بۇگىندە ەڭبەك نارىعىنا 2000-جىلداردان كەيىن تۋعان جاستار كەلىپ جاتىر. جىل سايىن 300 مىڭ جاس ەڭبەك نارىعىنا ەنىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان دا مەملەكەت جۇمىسپەن قامتۋدىڭ يكەمدى تۇرلەرىن كەڭەيتىپ، ساپالى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا كۇش سالىپ جاتىر. اسىرەسە، جاستاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدانۋدا.
«ساپالى جۇمىس» تەرمينى ەىدۇ ەلدەرىندە ءقازىردىڭ وزىندە بار. بۇل دەگەنىمىز، جالاقى دەڭگەيى ايماقتىق ورتاشا جالاقىدان تومەن بولماۋى ءتيىس، ءبىر جۇمىستا ەڭبەك ەتۋ مەرزىمى كەمىندە التى اي بولۋى كەرەك، سودان سوڭ جۇمىس ورنىنىڭ قاۋىپسىزدىگى اسا ماڭىزدى. ياعني، جۇمىسشىنى الەۋمەتتىك باعدارلامالارعا تارتۋدى كوزدەيدى. وسى ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلىمىز وڭىرلىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ەڭبەك نارىعىن 2030 جىلعا دەيىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن دايىندادى.
پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ەڭبەككە جارامدى ازاماتتاردىڭ سانى كوبەيگەنىمەن، جۇمىس كۇشى جەتىسپەيدى. ماسەلەن، قازىرگى ۋاقىتتا ەلەكتروندى ەڭبەك بيرجاسىندا بوس جۇمىس ورىندارىنىڭ سانى 56 مىڭعا جەتكەن. كەز كەلگەن ادامنىڭ بىلىكتىلىگى مەن داعدىسى، تاجىريبەسى بولسا، ول قيىندىقسىز «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تابادى.
ال ەڭبەك جانە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى 1 ميلليونعا تارتا تۇرعىن جۇمىسقا ورنالاسقان. بۇل سانعا، سونداي-اق مەملەكەت سۋبسيديالايتىن جۇمىس ورىندارىندا ەڭبەك ەتەتىندەر دە، ەش جەردە تىركەلمەگەن، ءبىراق سالىق شەگەرىمدەرىن جاسايتىن تاۋەلسىز (پلاتفورمالىق) جۇمىسشىلار دا كىرەدى.
ايتا كەتەرلىگى، جۇمىسپەن قامتىلعان جانە جۇمىسسىز حالىق سانىنىڭ مولشەرىن ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ (حەۇ) ادىستەمەسىنە سايكەس 15 جاستان اسقان ءۇي شارۋاشىلىقتارى مۇشەلەرىن اي سايىنعى ىرىكتەۋ زەرتتەۋىنىڭ نەگىزىندە انىقتايدى. حەۇ كريتەرييلەرىنە سايكەس جۇمىسسىزدار قاتارىنا قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدە ءبىر مەزگىلدە ءۇش نەگىزگى كريتەرييگە ساي كەلەتىن ادامدار جاتادى: ولار – جۇمىسسىز (پايدا اكەلەتىن كاسىبى جوق)، بەلسەندى جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن جانە بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە جۇمىسقا كىرىسۋگە دايىن ازاماتتار. سوندىقتان ادىستەمە بۇكىل الەمدە بىردەي قولدانىلادى.
«مەملەكەت ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداپ جاتىر. ايتالىق، 2024 جىلى بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ 41 پايىزى الەۋمەتتىك سالاعا باعىتتالادى: تەك زەينەتاقىعا 4 تريلليون تەڭگە، ءبىلىم مەن عىلىمعا 1،7 تريلليون، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا 2،4 تريلليون تەڭگە قارالدى. جاردەماقىلاردىڭ قوعام مۇشەلەرى اراسىندا ءادىل ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «بالالارعا ارنالعان ۇلتتىق قور» جوباسى قابىلداندى. زاڭسىز الىنعان اكتيۆتەردى قايتارۋ تۋرالى قابىلدانعان زاڭدى دا ۇمىتپاعان ءجون. بۇل - ەلدەگى دەموكراتيالىق رەفورمالارداعى ماڭىزدى قادام. بىلتىرعى 1 تامىزداعى جاعداي بويىنشا ءبىلىمدى دامىتۋ قورىنا 120 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجى تۇسكەن. بۇل اقشا مەكتەپ سالۋعا جۇمسالدى. ال قايتارىلعان قاراجات الداعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا جۇمسالادى»، - دەگەنى بار ۆيسە-پرەمەردىڭ ءبىر سوزىندە.
تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك ليفتتەرگە، مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە جانە ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىگى بولۋى كەرەك. بۇل ورايدا، مەملەكەت تاراپىنان قىرۋار شارۋا اتقارىلىپ جاتىر. جاي عانا سالىستىرۋ ارقىلى كوپ دەرەككە كوز جەتكىزۋگە بولادى.
