"اقىنداردىڭ ءسوزiنەن جانە كەيبiر تەلەارنالارداعى قىزمەتكەرلەردiڭ اڭگiمەسiنەن بايقاعانىم - ايتىستىڭ وبالىنا قالعان ادام ۇلكەن زيالى ازامات سياقتى". وسىلاي دەگەن زايىتوۆ بۇل سۇحباتتى بىرنەشە جىل بۇرىن بەرگەن. اقىننىڭ ويلارى ءالى دە وزەكتى، الايدا. رينات زايىتوۆ - الامان ايتىستا تالاي مارەنi بۇزىپ، اقيقاتقا الداسپان سۋىرىپ جۇرگەن شايىر. اقىننىڭ «دات-قا» شىققان سۇحباتىن بارىنشا ىقشامداپ نازارلارىڭىزعا ۇسىندىق.
«ارقادان اۋعان ارقارمىن...»
- رينات، ءوزiڭنiڭ سەمەيدەن الماتىعا بiرجولا قونىس اۋدارعانىڭدى ەستiدiك، قونىس قۇتتى بولسىن!
- راقمەت! جەتiسكەن قازاق كوششiل بولۋشى ما ەدi...
- ەندiگi ايتىستاردا الماتىنىڭ جىرتىسىن جىرتاسىڭ با، جوق الدە تۋعان جەردiڭ تۋىن ۇستاپ قالاسىڭ با؟
- قازاقتا «يت - تويعان جەرiنە، ەر - تۋعان جەرiنە» دەگەن ماتەل بار. وسى كۇنگە دەيiن ءوزiم قايدا جۇرسەم دە، ايتىسقا تۋعان جەرiم سەمەيدiڭ اتىنان شىعىپ كەلدiم. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن استانا قالاسىندا جۇرگەن كەزiمدە دە الامانعا سەمەيدiڭ اقىنى رەتiندە شىعىپ ءجۇردiم. ەندiگi جەردە دە سەمەيدiڭ اتىنان سىنعا تۇسەمiن. الايدا جالعىز سەمەيدiڭ ەمەس، ءدۇيiم الاشقا ورتاق اقىنمىن.
- اقىننىڭ ەلدەن كەتۋiنە نە سەبەپ بولدى ەكەن، الدە وسكەمەنگە وگەي بولىپ، توزىعى جەتكەن سەمەيمەن بiرگە «توزىپ» كەتتiڭ بە؟
- «ارقا جايلى بولسا، ارقارى اۋىپ نەسi بار؟» - دەمەي مە، حالىق. سەمەيدiڭ كۇيi وسكەمەنگە قوسىلىپ، وزگەرگەنi شامالى. بiرەۋلەر وسكەمەن سەمەي ارقىلى قازاقىلانادى دەپ ءجۇردi. بiراق ودان تۇك شىققان جوق.
قايتا سەمەيدiڭ بۇرىننان جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقى مادەنيەتiنە قىلاڭ ءتۇستi. ايتىس بار كەزدە سەمەيدە جۇرگەننەن ارتىق باقىت جوق بولاتىن. ايتىس كەتكەن سوڭ، كارi شاھاردان ءمان كەتتi.
قازiر سەمەيدە قازاقىلىقتىڭ نىسپىسى، ۇلتتىق مادەنيەتتiڭ ۇشقىنى قالعان جوق. ەگەر قازاعى كوپ شىمكەنت سياقتى قالا بولسا، وندا تۋعان جەردە جۇرگەننەن ارتىق نە باقىت بولسىن؟!
- ايتەۋiر، قونىس اۋدارعان سوڭ، مايشەلپەككە بوككەن استاناعا تارتپادىڭ با؟ قازiر استانا الماتىعا «كۇندەس» بولدى عوي...
- ول ءسوزiڭنiڭ ءجونi بار. بiراق استانادا بiراز جىلدىڭ الدىندا بولعام. استانا بiز بەن سiز سياقتى قاراپايىم ادامداردىڭ قالاسى ەمەس. ول - شەنەۋنiكتەرگە ارنالعان قالا. ول جەردە ءومiر سۇرەتiن ادامداردىڭ دا قالتاسى قالىڭ بولۋى كەرەك. ايتپەسە تابيعاتى دا، ءوزi دە سۋىق قالا شەتتەن بارعانداردى ەسiركەي قويماسى انىق.
