سونىمەن...
ۆ
سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە «ۆاتنيك» دەگەن تەرميندى ءجيى قولدانىپ ءجۇر. قولدانۋىن قويشى، كوپشىلىك مۇنىڭ ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇر. مەنىڭشە، «ۆاتنيك» دەگەن ادام تابيعاتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇنداي ادامعا كۇللى الەم اقىلىنان اداسقانداي، ول جانە ونىڭ ۇستانىمىن قولدايتىندار عانا دۇرىس ءومىر ءسۇرۋدى بىلەتىندەي كورىنەدى.
«ۆاتنيك» – «سوۆوك» دەگەن ءسوزدىڭ زاماناۋي ولشەمى. «ۆاتنيك» – قىزىل يمپەريانىڭ تۇسىندا ءوزىنىڭ قۇل بولعانىن سول كۇيىندە تۇسىنبەگەن جانە سول ۋاقىتتان بەرى شيرەك عاسىر وتسە دە سول ءبىر «ۇلى دەرجاۆانى» قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى كوكسەيتىن «سوۆوك».
پۋتين ءبىر كەزدەگى homo sovetikus-تىڭ (كەڭەس ادامى، ساركازمدىق ماعىنادا) ساعىنىشىن سەزە قويدى جانە «اياقتان تۇرۋ» اتتى ۇلتتىق-پاتريوتتىق جوبانى جاساپ شىعاردى.
قارىمتا قايتارۋ. ريەۆانش. كەك… جالپى جامان ەمەس. جەڭىلگەن ەل جاڭا كۇش جيناپ ءبىر كەزدەگى جەتكەن جەتىستىگى مەن جىبەرگەن ەسەسىن بۇرىنعى جاۋلارىن تالقانداي وتىرا كەرى قايتارادى. ءبىراق، قازىرگى رەسەيدىڭ جاعدايىندا بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ تۇرماق، ءسوز قىلۋدىڭ ءوزى سونداي كۇلكىلى. رەسەي كىمنەن جەڭىلدى؟ رەسەي نەگە جەڭىلدى؟ جالپى سوعىس بولدى ما؟
بىرەۋ ايتۋى مۇمكىن: «سوعىس بولعان جوق… تەك كسرو كەيپىندەگى سوسياليزم مەن باتىستىڭ كەيپىندەگى كاپيتاليزمنىڭ اراسىنداعى باسەكە عانا ەسىمىزدە» دەپ. انىعى، قىزىل يمپەريامەن ەشكىم جارىسقان دا، سوعىسقان دا جوق. الەم ادەپكى ءومىرىن ءسۇردى. كاپيتاليزممەن كۇرەستى كسرو -نىڭ ءوزى ويلاپ تاپتى، وعان «قىرعي-قاباق سوعىس» دەگەن ات بەردى. سەنسەڭىز، ءدال وسىلاي 60 جىل بويى الىستى. اداستى. اقىرى، جەڭىلىپ تىندى. ەكونوميكاسىنان باستاپ يدەولوگياسىنان دەيىن قاقىرادى، قابىرعاسى سوگىلدى.
ويدان شىعارعان دۇشپان
بۇل سوعىس كوممۋنيستەرگە كەرەك تۇعىن. حالىققا ىشەر اس، كيەر كيىم تاۋىپ بەرە الماعان ولار ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن وسىلاي اقتادى. «سوۆوك» جاۋ ىزدەدى. جاۋمەن الىسۋ ءۇشىن تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ساياسي-ەكونوميكالىق ءھام ادامي بوستاندىعىن تارك ەتتى. قۇداي-اۋ قايداعى بوستاندىق، قايداعى قۇقىق؟! قىزىل يمپەرياعا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرسا، دەرجاۆاعا دۇشپاندار انتالاپ جاتسا… ولار ۇلى وتانعا باسىپ كىرگىسى، ونىڭ بايلىعىن تارتىپ العىسى، تالان-تاراجعا سالعىسى كەلەدى. ھomo sovetikus-تىڭ ادامى وسى يدەولوگيا نەگىزىندە تاربيەلەندى.
70 جىل…جەتپىس جىل بوي كەڭەس وداعى ءوزى ويلاپ تاپقان دۇشپانمەن اراداعى ايقاسقا ازىرلەندى. يادرولىق قارۋ، سانسىز تانك قۇراستىردى، زاماناۋي اسكەر قۇردى. ءبارى بەكەر. ءبارىبىر جەڭىلدى. باتىسپەن اراداعى تەكەتىرەس ابىرويسىز اياقتالدى. قايتۋ قۇرۋ ءداۋىرى سونىڭ دالەلى. كەڭەستىك ۇلگى وركەنيەتتى ورگە ەمەس، كورگە سۇيرەيتىن جۇيە بولىپ شىقتى.
ويلاپ كورىڭىز. 1917 جىلدان 80ء-شى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەي وز-وزىمەن سوعىستى. وز-وزىنە جەڭىلدى. قىزىل يمپەريا يدەولوگياسى ناتيجەسىندە ادام بالاسىنىڭ سونشالىقتى جيىركەنىشتى ءتۇرى – «سوۆوك» پايدا بولدى. كوممۋنيزمدى قۇندىلىق سانايتىن ولار وسكىسى، وركەندەگىسى، وزگەرگىسى كەلمەدى.
