерзімінен бұрын босатылды. Жәкішевтің түрмеде отырған уақыты – 11 жыл.
Фото: Voxpopuli.kz
3. Қайрат Сатыбалды – экс-президент Назарбаевтың немере інісі
Іс: 2022 жылы «Қазақтелеком» АҚ және «Транстелеком» компанияларынан ірі көлемде қаржы жымқырғаны үшін 6 жылға сотталды.
Шығу уақыты: 2024 жылы шартты түрде мерзімінен бұрын босатылды. 2 жылға жетер-жетпес мерзімде шықты.
Фото: sputnik.kz
4. Бишімбаев ісі – екі мәрте сотталған экс-министр
Іс: Қуандық Бишімбаев 2018 жылы 10 жылға сотталды – пара алды, қаржы жымқырды деген айыппен ұсталған болатын.
Шығу уақыты: 2019 жылы 1 жылдан соң-ақ босап шықты.
Екінші сот: 2023 жылы әйелін өлтіргені үшін қайтадан сотталды. Қоғам бұл істі “қылмыс пен жүйенің ымырасы” деп бағалады.
Фото: Reuters
Неге шенеуніктер ерте босатылады?
Мұның бірнеше себебі болуы мүмкін. Оның ішінде:
– Денсаулығына байланысты
– Жақсы мінез-құлқы
– «Келтірілген залалды өтегені» үшін
Бірақ қарапайым азаматтармен салыстырғанда шенеуніктерге заң тең қолданылмайтыны жиі айтылады. Әдетте мұны құқықтық жүйенің ірі тұлғаларға деген жұмсақтығымен байланыстырып жатады.
Қазақстандағы мерзімінен бұрын босап шыққан шенеуніктердің істері – тек заң шеңберіндегі шешімдер ғана емес, қоғамдық сенімнің көрсеткіші. Мемлекеттік қызметке сенім мен әділ сот жүйесінің беделі дәл осындай істермен өлшенеді.
Осы тұста “Заң бәріне бірдей ме?” деген сұрақ туындайды.
Халықаралық тәжірибе: өзге елдерде жемқорлар қалай жазаланады?
Сингапур: Нөлдік төзім – нәтиже берді
Сингапур жемқорлық атымен жоқ елдердің бірі саналады. Оның сыры мынада:
– Жемқорлыққа қарсы агенттік – тәуелсіз, биліктің ешбір тармағына бағынбайды.
– Соттар қатаң үкім шығарады, жазадан ешкім жалтара алмайды.
– Кез келген саясаткер мен мемлекеттік қызметші – қоғам алдындағы есеп беруші тұлға.
– Тіпті премьер-министрдің туыстары да тергелген жағдайлар болған.
Оңтүстік Корея: бұрынғы президенттің өзін түрмеге тоғытқан ел
Кореяда екі бірдей экс-президент (Пак Кын Хе мен Ли Мён Бак) жемқорлық үшін ұзақ мерзімге сотталды. Ешкімнің “ерекше статусы” жоқ.
Румыния: Саясаткерлер мен судьялар – бір қатарда
Румынияда соңғы он жылда сотталған жоғары лауазымды тұлғалардың саны жүзден асады.
Мұның бәрі саяси тәуелсіз жемқорлыққа қарсы құрылымның жұмысы арқасында жүзеге асты.
Бұл елде қоғамдық қысым – басты қозғаушы күш.
Қазақстанда не істеуге болады?
1. Жемқорлықпен күрес органы – саяси тәуелсіз болуы керек
Қазір тергеу органдары мен прокуратураның жұмысы билікке тәуелді. Бұл кейбір қылмыстық істердің саяси ыңғайға қарай шешілуіне себеп болады.
2. Қоғамдық бақылау күшеюі тиіс
Мысалы, мерзімінен бұрын босатылатындардың тізімі мен негіздемелері ашық жариялануы қажет. Бұл әділдікке деген сенімді арттырады.
3. Қайта тағайындауға тыйым
Кейбір бұрын сотталған шенеуніктер кейін мемлекеттік құрылымдарға қайта келіп жатады. Заңнамада бұл мәселеге нақты шектеу енгізілуі керек.
4. Үкім шыққаннан кейін азаматтық активтерді жариялау
Шетелдегі мүлік, офшор шоттары – халыққа белгілі болуы тиіс. Бұл жемқорлықтан кейінгі байлықты заңдастыруға жол бермейді.