استانانىڭ الماتىعا «كۇندەس» بولاتىن ءجونi بار عوي. ءويتكەنi الماتى - قازاقستاننىڭ بۇرىنعى ورتالىعى.
سونداي-اق ونەر مەن مادەنيەتتiڭ، ادەبيەتتiڭ، زيالى جۇرتتىڭ باسى ءتۇيiسكەن جۇماق جايى. تاۋەلسiزدiكتiڭ ارعى-بەرگi سىرى مەن قۇپياسىن قوينىنا تۇيگەن شەجiرەلi جەرi، تاريحي مەكەنi.
- استانا دەمەكشi، وسىدان ەكi جىل بۇرىن استانانىڭ ون جىلدىعىندا رۇستەم ەكەۋiڭ اشىق ايتىسىپ، تاقىرداعى قالانىڭ قوياسىن قوتارىپ تاستاعان ەدiڭدەر. بiلەتiندەردiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ايتىستىڭ «اجالىنا» سول ايتىس سەبەپكەر بولعان سياقتى...
- سەبەپسiز نارسە بولمايدى. بiراق قازاق ايتىسىنىڭ «اجالىنا» رۇستەم ەكەۋمiزدiڭ جەكپە-جەگiمiزدi كiءنالاۋدىڭ رەتi جوق شىعار. ويتكەنi شولمەكتiڭ مىڭ كۇن ەمەس، بiر كۇندە سىناتىنى سياقتى، بۇل ايتىستىڭ دا «ءولiمi» بiر جەكپە-جەكتە قورىتىلعان جوق. ول - بiراز ۋاقىت iشتە پiسiپ، جەتiلiپ، سوڭىنان جارىلعان «جارا».
حالىق قازاق ايتىسىنىڭ دامىپ، اقيقاتتى تiلiپ ايتاتىنىن ءوز كوزدەرiمەن كورiپ ءجۇردi. ماسەلەن، وت تiلدi ايبەك، بالعىنبەك، بەگارىستىڭ جىرلارى بيلiكتi مىڭ رەت اۋدارىپ سالاتىنداي ۇران بولا بiلدi. ايتىستىڭ «اجالى» وسىنداي شىندىقتى اڭىراتا ايتىپ جۇرگەن اقىنداردىڭ ءسوزiنەن، اقيقاتتان بولۋى مۇمكiن...
ايتىستىڭ وبالىنا قالعان زيالى كىم؟
- ايتىستى اۋىزدىقتاۋعا كىم مۇرىندىق بولدى، رينات؟
-استانا تويى مەن پرەزيدەنتتiڭ مەرەيتويىنا بايلانىستى ايتىس وتەتiنi تۋرالى حابار ەستiدiك. بiراق وندا ايتىساتىن اقىندار بۇرىن ءجۇرسiن ەرمانوۆ iرiكتەپ، دوداعا سالىپ جۇرگەن شايىرلار ەمەس ەكەن.
جۇرگiزۋشiسi دە ەرمانوۆتان باسقا بiرەۋ كورiنەدi. سونىمەن بiرگە ول ايتىستا استانا مەن پرەزيدەنتتi، قازاقستان ساياساتىن ماقتايتىن شارت بار سياقتى.
ءوز باسىم، ونداي الامانعا ءتۇسiپ، كۇلكi بولعىم كەلمەيدi. ءارiپتەستەرiم دە ونداي جاساندى، سايقىمازاق ايتىسقا قاتىسپايدى دەپ بiلەمiن.
