ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ستاتيستيكا بويىنشا باسپاناعا مۇقتاج 2 ملن 300 مىڭ ادام رەسمي تۇردە تىركەلگەن ەكەن (تىركەلمەگەن بولىگى دە بار). سونىڭ 1 ملن 300 مىڭى جەر كەزەگىندە تۇرعاندار كورىنەدى. ولاردىڭ استاناداعى سانى دا 100 مىڭعا جۋىقتاپ قالىپتى. ال تۇرعىن ءۇي كەزەگىندە باس قالامىزدا 40 مىڭ وتباسى تۇر دەسەدى. وعان تىركەلمەي جۇرگەندەردى قوسساق، ودان دا كوپ بولادى.
«كازجيلستروي-كووپەراسيا» كووپەراتيۆى مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالاردا وتكىزگەن الەۋمەتتىك زەرتتەۋ بويىنشا قىزمەتكەرلەردىڭ 65-70% پايىزى جالدامالى پاتەرلەردە تۇراتىنى انىقتالدى. بۇل ۇرپاعىمىزدىڭ ءبىلىمى مەن دەنساۋلىعىنا جاۋاپ بەرەتىن مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ ۇشتەن ەكىسى ۇيسىز-كۇيسىز ءجۇر دەگەن ءسوز. ولاردىڭ كۇيى جۇمىس ساپاسىن تومەندەتەتىنى ايدان انىق. ءۇيسىز جۇرگەن جاس وتاۋلاردىڭ جاعدايلارى ءتىپتى اۋىر. ادەتتە بۇلار ەرىنىڭ ءبىر جالاقىسىنا ءومىر سۇرەدى. ول تابىستىڭ جارتىسىن «بالاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ» پاتەر جالىنا تولەيدى. ەندەشە جاس جانۇيا بالالارىمەن مولشەرى 40-75 مىڭ بولاتىن جارتى ايلىققا ءومىر ءسۇرىپ، بالالارىن تاربيەلەپ وقىتۋى كەرەك. سوندا ولار ۇيگە اقشا جيناۋ ءۇشىن تاماق ىشپەۋى كەرەك پە؟! ال بالاسىن اعىلشىنعا، مۋزىكاعا، سپورتقا جانە ت.ب. دامىتاتىن ورىندارعا قايدان اپارادى؟! ونىڭ ءبارى اقشا ەمەس پە؟ جالدامالى پاتەردە تۇرعان جاستاردىڭ اقشالارى ەل قاتارلى ءومىر سۇرۋىنە جەتپەي قينالادى. ارينە، وسىدان ءبىر تالاي جاستار جەتىسپەي قينالىپ، اراققا دا سالىنىپ، قىلمىسقا دا سالىنىپ، ايىرىلىسىپ تا جاتىر. قۇس ەكەش قۇستار دا ۇيا سالماي جۇمىرتقا سالمايدى. ال تاپقان اقشاسى ازىعىنا جەتپەيتىن بالالاردى كىم تابادى؟
جالپى ايتا كەتەتىن ۇلكەن ماسەلە، جاعدايى بار ادامدار پاتەردى جاعدايى جوق ادامدارعا جالعا بەرۋى – كاپيتاليزم داۋىرىندەگى ادامدى قاناۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە اكەلەتىن وركەنيەتتى قوعامعا قايشى نەگاتيۆتى قۇبىلىس. ويتكەنى، وركەنيەتتى قوعامدا ادامدى قاناۋ فاكتورلارى تۇبەگەيلى بولماۋ كەرەك. ايگىلى اعىلشىن پرەمەر-مينيسترى مارگارەت تەچەر «مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى بايلىعى حالىق. ۇكىمەت تەك ونىڭ پوتەنسيالىن اشۋعا كومەك بەرۋى كەرەك» دەگەن پاراساتتى ءسوزى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزىمەن ۇشتاسادى. ۇرپاق ونبەسە، وسپەسە ۇلان-عايىر جەرگە يە بولاتىن، مەملەكەتتىڭ قازىناسىن سالىقپەن تولتىراتىن، اسكەر بوپ قورعايتىن ۇلتتىڭ سانى قايدان وسەدى؟ دەموگرافيالىق ءوسىم كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ دامۋى ءۇشىن باستى ستراتەگيالىق ماسەلە ەكەنى ايدان انىق. ۇيسىزدىكتىڭ سالدارى ۇلت دامۋىنا وتە قىمباتقا تۇسەدى. ۇيسىزدىكتىڭ سالدارى كۇيسىزدىك، كۇيسىزدىك سالدارى ناداندىق. كۇنىن كورە الماي جۇرگەن جاستاردى قالاي رۋحاني جاڭعىرتىپ، وركەنيەتتى ەلدەرگە جەتەمىز؟ ەندەشە، جاستارى ۇيسىز-كۇيسىز حالىق وبا تيگەندەي سانى دا، ساپاسى دا ونبەيدى.
سوندىقتان جاس وتاۋلاردى ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي اسەرى بار، بۇكىل قوعام بوپ جابىلىپ شەشەتىن، كوكەيكەستى الەۋمەتتىك ماسەلە!
بۇگىنگى تاڭدا استانادا قۇرىلىس جۇرمەي تۇر دەۋگە استە بولماس. الايدا، جوسپارلانعان كورسەتكىشتەر ۇيگە مۇقتاج ادامداردىڭ سۇرانىستارىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇلدەم جەتكىلىكسىز. بۇگىندە قالالىق جەرلەردە پاتەرلەردى جالداپ باسپاناسىز جۇرگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاستار. ال جاستار ەلدىڭ كەلەشەگى، دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ كەپىلى ەمەس پە؟ وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ باسىبايلى پاتەر الۋعا نيەتتەرى بولعانىمەن مۇمكىنشىلىكتەرى جوق.
قازىردە حالىقتىڭ ءۇيلى بولۋىنىڭ 2-3 قانا جولى بار ەكەن: ءبىرى – تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دامىتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامالار، كووپەراسيا، ەكىنشىسى - اكىمدىكتە پاتەردىڭ نەمەسە جەردىڭ كەزەگىندە تۇرۋ، ءۇشىنشىسى - باستاپقى جارنا جيناپ، سودان كەيىن عانا ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردەن نەسيە راسىمدەۋ.
قارجى ءمينيسترى باقىت سۇلتانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «قازاقستانداعى يپوتەكالىق نەسيەلەۋدىڭ قازىرگى جاعدايى مىناداي: نەسيە الۋ ءۇشىن، پاتەر قۇنىنىڭ 30 پايىز مولشەرىندە باستاپقى جارنا جيناۋ قاجەت، ال نەسيەنىڭ جىلدىق ستاۆكاسى 16-18 پايىز. وسىنى ەسكەرسەك، قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن قازىرگى جاعدايدا يپوتەكامەن باسپانا الۋ ءىس جۇزىندە قيىن بولىپ تۇر» دەيدى.
ءبىزدىڭ ەلدە جاعدايى جوق جانە تابىسى تومەن ادامدارعا ارنالعان مەملەكەت تاراپىنان ارنايى باعدارلامالار بار، ءبىراق جەتكىلىكسىز. سول ءۇشىن دە ەلباسى مەن پارلامەنت بەكىتكەن حالىق كووپەراسياسىن قولداۋ جايلى تاماشا زاڭدار ويلاستىرىلعان. بۇگىنگى تاڭدا، حالىق كووپەراسياسى ارقىلى بىرىگىپ سالىناتىن ۇيلەر، جاستار مەن جاعدايلارى جوقتارعا ەڭ قولجەتىمدى امال مەن شەشىم بولىپ تابىلادى.
