ەلىمىزدە يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى ەڭ العاش 2010 جىلدان باستاپ جۇزەگە اسا باستاعان بولاتىن. بۇگىندە اتالعان باعدارلامانى ءۇشىنشى كەزەڭى جۇزەگە اسۋدا. باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى 2010-2014 جىلداردى قامتىدا، ەكىنشى كەزەڭى 2015-2019 جىلدارى جۇزەگە اسسا، ءقازىر ءۇشىنشى كەزەڭ 2020-2025 جىلدار ارالىعىن قامتىپ وتىر.
يندۋستاريالدى دامۋ باعدارلاماسى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن ماڭىزى زور مەملەكەتتىك باعدارلاما دەسەك بولادى. مۇنىڭ الدىندا ەلىمىزدە ءوندىرىستى دامىتۋعا باعىتتالعان سالالىق باعدارلامالار بولدى. كەيىننەن سونىڭ ءبارى بىرىكتىرلىپ، ونىڭ ورنىن ۇدەمەلى يندۋسترالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى باسقان بولاتىن.
وسىلايشا اۋىل شارۋاشىلىعى، مۇناي-گاز، حيميا ونەركاسبى، ماشيناقۇراستىرۋ، تەلەكوممۋنيكاسيا، فارماسيەۆتيكا جانە قۇرىلىس سىندى ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى سالالارى جان-جاقتى دامي باستادى.
2010-2014 جىلدارعا ارنالعان يندۋسترالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسىندا جالپى قۇنى 50 ملرد دوللاردى قۇرايتىن 237 جوبانى جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن بولاتىن. مامانداردىڭ سول كەزدەگى ەسەبى بويىنشا باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە ەلىمىز بويىنشا 8،7 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورىنىن قۇرۋ كوزدەلگەن بولاتىن.
ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسى قولعا الىنعان تۇستا ساراپشى ماماندار قولعا الىنعان جۇمىستار جۇيەلى تۇردە ىسكە اسقان جاعدايدا ەل ەكونوميكاسىنىڭ تەڭ جارتىسى جاڭارىپ، ەلىمىزدە كولەڭكەلى ەكونوميكانىڭ ۇلەسى ايتارلىقتاي قىسقاراتىنىن ايتقان ەدى. وسىلايشا قازاق قوعامى يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماعا العاش كۇننەن باستاپ ءۇمىت ارتقان بولاتىن.
اتالىمىش باعدارلاما قولعا الىنعان 2010 جىلدىڭ اياعىندا دۇنەجۇزىلىك بانك قازاقستان ەكونوميكاسى 2%-عا جوعارلاعانىن جازعان ەدى. ءبىراز 2013 جىلى دۇنيەجۇزىندە ورىن العان ەكونوميكالىق داعدارىس قازاقستاننىڭ يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنا تەجەپ، ءبىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ماجبۇرلەگەنى ەسىمىزدە. سول كەزدە الەمدىك نارىقتاعى مۇنايدىڭ باعاسى 40%-عا دەيىن قۇلدىرىپ، ەل ەكونوميكاسىنا سالقىنىن تيگىزگەنى جاسىرىن ەمەس. سول كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتى 42%-عا دەيىن قۇلدىرادى. وسىلايشا دۇنيەجۇزىندەگى داعدارىس قازاقستان ەكونوميكاسى دا قوس وكپەدەن قىسقانى بەلگىلى.
جالىپ، قازاقستان يندۋسترالدى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ قولعا الىنۋى ەلىمىزدە وتاندىق ءوندىرىستى وركەندەتۋ جولىنداعى كەدەرگىلەردى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتىپ بەرگەنىن اتاپ ايتۋعا بولادى.
ءوندىرىستى وركەندەتۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىم، بىلىكتى ماماندار جانە قوسىمشا ەلەكتر قۋاتى كەرەك ەكەنى بەلگىلى. 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان يندۋستاريالدى دامۋ باعدارلاماسى بىزگە العىشارتتاردى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. بەلگىلى ەكونوميكالىق شولۋشى سەرگەي دومنين «قالا مەن دالا» گازەتىنە بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە يندۋستاريالدى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى جايىندا بىلاي باعاسىن بەرگەندى.
– 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسى كەزىندە ەلىمىزدە ءبىراقتار ءوندىرىس ورىندارى بوي كوتەردى. دۇنيەجۇزىن شارپىعان ەكونوميكالىق داعدارىس باعدارلامىنىڭ قارقىنىن باسەڭدەتكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىراق بىزدەر ءبىرىنشى كەزەڭدە كەرمەتتەي ءوندىرىس ورىندارىن قۇرماساق تا، بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسىن دامىتۋعا قولايلى جاعداي تۋعىزاتىن ينفراقۇرىلىمدار قۇردى. بۇدان باسقا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ كىدىرىسسىز جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن نىسانداردىڭ سالدىق. ەڭ باستىسى ءوندىرىستى ورگە سۇيرەيتىن كاسىپتىك-تەحنيكالىق مامانداردى دايىندايتىن ورتا بۋىندى وقۋ ورىندارىن قۇرۋدى باستادى. وسىلايشا يندۋستريالدى دامۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ناقتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ولاردى شەشۋ جەدەلدەتىپ شەشۋىمىزگە تۋرا كەلدى، – دەيدى ساراپشى ەكونوميست.