ال وسى كيەلi ونەردiڭ شامىنىڭ ءوشۋiنە سەبەپكەر ادامعا كەلەر بولساق، ول ساۋدابايەۆ تا، پرەزيدەنت تە بولماۋى مۇمكiن. ويتكەنi بiز ساۋدابايەۆتىڭ «اقىندار سايىسى» دەپ اتالاتىن ايتىسقا قويعان شارتىمەن تولىق تانىسىپ شىقتىق. وعان قاراپ، ساۋدابايەۆتى كiءنالاعىم كەلمەيدi. ساۋدابايەۆ بiرەۋدiڭ ايتقانىن ورىنداپ وتىر عوي. ال پرەزيدەنت ايتىستى توقتاتتى دەگەن ءسوز ميعا سىيمايدى.
ويتكەنi ول كiسi مۇنداي ۇساق تiرلiكتەرگە ارالاساتىن بولسا، بiزدi - اقىنداردى الدەقاشان جەر جاستاندىراتىن ەدi.
ولاي دەيتiنiم، تاۋەلسiزدiكتەن بەرگi جىلدارداعى ايتىستاردا پرەزيدەنت جايىندا ەشكiم (وپپوزيسيا دا) ايتىپ كورمەگەن اششى ولەڭدەر ايتىلىپ ءجۇردi. بiراق وعان نازاربايەۆتىڭ تۋلاعانىن ەستiگەن جوقپىز. سوندىقتان ايتىستىڭ توقتاۋىنا پرەزيدەنتتi كiءنالاي المايمىن.
- سوندا بۇل كيەلi ونەردiڭ وبالىنا قالعان كiم بولۋى مۇمكiن؟
- قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەندەي، بiرەۋدi كiءنالاۋعا نەگiزiم جوق. بiراق اقىنداردىڭ ءسوزiنەن جانە كەيبiر تەلەارنالارداعى قىزمەتكەرلەردiڭ اڭگiمەسiنەن بايقاعانىم - ايتىستىڭ وبالىنا قالعان ادام ۇلكەن زيالى ازامات سياقتى. ونى ءدۇيiم قازاقستان تانيدى. بiراق قولىمدا «تiرi» دەرەك بولماعان سوڭ، ونىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەي المايمىن، كەشiرiڭiز!
- رەسپۋبليكا كولەمiندە ءوتiپ جۇرگەن الامان ايتىستىڭ توقتاعانىنا ەكi جىلدان استى. وسى جىلدىڭ كوكتەمiندە «قاشىپ-پىسىپ» ءجۇرiپ، بiر ايتىس وتكiزگەن ەدiك، ونىڭ ءوزiن كورسەتۋدەن تەلەارنالار ات-توندارىن الا قاشتى. ونەردiڭ تورەسi - ولەڭنiڭ بوساعا جاعالاپ قالعان جەتiم كۇيiنiڭ تاعى باسقا سەبەبiن بiلە الدىڭىز با؟
- ءيا، بiردە-بiر تەلەارناسىز وسى جىلدىڭ كوكتەمiندە الماتىدا ۇلكەن ايتىس ءوتتi. ولەڭگە سۋساعان حالىقتا سان جوق. اقيقات پەن ونەردiڭ ولمەيتiنiنە سول كەزدە كوزiمiز جەتتi-اۋ!
اعىلشىننىڭ بiزدiڭ ايتىستى زەرتتەپ جۇرگەن بiر جۋرناليسi: «قازاقتىڭ اقىندار ايتىسىنان كەمەلدi، ەركiن، ءادiل دەموكراتيا كورگەن جوقپىن»، - دەگەن ەكەن. ءجون ءسوز.
قازاقتان باسقا قاي حالىق سوزگە توقتاپ، ءسوزدiڭ قادiر-قاسيەتiن ءتۇسiنگەن ەدi؟ جوق قوي.
سوندىقتان ولەڭ سوزدەن ورنەك سالعان قازاقتاي دانا حالىق جەر بەتiندە كەمدە-كەم. بiراق وسى كيەلi ولەڭiمiزگە دە قيانات جاسادىق. ونى ءسوزدiڭ قاسيەتi تەگiن جiبەرە قويماس. قياناتقا الۋان ءتۇرلi سەبەپ ايتۋعا بولاتىن ەدi. الايدا ونىڭ كوبiنiڭ نەگiزi جوق. سوندىقتان قازiرشە سوڭىن كۇتەيiك. بiز - قازاقتار كەز كەلگەن قياناتتىڭ سوڭىن شىداپ كۇتۋگە ۇيرەندiك قوي!