شاش ال دەسە، باس الاتىن شەندىلەردىڭ حالىق كووپەراسياسىمەن كۇرەسى
كووپەراسيا دەگەنىمىز، ءجاي سوزبەن ايتقاندا، قولدا باردى بىرىكتىرىپ، بىرلەسىپ بەلگىلى ءبىر ءىس تىندىرۋ دەگەن ءسوز.
ءيا، راسىندا دا، مۇددەلەس-نيەتتەس ادامداردىڭ باسىن قوسىپ، باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ – ساۋاپتى دا، جاۋاپتى ءىس! ءبىراق اۋىزبەن ايتۋ ءبىر دە، ونى وي مەن بويعا ءسىڭىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ ءبىر! مەنىڭ ماقالامنىڭ اسىل وزەگى دە – وسىندا!
اڭگىمە فيزيكا-ماتەماتيكا ءمۇعالىمى بولعان، ومىردە ماتەماتيكالىق اناليز بەن راسيونالدى ويلاۋدى ءجيى قولداناتىن اسحات بازارحان ۇلىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن كووپەراسيا امالىمەن سالىنعان ەكى ءۇيى جايىندا. ول ەلوردامىزدا باسپاناسىز جۇرگەن ءبىر قاۋىم جۇرتتى ازاماتتىق-قۇقىقتىق كەلىسىمشارت نەگىزىندە باستارىن بىرىكتىرىپ، ورتاق قاراجاتقا ءۇي سالىپ بەرۋدى ۇيىمداستىردى. بۇل ۇيلەر جەكەمەنشىكتەگى جەر مەن ۇيگە ورتاق يەلىك جايلى زاڭدارعا سۇيەنىپ سالىنادى. بۇل زاڭدار مەن قارىم-قاتىناستار «تۇرعىن ءۇي تۋرالى» جانە جەر قاتىناستارى كودەكسىندە كورسەتىلگەن. ول زاڭدار بويىنشا ق ر ازاماتتارى ورتاق يەلىككە جەر الىپ، وعان ورتاق يەلىكتە بولاتىن ءۇي سالىپ، بەلگىلى ءبىر بولىگىنە، نە بولمەلەرگە يە بولا الادى. اركىم ءبىر بولىكتىڭ يەسى بولعاندىقتان، ءوز بولىگىن ەركىنشە پايدالانىپ، ونى ساتا الادى. جانە بۇل جەكە تۇلعالاردىڭ كووپەراسياسى كووپەراتيۆتى تىركەمەي-اق اتقارا الاتىن قۇقىقتارى.
اسحات بازارحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بىرىگىپ ءۇي سالۋ يدەياسىنا تۇرتكى بولعان استاناعا بولاشاق ءۇشىن جۇمىس ىزدەپ كەلگەن ءبىرتالاي تانىس جاستاردىڭ پاتاردەن پاتەرگە كوشىپ، بار تاپقانىن جالعا تولەپ، ۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەندەرى بولدى. سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ دە تۋعان ءىنىسىنىڭ كەلىن مەن ءتورت بالامەن سەيفۋللين كوشەسىندەگى «پروگرامما ۇيلەرىنىڭ» جەرتولەدە 18 ش.م. تار بولمەگە سىيماي، كۇيلەرى كەتىپ وتىرعانى دا بار. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ دە ءۇيى بۇگىنگى تاڭدا بانكتە كرەديتتە تۇر. ءۇيسىز ادامنىڭ كۇيى دە جوق، كوڭىلى دە جوق. استاناعا كوشكەن تۇگەل جۇرتتىڭ ۋايىمدايتىن كوكەيتەستى ماسەلەسى – باسپانالى بولۋ.
وسى وي-تولعانىستاردىڭ ءبارى تىعىرىقتان شىعۋ امالىن ىزدەۋگە اسەر بولدى.
وي ءتۇيىنى بىلاي بوپتى: «قولىنداعى قاراجاتى جەردىڭ جارتى قۇنىنا دا جەتپەيدى. جۇرتتىڭ دا جاعدايى سولاي بولار. جەردىڭ ءوزىن كوپشىلىك ادام ساتىپ الا المايدى. امال بار ما؟». وسى ويلارمەن تاپقان شەشىمى – «وندا ادامداردىڭ ازىن-اۋلاق قاراجاتتارىن بىرىكتىرۋ كەرەك!». كووپەراسيانىڭ باستى ءپرينسيپى دە وسى.
ول «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەن اتام قازاقتىڭ دانا سوزىنە سايادى.
ءسويتىپ، وسى ويمەن اسەكەڭ قارىزعا جەر ىزدەپ، استانادان ون شاقىرىم جەردەگى ەسىل اۋدانىنا كىرەتىن يلينكا تۇرعىن مەكەنىندە سەكسەك اتا كوشەسى 11ء-شى جەكە مەنشىك جەر تەلىمىنىڭ يەسىمەن جەتى اي ىشىندە ءبولىپ تولەۋگە كەلىسىمشارت جاسايدى. استانانىڭ باس ارحيتەكتورى قول قويعان پروەكتى بويىنشا باستاپقى جوسپار ەكى ەتاجدى 24 بولمەلى ءۇي سالۋ ەدى. الايدا ءاپ دەگەندە، جارنامامەن كەلىپ، نيەت بىلدىرگەن جاستاردىڭ جارتىسىنىڭ قاراجاتى ءبىر بولمەنىڭ قۇنىن تولىق تولەۋگە جەتپەدى. سەنىم بىلدىرگەن ادامداردىڭ جاعدايى وسى. بارمەن بازار دەگەندەي، ولارعا جاعدايىنا قاراي جەتپەگەن بولىگىن ءبولىپ تولەۋگە مۇمكىندىك بەرىلدى. ءبىراق، سول سەبەپتەن ەكى ەتاجدى ءۇيدى تولىق بىتىرۋگە قاراجات جەتپەي قالدى. تاعى ءبىر تىعىرىقتان شىعاتىن شەشىم ىزدەۋ كەرەك بولدى. ول شەشىم - اقشاسىن تولىق تولەي الاتىندارعا تاعى ءبىر ەتاج بەن مانساردتى ەتاج سالۋ. ودان باسقا امال بولمادى. زاڭدا «بولمەلەردىڭ ۇلكەندىگى مەن سانىنا شەكتەۋ جوق» دەپ جازىلعان. ودان باسقا سنيپ بويىنشا يجس-كە تولىق 3 قاباتتى جانە شاتىر استىنا قوسىمشا مانساردتى ەتاجى بار ءۇي سالۋعا بولادى. پروەكتىگە قۇرىلىس بىرىسىندا سنيپتەن اۋىتقىمايتىن وزگەرىس جاساۋعا بولادى.