كەيبىرەۋلەر سياقتى «يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى كەزىندە تۇك ىستەلىنگەن جوق» دەپ كەسىپ ايتۋعا بولامايدى. مۇندايدا دانا حالقىمىز «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن اڭگىمەسى ەسكە تۇسەدى. جالپى، يندۋسترايلدى دامۋ باعدارلاماسى وڭىرلەردىڭ دامىپ، جاڭا ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولعانىن ايتۋعا بولادى.
ايتالىق، كەڭەس زامانىندا قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنا قاراستى كەنتاۋ قالاسى تاۋ-كەن سالاسى، ماشيناقۇراستىرۋ سالاسىمەن اتى شىققان قالا بولاتىن. كەڭەس زامانىندا كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى ەلىمىزدى بىلاي قويعاندا وداق كولەمىندە ءتۇرلى ترانسفورماتورلاردى شىعارىپ كەلدى. ال كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن مۇنداعى ءوندىرىس قارقىنى ءبىرشاما باسەڭسىگەن ەدى. ءبىراق جەرگىلىكتى ينۆەستور ءوندىرىستىڭ وتىن وشىرمەي زاۋىتتى ساقتاپ قالدى.
ەلىمىزدە يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى قولعا العانعاننان كەيىن كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى مەملەكەت تاراپىنان كومەك-قولداۋعا يە بولىپ، جۇمىسىن جانداندىرعانىن بىلەمىز. قازىرگى تاڭدا ءوندىرىس وشاعى دۇنيەجۇزىنىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىنە ەنەرگەتيكا سالاسىنا اسا قاجەت ترانسفورماتورلار شىعارىپ، ەلىمىزدىڭ ىرىسىن ارتتىرىپ وتىر. باتىس قازاقستان وبلىسىندا اتالمىش زاۋىتتىڭ بولىمشەسى بوي كوتەرىپ، ءوندىرىس كولەمى ۇلعايا تۇسكەنىنە كۋا بولدىق.
يندۋستريالدى باعدارلامانىڭ ارقاسىندا قاناتىن كەڭگە جايىپ، جۇزدەگەن ادامدى تۇراقتى جۇمىس ورىنىمەن قامتىپ وتىر. ءار وڭىرگە بارعاندا يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ شارپاتىن كورگەن ءوندىرىس وشاقتارىن كورۋگە بولادى. تالدىقورعانداعى اككۋمۋلياتور شىعاراتىن زاۋىت جايىندا دا وسى اڭگىمەنى ايتۋعا بولادى.
يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى ءوندىرىستى وركەندەتۋ ىسىمەن عانا شەكتەلگەن جوق. بۇل باعدارلاما ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ دا ەتەك-جەڭىن جيىپ، زامان كوشىنە ساي مامان دايىنداۋعا ىقپال ەتكەنىن ايرىقشا اتاپ ايتۋعا بولادى.
تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى اۋدان ورتالىقتارىندا ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن اكادەميالار بوي كوتەردى. ولاردىڭ ءبارى زاڭگەرلەر مەن ەكونوميست مامانداردى دايىنداۋعا دەن قويدى. ءوندىرىس ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن كاسىپتىك-تەحنيكالىق مامانداردى دايارلاۋ ىسىنە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولمەدى.
ال يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسا باستاعان ءساتتى ءبىلىم سالاسىنداعى وسى ولقىلىق كوزگە بىردەن تۇسكەن ەدى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدىڭ كاسىپتىك-تەحنيكالىق مامان يەلەرىن دايىندايتىن ورتا بۋىندى وقۋ ورىندارعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ، گەرمانيادا ءوز جەمىسىن بەرگەن ءدۋالدى وقىتۋ جۇيەسى ەنگىزىلگەنىن كوزىمىز كوردى. اتىراۋدا مۇناي-گاز سالاسىنا مامان دايارلايتىن «APEC Petrotechnic» جوعارى تەحنيكالىق مەكتەبى پايدا بولىپ، مۇناي-گاز سالاسىنا بىلىكتى ماماندار دايارلاي باستادى. وسىدان-اق يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسى ەلىمىزدەگى ءوندىرىس ورىندارىنان بولەك ءبىلىم بەرۋ، مامان دايىنداۋ سالاسىنا دا سەرىپىن بەرگەنىن بايقاۋعا بولادى.
يندۋستريالدى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە وڭىرلەردە يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق پاركتەر قۇرىلىپ، وڭىرلەردە ەكونوميكالىق دامۋ ورىن الدى. مۇنداي پاركتەر اشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ارنايى جەر تەلىمىن بەلگىلەپ، ول جەرگە جارىق، سۋ، گاز سىندى ينفراقۇرىلىمدىق جەلىلەردى تارتىپ، ينۆەستورلارعا بارىنشا جاعداي جاسادى.
ەڭ باستىسى يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق پاركتەر اۋماعىندا تىركەلگەن كاسىپورىندارعا مەملەكەت سالىقتىق تۇرعىدان ءبىرقانشا جەڭىلدىكتەر ۇسىنىپ، وڭىرلەردە ءوندىرىستىڭ العا باسىنا ىقپال ەتتى. قازىرگى تاڭدا يندۋستريالدى-يننوۆاسيلىق پاركتەردىڭ اۋماعىندا جاڭا ءوندىرىس وشاقتارى بوي كەتەرىپ، جۇمىس ىستەۋدە. وسىنداي جايدى ساراپتاعاندا يندۋستريالدى دامۋ باعادارلاماسىنىڭ ەل دامۋىنا تيگىزىپ وتىرعان ۇلەسى زور ەكەنىن باعامداۋعا بولادى.
نۇرلان جۇماحان