- وسى كۇنگە دەيiن ولەڭدەگi وتكiرلiگiڭ ءۇشiن قۇقاي كورسەتكەن اكiم-قارا، شەنەۋنiكتەر بولدى ما؟
- بولدى. بiراق گازەت بەتiنە، سۇحبات بەرiپ ايتۋعا تۇرمايتىن ۇساق دۇنيەلەر عانا. جالپى، قۇقاي كورسەتۋ اقىندى مۇقالتا المايدى. قايتا باتىلداندىرا ءتۇسۋi مۇمكiن. كەز كەلگەن ادام ءوز ءوتiرiگi اشىلعان كەزدە عانا وعان قارسى جۇمىس iستەيدi عوي.
ەندەشە، اقىندار بiرەۋدiڭ ءوتiرiگiن اشقان كەزدە نەمەسە ءسوزi جانىنا باتقان شاقتا ول ءدوڭ-ايباتىن بەتiنە شىعارادى. بiراق بۇل - قورقاۋدىڭ iسi.
- رينات، ءوزiڭدi «حابار» ارناسىنداعى ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىنان كورiپ ءجۇرمiز. اسىلى، ءوزiڭ ءسوز قادiرiن بiلەتiن، قازاقىلىعىڭ باسىم ازاماتسىڭ. ساعان مۇنداي جەڭiل-جەلپi دۇنيە ەمەس، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرiپ، ساناسىن سەرپiلتەتiن «وياۋ»، «تiرi» حابار كەرەك ەدi... بۇيىرعانى وسى بولدى ما؟
- ءيا، قازiرشە بۇيىرعانى وسى بولىپ تۇر. ءوزiم دە «كەلە سالىپ، ءتور مەنiكi» دەيتiن ءوڭمەڭدەۋگە بارعان جوقپىن. الدىمەن تەلەارنانىڭ «كۋحنياسىن» كورiپ، سونان سوڭ تابيعاتىما كەلەتiن بiر جوبامەن اينالىساتىن شىعارمىن.
قازiرشە ويىن-ساۋىق حابارى بولسا دا، جۋرناليستيكاداعى الشىسى تۇسكەن جۇمىس وسى بولىپ تۇر. نەگiزi، بiزدiڭ تەلەجۋرناليستيكا سالاسىندا ورايىن تاپساڭ، الۋان ءتۇرلi تاقىرىپتى قامتىپ، قىزىقتى حابار جاساۋعا مۇمكiندiك كوپ.
بiرەۋلەر قازiرگi جاعدايدا قوعامدىق-ساياسي باعىتتاعى حابارلاردىڭ ءبارi اقيقاتتان الشاق كەتەدi دەگەن سىڭارجاق پiكiرلەر ايتادى. الايدا ەبiن كەلتiرiپ، حاباردى بەرۋ فورماسىن تاپساڭ، قانداي باعدارلاما بولسا دا، تاقىرىپتى، وي-يدەيانى اشۋعا ابدەن مۇمكiندiك بار.
- ويعا العان جۇمىستارىڭ ورىندالسىن! ەندi، امال جوق، ايتىستان اجاردى كەتiرگەن سوڭ، اينۇر اپاڭ (تۇرسىنبايەۆا) «ەكi جۇلدىزدى» جاعالاپ ءجۇر، بiراز اقىندار جوعارى وقۋ ورىندارىنا مۇعالiم بولىپ كەتتi، ەندi بiر توبى تامادا بولىپ ءجۇر. سەن «حاباردان» تۇراق تاپتىڭ. ال «ەكi قولعا بiر كۇرەك» تاپپاي قالعان اقىن بار ما؟
- اقىندار ايتىس تiزگiندەلەردەن بۇرىن دا جۇمىسسىز ەمەس بولاتىن. ايتىس توقتاعاننان كەيiن دە ءوز ورىندارىن تاۋىپ جاتىر. جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ۇستازدىق قىزمەتتەرi وسىدان بiراز جىلداردىڭ الدىندا باستالعان، قازiر ولار سونى جالعاستىرىپ جاتقان جايلارى بار. ال تامادالىق كاسiپ اقىنداردىڭ و باستاعى تابىس كوزi ەكەنiن جاسىرا المايمىن. قىسقاسى، «ەكi قولعا بiر كۇرەك» تاپپاي قالعان اقىن جوق-اۋ!