ءسويتىپ، تولىق ءۇش ەتاج جانە مانساردتى ەتاجى بار 45 بولمەلى، پايدالى اۋدانى - 1200 شارشى مەتر ورتاق ءۇي سالىندى. قۇرىلىسقا اقشا سالعان قاتىسۋشىلاردىڭ كەلىسىمشارت بويىنشا بولمەلەرىنىڭ باعاسى قالاداعى نارىق باعاسىنان 2.5-3 ەسە ارزانعا ءتۇستى. سوڭىندا بۇل ۇيدەن الا الماي قالعان ادامدارعا ەكىنشى ۇيگە بىرىگۋ ءىس-شاراسى ۇيىمداستىرىلدى. ول جەر دە يلينكانىڭ ىشىندە باتىر بايان كوشەسى 95ء-شى جەر تەلىمى جەتى ايعا قارىزعا الىندى. ەكىنشى ءۇي باس ارحيتەكتوردىڭ بەكىتكەن پروەكتىسىنە سايكەس سالىندى. ول ەكى ەتاجدى جانە مانسارتى ەتاجىن قوسقاندا پايدالى اۋدانى - 906 شارشى مەتر، 37 بولمەدە 37 جانۇيا تۇرادى. اسحات بازارحان ۇلى وسى قۇرىلىستى جۇرگىزۋ بارىسىندا كەزدەسكەن كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر مەن قيىنشىلىقتارعا قاراماستان العا قويعان ماقساتىنا قول جەتكىزدى. اقشاسى جەتپەي قينالىپ، ماردىمسىز قاراجاتپەن ۇلكەن ءىس تىندىرىلدى. ەكى ءۇي سالىنىپ، 82 وتباسى بولمەلەردىڭ كىلتىن الدى. ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ءسوزى ىسپەن بەكىدى. ناتيجەلى بىتكەن ءىستىڭ ءوز سالماعى بار دەگەن وسى ەمەس پە؟
وسى ۇيلەرگە ادامدار بار شاماسىن سالدى. ءبىرى ازىن-اۋلاق جيعان-تەرگەنىن بەرىپ، ءبىرى بانكتەن ۇستەمە نەسيە الدى. بۇلاردىڭ كووپەراسياعا بىرىگۋى سەبەبى كىشىگىرىم بولسا دا ءوز بولمەسى، ءوز باسپاناسى بولسىنشى دەگەن ءبىر ماقسات. اي سايىن تاپقان تابىسىنىڭ جارتىسىن جۇتاتىن، تولەي الماساڭ كوشەگە قۋاتىن، ارەندادان قۇتىلۋ ءبارىنىڭ ارمانى ەدى. بۇل ادامداردىڭ وسىدان باسقا ۇيلەرى جوق. بارلىعى دا قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى، ىشىندە 90 پايىزى بالا-شاعاسى بار جاس وتباسىلار، زەينەتكەر قارتتار مەن مۇگەدەك جاندار بار. وسىنداي جاقسى امال تاۋىپ، بارىنە قولجەتىمدى باعا ويلاستىرىپ، يگىلىكتى ءىس ۇيىمداستىرعان اسەكەڭ بۇل ادامداردى جالدامالى پاتەر قۇلدىعىنان قۇتىلۋىنا سەبەپكەر بولدى دەۋگە بولادى.
ءبىراق جاڭا عانا ءۇيلى بولعان ادامداردىڭ بۇل قۋانىشى مەن ۇمىتىنە جەرگىلىكتى باسشىلار بالتا شاپتى. ونىڭ سەبەبى مىنادا: بۇل ەكى جەر قارىزعا الىنعاندىقتان اسحات بازارحان ۇلى جەردى ءوز اتىنا جەتى اي بويى اۋدارا المادى. سول سەبەپتەن قۇرىلىسقا رۇقسات قاعازدارى بوگەلىپ، كەشىرەك باستالدى.
ءبىرىنشى ۇيگە قوسىلعان ءۇشىنشى ەتاج بەن مانساردتىڭ وزگەرتىلگەن پروەكتىگە ارحيتەكتور قول قويمادى. سودان اكىمدىك تە رۇقسات قاعاز بەرمەدى. ال باتىر بايان كوشەسىندەگى ەكىنشى ءۇي باس ارحيتەكتور بەكىتكەن پروەكتىگە تولىق سايكەس سالىنسا دا، كووپەراسيامەن سالىنعان كوپ جانۇيا تۇراتىن ءۇي ەكەنىن ەستىگەن اكىمدىك وعان دا رۇقساتىن بەرمەدى.
سالىنىپ بىتكەن ەكى ۇيدە دە قۇجاتتاردان پروەكت، ەكسپەرتيزا، تەحنادزور، اۆتورسكيي نادزور، قۇرىلىس كومپانياسىمەن كەلىسىمشارت، بتيدان تەحپاسپورت، ءمچس-تىڭ ورتقاۋىپسىزدىگى جايلى وڭدى شەشىمى سياقتى زاڭدى قۇجاتتارى بار. تەك اكىمدىك قانا رۇقساتىن بەرمەدى. ول ازداي اكىمدىكتە وتكەن ۆەدومستۆو ارالىق جينالىستا اكىم ورىنباسارى حوروشۋن مىرزا بار قۇجاتتاردى جوققا شىعارىپ، ەكى ۇيدەگى 82 وتباسىنىڭ مۇددەسى مەن زاڭدىق قاقىلارى تۋرالى سوزدەردى تىڭداماي، «ونداي ۇيلەرگە تىيىم سالۋ كەرەك!» دەپ، گاسك قىزمەتكەرلەرىنە ەكى ءۇيدى دە بۇزۋ جايلى سوتقا ارىز بەرۋگە تىكەلەي تاپسىرما بەرەدى. تىيۋ ساياساتى وسى جەردەن باستالدى. وسىنداي دا اكىم باسشى بولادى ەكەن-اۋ! جاعدايى جوق، ءۇيسىز ادامداردىڭ جەكەمەنشىك جەردەگى بىرىگىپ سالعان جەكە مەنشىگىن قۇرتپاق! بالا-شاعاسى بار جاس جانۇيالاردىڭ تۇرىپ جاتقان جالعىز كىشكەنە (20 كۆ.م.) بولمەسىن كوپسىنىپ، بۇزۋدان اسقان قيانات بار ما؟! بۇل ناعىز حالىققا قارسى، مەملەكەتكە قارسى الەۋمەتتىك قىلمىس ەمەس پە؟!
مىسالى، دايىن ءۇيدى بۇزباي پروەكتى بويىنشا ۇيلەردى جونگە كەلتىرۋ، يا بولماسا جەردىڭ تاعايىندالعان ماقساتىن وزگەرتۋ جايلى شەشىم قابىلداۋعا دا بولار ەدى عوي! جەر زاڭدارى بويىنشا جەر يەسىنىڭ ونداي قۇقىعى بار.
بۇلايشا بىرىگىپ ءۇي سالۋدىڭ حالىق پەن ۇكىمەتكە ەكونوميكالىق، اسىرەسە الەۋمەتتىك تۇرعىدان پايداسى شاش-ەتەكتەن. ءبىر جاعىنان حالىققا جەڭىل، ەكىنشىدەن ۇكىمەتكە دە كومەگى تيەدى. ويتكەنى ەل ۇكىمەتكە قول جايمايدى، مەملەكەت بيۋدجەتىنە كۇش تۇسىرمەيدى، ءوز ماسەلەسىن ءوزى شەشىپ جاتادى. وسىعان جەرگىلىكتى بيلىك بوگەت جاساماسا، وندا تالاي جاس وتاۋ بىرلەسىپ قولجەتىمدى ءۇي سالىپ الار ەدى. باسقاشا ايتقاندا: جوقتان بار جاسالىنار ەدى. قالاي دەسەك تە، كووپەراسيا ۇكىمەتكە ۇلكەن دەمەۋ! ياعني، كووپەراسيامەن سالعان ۇيلەرگە رۇقسات بەرۋ ارقىلى ءۇي كەزەگىندە تۇرعان ۇيسىزدەردىڭ قاتارىن ازايتۋعا بولار ەدى.
