ەلىمىزدە ءۇش زەرتتەۋ رەاكتورى بار. سونىڭ ءبىرى قۇرىلعانىنا 65 جىل تولعان الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا تۇر. جاي تۇرعان جوق، ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەيدى. سوناۋ 1967 جىلى ىسكە قوسىلعان سسر-ق زەرتتەۋ رەاكتورىنا تەك 1998 جىلدان 2015 جىلعا دەيىن جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن كورىنەدى.
ەسكى قوندىرعى بولسا دا، ءوز ميسسياسىن اتقارىپ كەلە جاتقان رەاكتوردى ءبىز دە كورۋگە اسىقتىق. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى ءجيى تالقىلانىپ، سوڭىندا ءبىر توقتامعا كەلگەن اەس سالۋ ماسەلەسى دە «بىزدە بۇل سالانى بىلەتىن ماماندار جەتكىلىكتى مە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە يتەرمەلەگەن.
«پرەزيدەنت جولداۋىندا، سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا دا عىلىم مەن بىلىمگە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. سوڭعى كەزدە عىلىم جايىن ءجيى قوزعادى. عالىمداردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى. سوندىقتان عىلىم سالاسى داميتىنىنا سەنىم مول» دەگەن عالىمدار ءۇمىت وتىن سوندىرگىسى كەلمەيدى. بۇلاي ايتۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ – قاراشا ايىنىڭ بااسىندا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيۋتىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ەلىمىزدەگى يادرولىق عىلىمدى دامىتۋ جوسپارىمەن تانىسىپتى. سول كەزدە قازاقستان عالىمدارى ينستيتۋتپەن ىنتىماقتاسىپ، يادرولىق فيزيكانىڭ قازىرگى زامانعى ماسەلەلەرى بويىنشا ءىرى حالىقارالىق باعدارلامالارعا قاتىسىپ جاتقانى ءسوز بولدى.
بىرىككەن يادرولىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى مەن قازاقستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانە ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ 12 عىلىمي تاقىرىپ بويىنشا جۇزەگە اسىرادى. جۇزگە جۋىق ستۋدەنت بيازي-دە قوس ديپلوم باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم العانى تاعى بار. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بيىل ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ فيزيكا-تەحنيكا فاكۋلتەتىنىڭ جانىنان اشىلعان جاڭا ماماندىققا 50 ستۋدەنت وقۋعا ءتۇستى. ولار تاجىريبە جۇمىستارىن وسى ينستيتۋتتا جۇرگىزەتىن بولادى.
ءدال وسى كەلەلى وتىرىستا ەكسپەريمەنتتىك جابدىقتار بازاسىن دامىتپاي، قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلمەيتىنى دە ايتىلدى. دەمەك، ينستيۋتتىڭ باس ورتالىق رەتىندە جۇمىستى ۇيىمداستىرىپ، ۇجىمدى ۇيىستىرىپ وتىرۋعا الەۋەتى جەتەدى. ينستيتۋت قۇرامىنا استانا قالاسىندا جانە بقو اقساي قالاسىندا ورنالاسقان ەكى فيليال، سونداي-اق اتىراۋ وبلىسىنداعى بۇرىنعى «ازعىر» پوليگونىنا ىرگەلەس ورنالاسقان عىلىمي-وندىرىستىك ەكسپەديسيا كىرەدى. كاسىپورىن قىزمەتىنە مەملەكەتكە تيەسىلى ستراتەگيالىق وبەكتىلەردى پايدالانۋ جانە كۇتىپ ۇستاۋ، اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ سالاسىندا عىلىمي زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋ كىرەتىنىن ەسكەرسەك، مەكەمە ماماندارى بۇل ۇدەدەن شىعىپ ءجۇر.
ينستيتۋت 8 ءىرى بازالىق ەكسپەريمەنتتىك قوندىرعىنى قامتيدى: سسر-ق اتوم رەاكتورى (الماتى قالاسى)، سىندىق ستەند، ۋ-150 جانە ۋكپ-2-1، ەلۆ-4 (الماتى قالاسى)، دس-60 (استانا قالاسى.) 4 زاريادتالعان بولشەكتەر ۇدەتكىشى، سونداي-اق الماتى قالاسىنداعى يادرولىق مەديسينا جانە بيوفيزيكا ورتالىعى بازاسىنداعى Cyclone-30 سيكلوترونى مەن يلۋ-10 ەلەكتروندار ۇدەتكىشى.