«ءدىن دەندەگەن جاستارعا وبال»
- رينات، ءوزiڭ اقىن، كوزiڭ اشىق، كوكiرەگiڭ وياۋ ازاماتسىڭ. بiرەۋلەر: «وسى قازاقققا نە جەتپەيدi: مەملەكەتi، استاناسى، بايلىعى، حالقى بار»، - دەپ جاتادى. شىنىمەن، قازاققا نە جەتپەيدi، وسى؟
- بiراۋىز سوزبەن تۇيسەك، قازاققا الدىمەن رۋح، سونان سوڭ ۇلتتىق نامىس جەتپەيدi. ايتپەسە، قۇدايعا شۇكiر، باسقا جاعىمىزدان كەمدiك كورiپ وتىرعان جوقپىز.
ەگەر قوعامدا قازاقتىڭ قور ءومiر ءسۇرiپ، حالىقتىڭ كەدەي تۇرمىسى بولسا، وندا وسىنىڭ ءبارi قازاقتىڭ ءوزiءن-وزi تانۋىنىڭ جەتiسپەۋiنەن. رۋحى كەمiگەن حالىقتىڭ جاستارى دا «سولقىلداق» كەلەدi. ياعني بiزدiڭ جاستاردىڭ ءاسiرە دiنگە بەرiلiپ، ءومiرلiك جولدارىنان اداسىپ بارا جاتقاندارىن ايتا كەتكەن ءجون سياقتى. يسلامنىڭ جولىنا ءتۇسۋ قىلمىس ەمەس. تەك ءوزiمiزدiڭ كورiنگەن كەلiمسەك دiنگە ەسiك اشىپ وتىرعانىمىز - قىلمىس.
- وندا باستى قىلمىسكەر كەلiمسەك دiنگە كiرگەن جاستار ەمەس، سول كەلiمسەك دiندەردi «كەۋ-كەۋلەپ» وتىرعان ءوزiمiز بولدىق قوي...
- ءيا، باستى قىلمىسكەر - وسى دiندەردiڭ ەلiمiزدە ەركiن ءومiر ءسۇرۋiنە وراي جاراتىپ وتىرعان ءوزiمiز.
قازiر ءوزiمiز سەنەتiن يسلامنىڭ بiر اعىمى ايتىسقا، ءان، ولەڭ ايتۋعا، بەتاشار سياقتى ۇلتتىق داستۇرگە قارسى كەلiپ ءجۇر.
ماعان بiر تانىس يمام پايعامباردىڭ: «دiن ارابتان باستالسا، ونىڭ بۇزىلۋى دا ارابتان بولادى»، - دەگەن ءسوزiن ايتقان بولاتىن. بiزدەگi قازiرگi جاپپاي بەلەڭ الىپ كەلە جاتقان دiن - سول ارابتىڭ بۇزىلعان دiنi عوي.
- ءجون ءسوز. ال ەندi سوڭعى رەت اۋىلعا قاشان باردىڭ؟
- اۋىلعا ۇنەمi بارىپ تۇرامىن. شىنى كەرەك، اۋىلدىڭ قازiرگi جاعدايى تىم ناشار. ايتىسكەر اقىن بالعىنبەك يماشيەۆ:
«كەزiندە دiنمۇحامەد -دانا باسشى،
قازاققا قىرىق قالا سىيلاپكەتتi.
بiز جالعىز استانانىبiتiرگەنشە،
دالادا ءتورت مىڭ اۋىلقيراپ كەتتi»، -
دەگەن بولاتىن بiر ايتىستا.
شىندىق وسى.
- اڭگiمەڭە راقمەت!
سۇحباتتاسقان، جۇقامىر شوكە