ەندى، مىنە، وسىنداي يگىلىكتى جولمەن سالىنعان «حالىقتىق» ۇيلەردەن ايىرىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر. جەرگىلىكتى بيلىك اكىم قاۋلىسى بەرىلمەگەنىن سىلتاۋراتىپ، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان 82 شاڭىراقتى ورتاسىنا تۇسىرمەككە جانتالاسىپ ءجۇر. ونداعى قانشاما ادامنىڭ تاعدىرىنا قالاي بولسا، سولاي ءاتۇستى قاراي سالعاندارى سونشالىق، ءتىپتى، ءۇيدى بۇزۋ تۋرالى شەشىمدى ءبىر اۋىزدان سوت پەن اكىمدىك جانە پروكۋراتۋرا كوپ ويلانباي-اق 15-20 مينۋتتىڭ ىشىندە عانا شىعارا سالدى. ەكىنشى اپەللياسيالىق سوت وتىرىسى دا ۇيلەردى بۇزۋ شەشىمىن 15-20 مينۋتتا قابىلدادى.
نەگىزى، سوت زاڭعا تولىق ءادىل جۇگىنسە، زاڭ نورمالارى بويىنشا اتا زاڭداعى ازاماتتاردىڭ باسپاناعا قۇقىعى، جەر مەن ءۇي جايلى كودەكستەردەگى بىرلەسىپ يە بولۋ جايلى زاڭدار، جەكەمەنشىكتىڭ مۇلكىن قورعاۋ زاڭدارى جەرگىلىكتى اكىم قاۋلىسىنان جوعارى سانالادى. بۇل كوپ زاڭدارمەن قورعالعان، جەكە مەنشىككە ساتىپ الىنعان جەردەگى ورتاق يەلىكتەگى مەنشىك ءۇي. جەكەمەنشىكتەگى ءۇيدى سىندىرۋ كونستيتۋسيا مەن كوپ زاڭدى اتتايتىن ورەسكەل قاتەلىك. ودان باسقا سوتتا ادۆوكات بۇل ۇيلەردە 82 وتباسىنىڭ مۇددەسى بار، ولاردى سوتقا شاقىرتىپ قۇقىقتارىن ەسكەرۋىن تالاپ ەتىپتى. سوت ايتىلعان بار ءوتىنىشتى اياقاستى قالدىرادى. دەمەك، بۇل سوتتاردا ازاماتتاردىڭ بىرنەشە زاڭدى قۇقىقتارى مەن زاڭدار بۇزىلدى. بۇل سوتتاردىڭ زاڭدى جۇمىسىن تەكسەرەتىن جوعارعى لاۋازىمدى ادامداردىڭ قۇلاقتارىنا التىن سىرعا! ءسويتىپ، 82 وتباسى الەۋمەتتىك جانە زاڭدىق-قۇقىقتىق قىسىمعا ۇشىرادى. ولارعا ەل امان، جۇرت تىنىشتا قيانات جاسالدى. ودان بولا، ەسىل اۋدانىنىڭ پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرى بايداۋلەتوۆ ەلجان تاراپىنان بولعان مىنانداي ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىق بولدى. ول سوتتىڭ ۇيلەردى بۇزۋ تۋرالى شەشىمىن الىپ، ەكى ۇيگە بارىپ تۇرعىنداردى شەشىممەن قورقىتىپ، اسحات بازارحان ۇلى «ءبىزدى الداپ سوققان الاياق» دەپ ارىز جازىڭدار دەپ ۇگىت ناسيحات جۇرگىزىپ كەتتى. جاس پروكۋروردىڭ بۇل قىلىعى قىلمىسقا جاتادى. ول ق ر قىلمىس كودەكسىنىڭ 361 جانە 362 بابىنا كەلەتىن قىزمەتكەردىڭ وكىلەتتىك شەگىنەن شىعۋ جايلى زاڭدى بۇزدى. بۇل قىلىقتان ەكى سۇراق تۋادى: 1) قۇقىق قورعاۋشىمىز نەگە مۇنداي زاڭسىز ارەكەت جاساۋعا قورىقپايدى؟ ونىڭ دا باسى ەكەۋ ەمەس قوي. ەندەشە ونى ەسىل پروكۋراتۋراسىنىڭ باسشىلارى جىبەرىپ وتىر دەگەن ءسوز؛ 2) نەگە ولار اسحات بازارحانۇلىن قۋدالاپ، جانتالاسىپ ءجۇر؟ ادۆوكات وسى سۇراق بويىنشا كەزەكشى پروكۋرور تەلەفونىنا قوڭىراۋ سوعىپ، تەلەفونمەن ارىزدانادى. الايدا بايداۋلەتوۆ ەلجان بۇل ىس-ارەكەتىن مويىندامايدى. سوندا سۇراق تۋادى: ەكى ۇيدە ول بولمەلەردى قاعىپ، وتىز شاقتى كۋاگەر ادامعا ۇگىت ناسيحات جۇرگىزدى. قالاي وتىرىك ايتۋعا بەتى شىداپ تۇر؟ نە دەگەن ار؟! نە دەگەن بەت؟! قۇداي ساقتاسىن بۇنداي قۇقىق قورعاۋشىلاردان!
دەمەك، بايداۋلەتوۆكە تاپسىرما بەرىپ وتىرعان ەسىل پروكۋراتۋراسى باسشىلارىنىڭ ويى زاڭدى بۇرمالاپ ءۇيدى سىندىرۋ عانا ەمەس، يگىلىكتى ءىس باستاپ جۇرگەن حالىقتىڭ ازاماتىن تۇرمەگە جابۋ عوي!
حالىقتىڭ تاعدىرىن وسىلايشا اسىقشا ءيىرىپ، ەلوردامىزدا ويران ساپ جۇرگەن وسىنداي سوت پەن پروكۋرورلاردان قالاي شوشىمايسىڭ؟! مۇنداي باسشىلار جۇرگەن جەردە، قانداي دامۋ بولماقشى؟ ەگەر، ۇيىمداستىرعىش ازاماتتارىمىزدى ۇكىمەت قورعاي بىلمەسە، وندا حالىق پوتەنسيالى اشىلمايدى، ەل مەن جەر كوگەرمەيدى.