وسىدان 15 جىلداي بۇرىن ايماقتاردا جۇرەككە كۇردەلى وتالاردى جاساۋدى ويلايتىن با ەدىك؟ 2018 جىلى نەبارى 38 مىڭ ءبىلىم گرانتى بولىنسە، بيىل بۇل كورسەتكىش 72 مىڭعا جەتتى، ياعني 40 پايىزدان استام تۇلەك جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، تەگىن وقي الدى. قازاقستاندا شەتەلدىك ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارى اشىلۋدا. بۇل وقۋ ورىندارىنىڭ ديپلومدارى ەۋروپادا دا مويىندالاتىن بولادى. 2018 جىلعا دەيىن ەڭ تومەنگى جالاقى 28،5 مىڭ تەڭگە بولسا، وسى جىلدان باستاپ 85 مىڭ بولدى.
سونىمەن قاتار، ۇكىمەت «حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋدىڭ 2029 جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسى» كەشەندى جوسپارىن بەكىتتى. ماسەلەن، بيىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ 38 مىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتكەردىڭ جالاقىسى 25 پايىزعا، مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى 20-30 پايىزعا، ال 1 قىركۇيەكتەن باستاپ مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردىڭ پەداگوگتارىنىڭ جالاقىسى 30 پايىزعا كوتەرىلدى. 2024-2025 جىلدارى بيۋدجەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنىڭ جالاقىسىن جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 20 پايىزعا كەزەڭ-كەزەڭىمەن ارتتىرۋ جالعاسادى. ناتيجەسىندە 2026 جىلعا قاراي ولاردىڭ جالاقىسى ەكى ەسەگە وسەدى.
تامارا دۇيسەنوۆانىڭ سوزىنشە، مەملەكەتتىك ورگاندار، جۇمىس بەرۋشىلەر جانە جۇمىسشىلار بىرلەستىكتەرى اراسىنداعى ءۇشجاقتى كەلىسىمدەر اياسىندا جەكە سەكتورداعى ەڭبەكاقىنى ارتتىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. وسى كەلىسىمدەر اياسىندا بىلتىر 8 مىڭ جۇمىس بەرۋشى 2،8 ميلليوننان استام جۇمىسشىنىڭ جالاقىسىن 5-50 پايىزعا ارتتىردى. «ەگەر كاسىپورىننىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى بولسا، وندا ول جالاقىنى كوتەرۋى كەرەك. ال ونىڭ بارلىق تابىسى جالاقى قورىنا ءتۇسىپ، شيكىزات الۋعا اقشا قالماسا، كاسىپورىن جاي عانا بانكروتقا ۇشىرايدى. ياعني، مەملەكەت جەكە سەكتورداعى جالاقىنى بەلگىلەي المايدى. بۇل ەڭبەك جانە ۇجىمدىق شارتتار اياسىندا شەشىلۋى كەرەك»، - دەيدى ول.
جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا تابىسى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 70 پايىزىنان تومەن بولسا، ولار از قامتىلعان وتباسىلار دەپ تانىلادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇنداي وتباسىلارعا اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك (ااك) بەرىلەدى. بۇگىندە ونى 107،8 مىڭ وتباسى (ونىڭ ىشىندە 565،7 مىڭ ادام) الادى.
ونىڭ ۇستىنە، تەك 25 پايىزى نەمەسە 27،9 مىڭى ەڭبەككە قابىلەتتى ادامدار، جالعىز تۇراتىن مۇگەدەكتەر، زەينەتكەرلەر مەن مۇگەدەكتەرى بار وتباسىلار. بۇل وتباسىلارعا شارتسىز اقشالاي تۇرىندە كومەك كورسەتىلەدى. ااك الاتىن وتباسىلاردىڭ 75 پايىزىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە ەڭبەككە قابىلەتتى جان بار. ااك بەرۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى - وتباسىنىڭ ەڭبەككە قابىلەتتى مۇشەلەرى جۇمىسپەن قامتۋ شارالارىنا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋى ءتيىس.
جاۋاپتى شەنەۋنىكتىڭ سوزىنشە، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى جاڭا ماماندىقتاردىڭ اشىلۋىنا جانە جۇمىستىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەردى. ءقازىر تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە كاسىبي كادرلاردى دايارلاۋ الدىڭعى قاتارعا شىعىپ وتىر.
وسىعان بايلانىستى كوللەدجدەر ەكونوميكا ءۇشىن جۇمىسشىلاردى دايىنداۋدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى جانە ستارتاپتاردى، بيزنەس-يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ الاڭىنا، الەۋمەتتىك ليفتكە اينالۋى ءتيىس. ياعني، كوللەدجدەر قۇزىرەتتىلىك ورتالىعى قىزمەتىن دە قوسا اتقارادى. «جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جاستار ەڭبەك نارىعىنا ۇنەمى نازار اۋدارا بەرمەيدى. بۇگىندە تۇلەكتەردىڭ بارلىعى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسا المايدى، ءتىپتى جۇمىسسىزدار قاتارىنا دا قوسىلماۋى مۇمكىن. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتەردى يننوۆاسيا جانە جوعارى بىلىكتى كادرلار دايارلاۋ ورتالىقتارىنا باعىتتاۋ مىندەتى تۇر. ءبىلىم بەرۋ تىزبەگىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرى وبەكتيۆتى باعالاۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان ءبىلىم ساپاسىن باعالاۋدىڭ وزىندىك ۇلتتىق جۇيەسىن قۇرۋ ماڭىزدى. بۇل ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن ودان ءارى دامىتۋعا باعىت-باعدار بەرەدى»، - دەپ تۇسىندىرەدى تامارا دۇيسەنوۆا.