اقش، رەسەي، جاپونيا، فرانسيا، بەلگيا، شۆەيساريا جانە ت.ب. الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىق ورناتقان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا توقتالساق:
- [perfectpullquote align="full" bordertop="false" cite="" link="" color="" class="" size=""]
- يادرولىق فيزيكا مەن رادياسيالىق قاتتى دەنە فيزيكاسى سالاسىنداعى ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمي زەرتتەۋلەر؛
- يادرو-فيزيكالىق تالداۋ ادىستەرىن ازىرلەۋ جانە قولدانۋ؛
- يادرولىق جانە رادياسيالىق تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋ جانە قولدانۋ؛
- ونەركاسىپ جانە مەديسينا ءۇشىن راديويزوتوپتى ونىمدەردى ءوندىرۋ؛
- تاراتپاۋ رەجيمىن قولداۋ؛
- اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ سالاسىندا قىزمەتتەر كورسەتۋ.
[/perfectpullquote]
قاتەرلى ىسىكتى ەمدەيتىن دارى-دارمەك، اشەكەيگە ارنالعان اسىل تاس...
سونىمەن، ءبىز كورگەن سسر-ق زەرتتەۋ رەاكتورى ەلىمىزدەگى جالعىز كوپ ماقساتتى ءارى تاجىريبەلىك جانە تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى بويىنشا ءقاۋىپسىز سانالادى. كوپماقساتتى دەگەن سوزىمىزگە دالەل – سسر-ق رەاكتورى يادرولىق جانە تەرمويادرولىق رەاكتورلارعا ارنالعان پەرسپەكتيۆالىق ماتەريالداردى رادياسيالىق سىناۋ، مەديسينا مەن ونەركاسىپ ءۇشىن راديويزوتوپتار الۋ، ءارتۇرلى ماتەريالداردىڭ ەلەمەنتتىك قۇرامىن نەيتروندى بەلسەندىرۋ تالداۋى جانە وبەكتىلەردىڭ ىشكى قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
باس ينجەنەردىڭ جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جونىندەگى ورىنباسارى داۋرەن نۇعمانوۆتىڭ ايتۋىنشا، رەاكتور ۋران 235 وتىنىمەن جۇمىس ىستەيدى. «تازا ارتەزيان سۋىن پايدالانۋ ارقىلى 6 مۆت قۋاتىن بەرەدى. مۇندا فارماسيەۆتيكالىق دارى-دارمەك شىعارىپ، ءوندىرىس ءۇشىن «پىسپەگەن» تابيعي اسىل تاستاردى تازالاپ، وڭدەپ، ءارتۇرلى تۇسكە ساۋلەلەندىرەمىز. قازىرگى كەزدە ينستيتۋت كوممەرسيالىق باعىت بويىنشا گەرمانيامەن كەلىسىم-شارتقا وتىردىق. الىپ كەتۋ ءوز موينىندا»، – دەيدى.
ال رەاكتوردىڭ ەل ءۇشىن بەرىپ جاتقان پايدالى قىزمەتىنە توقتالعان باس ينجەنەردىڭ ورىنباسارى باعداۋلەت مۇحامەت ۇلى تومەنگى بايىتىلعان ۋران يزوتوپى ارقىلى قانشاما قاجەتتى دۇنيە شىعارىپ وتىرعانىنا توقتالدى.
«يادرولىق رەاكسيا ءجۇرى بارىسىندا رەاكتور نەيترون شوعىرىن بەرەدى. عىلىمي زەرتتەۋ رەاكتورى كرەمنييدى زەرتتەپ، زالالسىزداندىرىپ، ساۋلەلەندىرەدى. ارحەولوگيالىق-گەولوگيالىق-ينجەنەرلىك نىسانداردىڭ ىشكى قۇرىلىمىن زەرتتەيدى. مۇنىمەن قوسا، نەيتروندى شوعىردىڭ كوپ بولۋى ناتيجەسىندە زاتتاردى رادياسيالىق تۇرعىدان بايىتا الامىز. ياعني، تابيعي تاستاردى ءارتۇرلى تۇسكە بوياۋ، ودان سوڭ مەديسينا ءۇشىن فارماسيەۆتيكالىق دارى-دارمەكتەر، اتاپ ايتقاندا ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى ەمدەۋگە ارنالعان راديواكتيۆتى يود شىعارامىز»، – دەدى باس ينجەنەردىڭ ورىنباسارى باعداۋلەت مۇحامەت ۇلى.