قۋعىنداۋدىڭ سىرى
اسحات بازارحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ونى قۋعىنداۋدىڭ باستى تابيعي سەبەبى باسەكە مەن تەرىس ويدا جاتىر. بۇل ءبىر قىزىق اڭگىمە. اسەكەڭ ادامداردى بىرىكتىرۋ ءۇشىن ينتەرنەتكە جارناما سالىپ كوزگە تۇسەدى. ونداعى باعا قالادان 2.5-3 ەسە تومەن. بۇل جەردە ەرىكسىز كونكۋرەنسيا جايلى وي كەلەدى. قولدارى ۇزىن مىقتىلاردىڭ استىرتىن مۇددەسى بار ەكەنى ايدان انىق. ايتپەسە، استانادا ستاتيستيكا بويىنشا جەكەمەنشىك جەرگە سالىنعان 800 شاقتى جاتاقحانا ءتارىزدى (وبششەجيتيە) جالعا بەرىلەتىن ءۇي بار ەكەن. قالانىڭ ورتا تورىندە سالىنعاندارى دا بار. ءبىراق قالا سىرتىندا ون شاقىرىم شەتتە سالىنعان ءدال وسى ەكى ءۇي مىقتىلاردىڭ كوزىنە بوگەت بوپ تۇر. سوندىقتان اكىمدىك، پروكۋرور مەن سوت جابىلىپ، جەكە مەنشىكتىڭ بۇل قولجەتىمدى ۇسىنىسىن جەر-كوككە سىيدىرماي تۇر. اسەكەڭ ءبىزدىڭ ءۇي ولارعا بوگەت ەمەس، كەرىسىنشە كومەك بولادى دەيدى. بۇل وي بايلامى مىناداي:
- ماعان جارنامانى وقىپ كەلگەندەردىڭ ەكى توبى بار. ءبىرى – ءۇي الۋعا جاعدايى بارلار. ولار ورتاق يەلىكتەگى كوپ بولمەلى ءۇي ەكەنىن كورىپ، مەنسىنبەي بۇرىلىپ كەتەدى. ەكىنشىلەرى – ءۇي الۋعا جاعدايى جوق نەمەسە شاماسى ازدار. بىزگە قوسىلۋعا نيەت بىلدىرەتىن ادامدارىمىز وسىنداي. كوبىنەسە 20-30 جاس اراسىنداعى جاستار. الاتىندارى 20 كۆ.م. كىشكەنە بولمەلەر. ءقايتسىن، شاماسى جەتكەندەرى سول. ءبىراق قايسىسىنان سۇراساڭ دا «ءبىز ارەندادان قاشىپ، ەكى ءۇش جىل اقشا جيىپ، ەسىمىزدى جيعانشا تۇرۋ ءۇشىن كەلدىك» دەيدى. «ەس جيعانشا، اقشا جيعانشا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. ارينە، ارەندا ۇيىندە تۇرىپ جيناعان اقشا تەسىك شەلەككە قۇيعان سۋمەن تەڭ. ەندەشە، ءبىزدىڭ ۇيدەن ۋاقىتشا بولمە العان ادام پاتەر الۋعا اقشانى تەزىرەك جينايدى. بۇل دۇرىس امال مەن زاڭدى قۇبىلىس. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ۋاقىتشا «كوممۋنالكامىز» قۇرىلىس سالاسىنداعى كومپانيالارعا تىكەلەي كومەگى بار دەگەن ءسوز. سوندىقتان ول «مىقتىلارعا» حالىق اتىنان ايتارىم، بۇنداي كىشىگىرىم كووپەراسياعا تيمەڭدەر! ولاردان بۇكىل قوعامعا پايدادان باسقا زيانى جوق. ۇكىمەتكە دە، سىزدەرگە دە كوپ كومەك. «كوپ تۇكىرسە، كول بولادى» دەگەن. حالىققا جەر بەرسە، وسى جولمەن بىرىگىپ، ۇيلەرىن وزدەرى-اق سالىپ الار ەدى،- دەيدى.
پرەزيدەنتىمىز ن.نازاربايەۆ جەرگىلىكتى باسشىلارعا: «حالىقتىڭ تاعدىرىن الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكپەن شەشىڭدەر، حالىقتىق كووپەراسيالاردى قولداڭدار» دەپ ۇدايى ايتىپ كەلەدى. ال «توق بالا اش بالامەن وينامايدى» دەگەندەي، مىنالاردىڭ قۇلاعىنا «قىستىڭ كوزى قىراۋدا» دالادا قالعالى تۇرعان بالالاردىڭ جىلاعان ءۇنى جەتپەيتىن بولعانى ما، سوندا؟ اۋ، شەنەۋنىك مىرزالار! اباي اتامىز: «ەلدىڭ پايداسىن ويلا، ءوز پايداڭ سونىڭ ىشىندە عوي» دەپ ايتقان. وزدەرىڭ دە سول حالىق پەن ۇكىمەتتى پانالاپ جۇرسىڭدەر عوي! پرەزيدەنتىمىز بيىل عانا «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىن جازىپ، ۇلتتىق كود تۋرالى ماسەلە كوتەردى. سول سىزدەردىڭ ۇلتتىق كودتارىڭىز قايدا، مىرزالار؟
وسىنداي كەيبىر ەلىنە جانى اشىمايتىن تاسباۋىر شەنەۋنىكتەردى مىناداي لاۋازىمدى ورىندارعا وتىرعىزباس بۇرىن، قاتاڭ سۇزگىدەن وتكىزۋىمىز قاجەت شىعار. ولاردىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتى مەن اقىل پاراساتىنا، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىنە قاراي سايلاسا، ماناعى ءۇي بۇزۋ جايلى ورەسكەل شەشىم قابىلدانار ما ەدى؟
ادامنىڭ سوتىنا ەمەس، ار-نامىسىڭنىڭ سوتىنا جۇگىنىپ، شاماڭ كەلسە، بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر بولمايسىڭ با، شەنەۋنىك باۋىرىم-اۋ! (مەن دە 20 جىل شەنەۋنىك اتىنا مىنگەنمىن، ول اتتىڭ دۇلەيلىگىن دە بىلەمىن).
ۇيىمداستىرۋشىنىڭ داتى
ءقازىر بۇل ۇيلەردەگى «شىقپا جانىم، شىقپالاپ» ءجۇرىپ، باسپاناعا ازەر قول جەتكىزگەن حالىق: «انا شەنەۋنىك ءبىر كۇنى كەلىپ، بۋلدوزەرمەن ءسۇرىپ تاستايدى-اۋ» دەگەن قورقىنىش تۇرعىندارعا كۇندىز-تۇنى مازا بەرەر ەمەس.
اسحات بازارحان ۇلى وسى ماقالا ارقىلى ءۇيدى بۇزۋعا شەشىم قابىلداعان استانانىڭ اكىمدىگى، پروكۋراتۋرا، سوت جانە باسقا دا قاتىسى بار بيلىكتەگى شەندى ازاماتتارعا ايتار داتىن ۇسىندى:
قۇرمەتتى بي-مىرزالار!
قازاقتىڭ «ەلىم» دەمەگەن ەر جەتىم، «ەرىم» دەمەگەن ەل جەتىم دەگەن دانا ءسوزى بار. سىزدەرگە ەلباسى باعدار بەرىپ، ەلدىك ساياساتتى ۇستانىڭدار، حالىققا قامقور بولىپ قىزمەت جاساڭدار دەپ، سەنىم ارتتى. ال سىزدەر جەكە مەنشىكتەردىڭ ءوز جەرىنە بىرىگىپ سالعان دايىن ءۇيدى بۇزۋعا ۇكىم شىعاردىڭىزدار. سوندا ۇيدەگى حالىقتىڭ مۇددەسىن قايتپەكسىزدەر؟ ۇيگە سالىنعان اقشالارىنىڭ ورنىن تولتىرا الاسىزدار ما؟ جوق. الدە تۇرىپ جاتقان 82 وتباسىنا دايىن ءۇي بەرەسىزدەر مە؟ جوق! ەندەشە بۇل حالىقتىڭ مۇددەسى قورعالعان ءادىل شەشىم بە؟ جوق. حالىققا قارسى ادىلەتسىز شەشىم!