كسرو قۇلاعاسىن رەسەي دە تاۋەلسىزدىك العان. ءبىراق، وزگەرگەن جوق. بۇل ەلدە باياعى «سوۆوكتار» تولىپ ءجۇر. وتكەندى كوكسەيتىن، ەسەسىن قايتارعىسى، قايتىپ تىرىلمەيتىن يمپەريانى قايتا قۇرعىسى كەلەتىن…رەسەي ءالى دە اياعىنان تۇرعان جوق. رەسەي سول باياعى كسرو. وعان الەم جاۋ. الەم وعان تەك جاماندىق ويلايدى. كسرو كەزىندەگى ھomo sovetikus-تىڭ قانىنا سىڭگەن تۇسىنىك رەسەيمەن جالعاسىپ وتىر.
گرەبەنششيكوۆتىڭ ءانى ەسىڭىزدە مە؟
ءانشى: «ءبىز ءوز وزىمىزبەن سوعىسىپپىز» دەيدى. وسى ولەڭدە رەسەيدىڭ سوڭعى 100 جىلعى تاريحى جاتىر. رەسەيلىك ۇلگىدەگى سوسياليزم ادامدى تەڭ ەتەمىز دەپ، قۇل ەتتى. حالقىن قۇل قىلعان مەملەكەت اقىرى اياعى قۇلاپ تىنادى. بۇل تالاي دالەلدەنگەن. سولاي.
ال پۋتين شە؟ انىعى، ول دا بۇدان بۇرىنعى كسرو ديكتاتورلارىنىڭ جولىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ويلاپ قاراڭىز. رەسەي ءوز ويلاپ تاپقان سوعىستا وزىنە-وزى جەڭىلگەنى ءۇشىن ەسە قايتارماق. كىمنەن؟ قالاي؟ اينالىپ كەلگەندە، اقىر تۇبىندە تاعى رەسەي جەڭىلەدى. جوق، راس. ءوزىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن جۇرگەن، ءجۇرىپ كەلە جاتقان تاريحي جولىن وزگەرتۋدىڭ، وركەنيەت كوشىنە ىلەسۋدىڭ ورنىنا رەسەي وتكەنگە قايتا ورالماقشى.
رەسەيگە بارىڭىز. «ءبىز ەرەكشەمىز. باسقالارى ءبىر بولەك، ال ءبىز ۇلىمىز! ءبىزدىڭ تاريحىمىز باي. ءبىزدىڭ جەرىمىز پۋشكين مەن دوستويەۆسكييدىڭ تۋعان. ءبىز عارىشقا ۇشقانبىز. ءبىز ءفاشيزمدى جەڭگەنبىز…» دەيدى. توقتامايدى. ايتا بەرەدى. شارشامايدى. قايتالاي بەرەدى.
ءسوزسىز، رەسەيدىڭ مادەني مۇراسىن الەم مويىندايدى. ءبىراق، بۇعان مالدانىپ وتىرۋعا بولا ما؟ ءوزىن «ۇلىمىن» دەيتىن رەسەيدىڭ الەمدىك ونەركاسىپتىك وندىرىستەگى ۇلەسى 3-اق پايىز. ءوزىن «ۇلىمىن» دەيتىن رەسەيدىڭ حالقى ءسال مۇمكىندىك تۋسا، ەلدەن قاشۋعا ءازىر. جاعدايى بارلار ۇل-قىزدارىن شەتەلگە جىبەرىپ جىبەرگەن. رەسەيدىڭ اۋرۋحانالارىندا ەمدەلۋگە دە قورقادى ولار.
ۇلى ەل قانداي بولادى؟
ۇلىلىق دەگەن نە؟ بۇل وسى ەلدە تۇرۋدى جانە وسى ەلدە ءومىر ءسۇرۋدى، وسى ەلدە جۇمىس ىستەۋدى ارمانداۋ دەگەن ءسوز. ءبارى دە ساتىلاتىن، ادام قۇقىعى تاپتالاتىن، زاڭى ەسكەرىلمەيىن، بيلىگى بىلگەنىن ىستەيتىن ەلدە تۇرۋدى كىم ارماندايدى؟
رەسەيگە قاتىستى جاعداي قازاقستانعا دا ءتان. بىزدە دە داۋرىقپا كوپ. ەكونوميكانى اياقتان تۇرعىزۋعا قاي زاماننان بەرى تالپىنىپ ءجۇرمىز، ءوزى؟ بۇگىن بار، ەرتەڭ ۇمىت بولعان قانشاما باعدارلاما قابىلداندى؟! قانشاما رەفورما جاسالدى. نە بولدى؟ نە وزگەردى؟ تۇك تە…سول باياعى قايىرشى قازاقستانبىز.
ال رەسەي شە؟ پۋتيندىك رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق وي-پيعىلىن اقتارىپ ايتىپ، جاسىرماي جايىپ سالعان الدەقاشان.
«فاشيستەر»، «چۋركىلەر»، «قىسىقكوزدەر»، «گەيروپا»، «پيندوسى»…بۇلاردىڭ بارلىعى الدەقاشان ادەپكى اۋىزەكى تىلگە ەنىپ كەتكەن. ال قالعانى شە؟ قالعانى بوقتىق. بوقتايدى. الەمدى بوقتايدى. اكەسىنەن باستاپ شەشەسىنە دەيىن. كۇللى الەمدى جەك كورەدى. كۇللى الەمدى جاۋ سانايدى. مىنە، «ۆاتنيك» دەگەن وسى. وسىنداي بولادى.
اۋدارعان، دۋمان بىقاي