سونداي-اق، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ راديوحيميا جانە يزوتوپتار ءوندىرۋ عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىعى رەسپۋبليكانىڭ مەديسينالىق مەكەمەلەرىنە راديوفارمپرەپاراتتاردى ۇنەمى ءوندىرىپ، جەتكىزىپ وتىرادى. سونىڭ ءبىرى فلۋورودەوكسيگليۋكوزا 18F ينەكسياعا ارنالعان ەرىتىندى پوزيتروندى-ەميسسيالىق كومپيۋتەرلىك توموگرافيا ارقىلى وبىردى ەمدەۋدى دياگنوستيكالاۋ جانە باقىلاۋ ءۇشىن، ال ناتريي ءيوديدى، 131I گامما-سينتيگرافيا جانە ءبىر فوتوندى كومپيۋتەرلىك توموگرافيا كومەگىمەن قالقانشا بەزدىڭ فۋنكسيونالدىق جاعدايىن زەرتتەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سەمەيدەگى ونكولوگيالىق ورتالىققا، استاناعا، الماتىعا يود 131 يزوتوپى اينالاسى 7-8 كۇندە جەتكىزىلىپ، قاتەرلى ىسىككە شالدىققان ناۋقاس تەز قابىلداپ ۇلگەرۋى كەرەك. ياعني، بۇل رەاكتور عىلىمي جۇمىس ىستەيتىن زەرتتەۋ ارقىلى قوعامعا، عىلىمعا كوپ پايداسىن تيگىزىپ وتىر.
ايتا كەتۋ كەرەك، رەاكتورعا قولدانىلاتىن ۋران وتىنى رەسەيدەن الىنادى. ءقازىر ون جىلعا جەتەتىن وتىن قورى بار. سەبەبى، يادرولىق قارۋعا قارسى بولعان سوڭ قازاقستاندا ۋراندى بايىتۋعا تىيىم سالىنعان. بىزدە شيكىزات قانا بار.
بۇدان كەيىن ينستيتۋتتىڭ كەشەندى ەكولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ورتالىق جۇمىسىمەن تانىستىق. ورتالىق جەتەكشىسى ۆيكتور گلۋششەنكونىڭ ايتۋىنشا، مۇندا جۇزدەگەن مامان جۇمىس ىستەيدى.
شەتەلمەن ارىپتەستىك جاندانىپ كەلەدى
شارانىڭ نۇكتەسىن قويعان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى رمك باس ديرەكتورى سايابەك ساحييەۆتىڭ ايتۋىنشا، ادامزاتقا ءقاۋىپ توندىرگەن قاتەرلى ىسىككە قارسى دارى-دارمەك شىعاراتىن ورتالىقتىڭ جۇمىسىنا شەتەلدىك ماماندار دا قىزىعۋشىلىق تانىتقان.
«بىزدە راديويزوتوپتى دارىلەر تاسۋعا اۋە كومپانيالاردىڭ ليسەنزياسى جوق. ەگەر تاسيتىن بولسا، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن قالاسىنا، ءتىپتى شەتەلگە دە جەتكىزە الامىز. ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن باعانى تومەن قويامىز. ءبىرىنشى ماقسات – حالىقتىڭ دەنساۋلىعى، ەكىنشى – بولاشاقتا مەديسينالىق ءتۋريزمدى دامىتۋ. كەشە عانا تۇركياعا ىسساپارمەن بارىپ كەلدىم. ولار دا قىزىعىپ وتىر. سەبەبى، ءقازىر ولاردا جۇمىس ىستەپ تۇرعان رەاكتور جوق. يود، موليبدەن رەاكتور ارقىلى وندىرىلەدى. الداعى ۋاقىتتا تۇرىك دەلەگاسياسى بىزگە ۇسىنىسپەن شىققانىن»، – مالىمدەدى ينستيتۋت ديرەكتورى.
بۇگىندە يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگياسىنا سايكەس، الەمنىڭ بەلدى ينستۋتتارىمەن كەلىسىم-شارت ورناتىپ، جۇمىس ىستەۋگە كىرىسكەن. باسشىلىق ءبىرىنشى كەزەكتە جالاقىنى كوتەرىپ، ينستيتۋتتىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇددەلى. ال قۇرىلعانىنا 65 جىل تولعان ينستيتۋتتى جاڭا تەحنولوگيالىق قۇرالدارمەن جابدىقتاۋ ماسەلەسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنە ەگجەي-تەگجەيلى جەتكىزىلگەن.