قاراپ تۇرسام، سىزدەر بۇلاردى بالا-شاعاسىمەن جىلاتىپ، دالاعا قۋۋعا دايىنسىزدار. ايتىڭىزدارشى، كىمنىڭ كوزىنە بوگەتپىز؟ سونشاما جەر-كوككە سىيدىرمايتىنداي نە جازدىق؟! ادامنان قورىقپاساڭىزدار، قۇدايدان قورىقساڭىزدارشى! قازاعىمنىڭ جەرى تار ما، الدە ءوزى تار ما؟ تۇسىنبەيمىن، نە پايدا تاباسىزدار مۇنداي قياناتتان؟ ادامعا جاساعان جاقسىلىعىڭ دا، قياناتىڭ دا وزىڭە قايتىپ كەلمەۋشى مە ەدى؟! قاراپايىم حالىقتى جىلاتقان قاي ادام وڭىپ ەدى؟! ادامعا جاقسىلىق جاساعىلارىڭىز كەلمەسە، ەڭ بولماعاندا زيان كەلتىرمەسەڭىزدەرشى!
بۇكىل دۇنيە ءجۇزى نەشە كريزيستى باسىنان كەشىرىپ، كورپە تارىلعان زاماندا، وكىمەتىمىز ۇيسىزدەردىڭ بارىنە ءۇي بەرە الماي جەتىسپەي جاتقان شاقتا ءبىر جاعىنان شىعىسۋدىڭ ورنىنا، سىزدەر ەلباسىنىڭ ساياساتىن اياقتان شالىپ وتىرسىزدار! دايىن ءۇيدى سىندىرۋدا ەكونوميكالىق اقىل جوق، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك تە جوق، زاڭ دەسەڭىزدەر زاڭدىلىق تا جوق. قانشا ادامنىڭ مۇددەسى بار يگىلىكتى ىسكە بالتا شاپتىڭىزدار! سىزدەردە مەيىرىمدىلىك پەن ادامگەرشىلىك جوق دەگەن ءسوز. حالىققا جانى اشىمايتىن ادامدار حالىققا بيلىك جۇرگىزبەگەن ءجون. ونداي سوت بيلەردى جۇمىستان بوساتۋ كەرەك. ەلباسى بۇل سۇمدىقتارىڭىزدى ەستىمەي ءجۇر. «ىشتەن تۋعان قىڭىردى تەزگە سالساڭ تۇزەلمەس» دەگەن بار. نار پرەزيدەنتىمىز ۇلكەن امبيسيالى جوسپارلارمەن سىزدەرگە «حالىققا قىزمەت جاسا» دەپ، وتقا تارتسا، ابىرويلى ىسكە تارتسا، سىزدەر ساياساتتى تۇسىنبەي، «شاش ال» دەسە، «باس الىپ»، بوققا تارتىپ جاتىرسىزدار. تەگى، سىزدەردىڭ امبيسيالارىڭىز قازاقستاندىقتاردىڭ كوشىنەن بولەك بولسا كەرەك. ساياسات تا، امبيسيا دا ءبىر – ەلدى، جەردى كوگەرتۋ.
مەيىرىمدى نيەت قىلساڭىزدار، حالىققا تالاي جاقسىلىق جاساپ، ابىرويعا بولەنەسىزدەر. ومىرلەرىڭىزدە ادامدارعا قانشا جاقسىلىق ىستەدىڭىزدەر؟ وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرە الاسىزدار ما؟
جوعارعى سوت ءتوراعاسىنا
قۇرمەتتى جوعارعى سوت ءتوراعالارى! دەگەنمەن، اپەللياسيا شەشىمى 82 شاڭىراققا بالتا شاپقالى تۇر. ءقازىر بۇل ۇيدە باسپانا الا الماي جۇرگەن قانشاما وتباسى تۇرىپ جاتىر. الدىمىزدا اقىرعى ءۇمىتىمىز – جوعارعى سوت تۇر. سوت تورەشىلەرىنەن بالا-شاعالى 82 شاڭىراقتىڭ جانايقايىن ەستىپ، ولاردىڭ ارمان تاعدىرىنا اياقاستى قاراماۋلارىن سۇرايمىن. ءبىز «باستان سيراق شىعارىپ»، جاڭالىق اشقان جوقپىز. ءبىزدىڭ شارۋا سونداي قيىن دا شارۋا ەمەس. جالپى بۇنداي ورتاق اقشاعا سالىنعان ورتاق يەلىكتە سول اكىمدەردەن رۇقسات بەرىلگەن ۇيلەر استانادا دا، الماتىدا دا كوپ كەزدەسەدى. سىندىرۋدان باسقا زاڭدى امال شەشىمدەرى دە بار. ءبىرى: ازاماتتىق كودەكستىڭ 244 بابى بويىنشا يەلىك قۇقىعىن بەرۋ. ەكىنشىسى: جەر كودەكسىنىڭ 49-1 بابى بويىنشا جەر تەلىمىنىڭ ارناۋلى ماقساتىن از پاتەرلى ۇيگە ارنالعان دەپ اۋىستىراتىن ۇكىمەت قاراستىرعان زاڭدى جولى بار. ونى اكىمدىك كوميسسيا شەشۋى ءتيىستى. زاڭنىڭ تالابى بويىنشا كوممۋنيكاسيالىق مۇمكىنشىلىكتەر بار بولسا، وعان اۋىستىرۋعا نەگىز بولسا، كوميسسيا اۋىستىرۋعا مىندەتتى.
ەلىمىز دە، استانامىز دا وسىنداي جاعدايى جوق قاراپايىم حالىقتىڭ ماڭداي تەرىمەن سالىنىپ جاتىر. ولار دا ادام، ولار دا وزدەرىڭىز سياقتى باسپاناعا قۇقىعى بار قازاقستان ازاماتتارى. جاعدايى جوق حالىق مۇددەسى ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. ولاردى ءوز جەرىنە سىيدىرماساق، قالاي ءومىر سۇرمەك؟! سىزدەردىڭ دە قول ۇشتارىڭدى بەرەتىن جاعدايسىز تۋىستارىڭىز بار شىعار. بوتەن مەن جاقىنعا ءبولىپ جاراتىنى جوق. ءبارى دە ءوز باۋىرلارىمىز، بارىنە دە باسپانا كەرەك.
تورەشىلەردەن سۇرارىم: نە شەشسەڭىزدەر دە، 82 وتباسىنىڭ مۇددەسىن ەسكەرىپ شەشىڭىزدەر! بيلىك تە، ادىلەت تە، 82 وتباسىنىڭ تاعدىرى دا سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا، قۇرمەتتى اعايىن!
جاقسىلىق جۇرگەن جەردە تاپشىلىق بولمايدى
وسىعان وراي، حالىق تاعدىرىنا جاۋاپتى اتقامىنەرلەرگە ايتارىم مىناۋ: سەكسەك اتا-11 مەن باتىر بايان-95 ءۇيىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ بۇل باسپاناسى سىزدەردىكى سياقتى ولاردىڭ دا «جانعا جايلى جۇماق مەكەنى» ەمەس پە؟ ەندى كەلىپ، ءبارى دايىن بولعاندا ولاردىڭ التىن ۇيالارىن بۇزىپ، تۇرمىستارىنا قولايسىزدىق تۋدىراتىن بولساق، ەلوردامىزدا ونسىز دا قاڭعىپ قالۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان ۇيسىز-كۇيسىز ادامداردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ المايمىز با؟ ەرتەڭگى كۇنى ولاردىڭ كوپشىلىگى مۇنداي قىساستىققا شىداي الماي، مورت سىنىپ، كۇرت وپىرىلسا نە ىستەيمىز؟ اكەلەرى شاراسىزدىقتان شايتان سۋدىڭ جەتەگىندە كەتىپ: «ەڭبەگىم ەش، تۇزىم سور بولدى عوي» دەپ مىنا زايىرلى قوعامعا زىعىردانى قايناپ، نالىسا، انالارى: «قايدا بارىپ كۇن كورەمىز» دەپ قامىقسا، كوز وتتارى ءوشىپ، نە زاڭعا سەنبەيتىن، نە ءوز بولاشاقتارىنا سەنبەيتىن (قۇداي ودان ساقتاسىن) قازاقستان ازاماتتارى پايدا بولسا، قايتپەكپىز؟
وندا وركەنيەتتەن قالىپ، قالعىپ-مۇلگىگەن، رۋحى جانشىلعان، تەك مەملەكەتتەن كومەك كۇتىپ، سوعان عانا موليە قاراپ وتىراتىن، جەتەلەسەڭ دە جۇرمەيتىن جەتەسىزدەر مەن ماسىلداردىڭ قاراسىن كوبەيتەمىز. ولار قويداي جۋاسىپ، بىردەن قورقاقتىق، جالتاقتىق پسيحولوگياعا ەنە باستايدى. وندايلار ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعايتىن تۇلعالار ەمەس، ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن قاراڭعى حالىققا اينالادى. بارىنە سەنىمسىزدىكپەن ۇركە قارايتىن، بارا-بارا ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقاتىن بويكۇيەز قۇل دەڭگەيىنە تۇسەدى. حالىقتى قويشا ارى-بەرى ايداعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەكونوميكاسى نەمەن بىتكەنىن بىلەمىز. حالىقتىڭ ەڭبەكتەگى ىزدەنۋ تالانتى ءسوندىرىلىپ، جاپپاي دەفيسيتپەن ءبىتتى ەمەس پە! حالىقتىڭ ىزدەنگەنى دامىعانى، ەلدىڭ دامۋى دەگەن وسى!
پرەزيدەنتىمىزدىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارى حالىقتىڭ اشىلىپ دامۋىنا باعىتتالعان تاقىرىپتاردى قامتيدى. سونىڭ ءبىرى حالىق كووپەراسياسىن دامىتۋ. مەن دە بىرەۋدىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن زورعا العان باسپاناسىن ەكىنشى بىرەۋ ءسۇرىپ تاستاعالى جاتقاندا، اۋزىما سۋ تولتىرىپ الىپ، ءۇن جوق، ءتۇن جوق، مىلقيىپ وتىرۋىمدى ءجون كورمەدىم. ايتپەسە، وزگەگە جانى اشىمايتىن، جاقسىلىقتى جۇرەگى سۇيمەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ «مەن - پاتريوتپىن» دەپ قۇر داۋرىققان ساۋلەسىز ساناسى قايدا اپارىپ سوعار دەيسىڭ؟
وكىنىشكە قاراي، وسى ءبىر «پاتريوت» دەگەن ءسوزدى قازاقشا ب ا ق «ۇلتجاندى» دەگەن سوزبەن الماستىرىپ ءجۇر. الايدا، «ۇلتجاندى» دەگەن ءسوز قۇلاققا سونشا جاعىمدى ەستىلگەنمەن «پاتريوتتىڭ» ماعىناسىن تولىق بەرە المايدى. ماسەلەن، كەز-كەلگەن ادام، ەگەر ول ءوز وتانىن، تۋعان حالقىن جاقسى كورسە، «ۇلتجاندى» دەپ ايتۋعا بولادى. ال «پاتريوت» اتانۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن سەن سول ءوز وتانىڭا، حالقىڭا يگىلىكتى ناقتى ىسپەن پايدا كەلتىرىپ، ەل كوشىنىڭ ءبىر جۇگىن وزىڭە ارتىپ، «نار» بولۋىڭ شارت. مىنە، مەن كورگەن اسحات بازارحان ۇلى «پاتريوت» دەپ ايتۋعا لايىقتى، يگى ىستەرى بار ازامات. سوندىقتان دا «پاتريوت» دەگەن قاستەرلى ءسوزدىڭ اۋدارماسىن جاساپ شاتاسپاي-اق قويايىق، ول – حالىقارالىق تەرمين رەتىندە ءوز مارتەبەسىن ساقتاپ قالا بەرگەنى ءجون.
ال باسپانا ماسەلەسى - ۇلتىڭنىڭ تاعدىرى جايلى ۇلى ماسەلە. ويتكەنى ءبىزدىڭ قازاقستان قوعامى باسپانا دەرتىنە الدەقاشان شالدىققان. ال ونى ەمدەۋدىڭ ەڭ وڭتايلى جولى - كووپەراسيالاردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ، ولارعا بوگەت بولماۋ.
بولاشاق ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ، كوكىرەگى وياۋ، ساناسى بيىك، ساپاسى جوعارى بولۋى ءۇشىن ەل تىزگىنىن ۇستاعان ءار باسشى ۋىقتاي ەل شاڭىراعىنا تىرەۋ بولىپ، جاستارعا قول ۇشىن بەرىپ، حالىققا جان جاقتى قامقورلىق جاساپ كومەكتەسۋى كەرەك.
كووپەراسيانى قولداۋ ساياساتى
2015 جىلعى 29 قازاندا ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆ «كووپەراتيۆتەر تۋرالى» ق ر زاڭىنا قول قويدى. بۇل زاڭ وكىمەت تاراپىنان حالىقتىڭ حال-احۋالىن تۇبەگەيلى جاقسارتۋ جونىندە جاسالعان كەشەندى شارا. جالپى ەلباسىمىز جەرگىلىكتى باسشىلارعا حالىقتىق كووپەراسيالاردى قولداۋدىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزىن ۇنەمى ايتىپ، تاپسىرىپ جۇرەدى.
قازىرگى تاڭدا ق ر ۇكىمەتى كووپەراسيانى قولداۋعا بارىنشا زاڭدى جاعداي جاسادى. ونى دامىتۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قىرۋار قارجىلار ءبولىنىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىرشاما ءساتتى باعدارلامالار قابىلداندى.
رەسپۋبليكالىق «جاس وتاۋ» قوعامدىق قورى قۇرىلدى
قازاق «تومەنگى ايىلدىڭ باتقانىن ايداۋشى ەمەس ات بىلەدى» دەگەن. ەلىمىزدە ءۇي الا الماي جۇرگەن قاراپايىم حالىقتىڭ جان داۋىسىن بويىنا سىڭىرگەن اسحات بازارحان ۇلى وسى ۇلتتىق ماسەلەگە ءوزىنىڭ ءومىرىن ارناماق. سول ءۇشىن ول «جاس وتاۋ» اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورىن تىركەدى. قوردىڭ ماقساتى: جاستار مەن تابىسى از وتباسىلارىن باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ. قوردىڭ قىسقاشا جوسپارى:
- ۇكىمەتتەن قالا سىرتىنان كووپەراتيۆتى ۇيلەر سالاتىن تەگىن جەر تەلىمدەرىن سۇراۋ؛
- زامانۋي تەحنولوگيالاردىڭ جەتىستىگىن پايدالانا وتىرىپ، شاعىن جانە ورتاشا كولەمدى 2-3 قاباتتى ۇيلەر سالۋ؛
- قالتالى كومپانيالاردان قايتارىمدى جانە قايتارىمسىز قارىز الۋعا قول جەتكىزۋ (قايتارىمدى قارىز مولشەرى 90% جۇمىس ىستەيتىن جاستارعا كىرىسىنە قاراي، ۇستەمە پايىزسىز 1-5 جىلعا بەرىلەدى، ال 10% قايتارىمسىز قاراجات جەتىم مەن مۇگەدەكتەرگە ارنالادى)؛
ودان باسقا اسحات بازارحان ۇلىنىڭ فيزيك-ينجەنەر رەتىندە ءوزى ويلاستىرعان جاڭا پروەكتىسى بار. ول «جاسىل ەكونوميكا» باعدارلاماسىنا ساي، قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تىڭ جوبا – يننوۆاسيالىق تولىق اۆتونومدى تەرموس-ۇيلەر سالۋ. بۇل ۇيلەر جارىق پەن جىلۋدى كۇن مەن جەلدەن الاتىندىقتان، ەنەرگياسى مەن سۋى تولىق اۆتونومدى بولادى. قازىرگى ستاتيستيكا كورسەتكەندەي، ايىنا ءار وتباسىنىڭ كوممۋنالدىق قىزمەتتەرگە عانا 15-30% قاراجاتى كەتەدى ەكەن.
تەرموس-ۇيلەردى جاستارعا ءار شارشى مەترىن 60-80 مىڭ تەڭگەدەن اسىرماي بەرۋ كوزدەلۋدە. سوندا 20-30 شارشى مەتر بولمەلەردىڭ قۇنى - 1،2 ميلليوننان باستاپ، 2 ميلليون شاماسىندا عانا بولادى. ياعني، جاس وتباسىلار اي سايىن 50-100 مىڭ تەڭگەدەن تولەپ، ءۇيدى 1-2-اق جىلدا قارىزعا الا الادى دەگەن ءسوز. تاماشا ەمەس پە؟!
ءقادىرلى وقىرمان! قازاقستان قوعامىندا قوردالانىپ جاتقان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە قوماقتى كومەگىن تيگىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان «جاس وتاۋ» قوعامدىق قورى جاقىن ارادا ق ر ۇكىمەتىنە اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى ۇلكەن ۇسىنىستارمەن شىعىپ، بىرلەستىكتە جۇمىس جاساۋدى ماقسات تۇتادى.
ەپيلوگ
انا ءبىر جىلى پويىزدا جانىنا ەكى بالاسىن ەرتكەن جۇكتى ايەلمەن بىرگە كەلدىم. ءوزىنىڭ ءوڭى سىنىقتاۋ، بالالارىنىڭ ءجۇزى جۇدەۋلەۋ ەكەن. ءسوز اراسىندا بايقاعانىم: استاناداعى ۇيلەرىن «رۇقسات بەرىلمەگەن جەرگە سالدىڭدار» دەپ، بۇزدىرىپ تاستاپتى. كۇيەۋى سوندا جۇمىس ىستەۋگە قالىپ، ءوزى بار بايلىعى - ەكى بالاسى مەن قىتايدىڭ ەكى-ۇش الا سومكەسىنە سالىنعان ۇساق-تۇيەك دۇنيەسىن الىپ، اۋىلىنا قايتىپ بارا جاتقان بەتى كورىنەدى.
ىشىنە سىيمادى بىلەم، ماعان بىردەمە ايتقىسى كەلگەندەي اۋىق-اۋىق ءار نارسەنىڭ باسىن شالا بەردى. سىرت قاراعاندا دا شەرلى ادامعا ۇقسايدى: «قاي جاقتىڭ تۋمالارىسىڭدار، قارىنداسىم؟» دەپ جورتا ساۋال تاستادىم. ول ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى دا، اقىرىن عانا جوتكىرىنىپ، جۇيكەسى شارشاعان، قاجىعان كەيىپتە ۇزاق-سونار ءبىر اڭگىمەنىڭ تيەگىن اقىرىنداپ اعىتا باستادى:«ۇيىمىزدەن ايىرىلعاننان كەيىن، پاتەر جاعالاپ كەتتىك، اعا» - دەدى، تاماعىنا تىرەلىپ قالعان وكسىگىن ارەڭ تەجەپ. «سودان وزىمىزدىكى بولماعان سوڭ، كورىنگەنگە كوزتۇرتكى بولا باستادىق. بۇل جالعاندا تاپقانىنىڭدى يت جەپ، ارقاڭدى بيت جەپ، بىرەۋگە كىرىپتار بولعاننان قۇداي ساقتاسىن. ابدەن شارشادىق (كۇرسىندى).
جوق، الدىندا دا پاتەردە تۇرىپ كەلدىك قوي. ءبىراق «كووپەراسيالار تۋرالى» زاڭ شىققاننان بەرى دوستارىمىز بەن تانىستارىمىزدىڭ باسىن قوسىپ، قالانىڭ الىس تۇكپىرىنەن جەر تەلىمىن ساتىپ الدىق تا، شاعىن وتباسىلارىنا ارنالعان جاتاقحانا سالعان بولاتىنبىز. جيىنى – 50 وتباسى. «ايتەۋىر، جالدامالى پاتەردى ساعالاعاننان قۇتىلدىق قوي» دەپ، قونىس تويىن دا جاساپ تاستادىق. ءسويتىپ ءوز جىرتىعىمىزدى ءوزىمىز جاماپ، الاڭسىز كۇي كەشە باستاعان ەدىك. ءبىراق ول داۋرەنىمىز دە ۇزاققا بارمادى» - دەدى، كوكىرەگى قارس ايىرىلا.
«كۇيەۋىم ءتاپ-تاۋىر ازامات، قولى شەبەر، جاقسى كىسى، دوس-تۋىستىڭ اراسىندا دا ابىرويلى. مەبەل شىعاراتىن فابريكادا جۇمىس ىستەيتىن. تاياۋدا قىسقارتۋعا ءىلىنىپ، جۇمىسسىز بولىپ قالدى. تۇراقتى تابىسى بولماعاندىقتان، قاتتى قينالىپ تا ءجۇردى. ارا-اراسىندا اششى سۋدان ۇرتتاپ كەلەتىن قىلىق شىعارا باستادى. (بىزبەن تۇرعانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كۇيەۋلەرى ىشكىلىككە سالىنىپ تا كەتتى. انەۋكۇنى، ءبىر قۇربىمنىڭ كۇيەۋى اسىلىپ قالدى). مەن شوشي باستادىم، بالالارىمىز بولسا، مەكتەپ جاسىنا جەتىپ قالدى، بۇل تۇرىمىزبەن ولاردى وقۋعا دا جىبەرە المايمىز عوي دەپ، اۋىلداعى اكە-شەشەمنىڭ قولىنا اپارا جاتىرمىن. سول جاقتان وقىتپاقشىمىز.
رەتى كەلسە، قايتادان كووپەراسياعا بىرىگىپ، استانادان تاعى ءبىر ءۇي سالىپ الۋعا ارەكەت جاساپ كورمەكپىز» دەدى سولىعى باسىلماعان قالپى...
مەن دە شىن كوڭىلىممەن رۋحاني دەمەۋ جاساپ جىبەرەيىنشى دەپ، ونىڭ سوڭعى ايتقان ءسوزىن اپىل-عۇپىل قولداپ: «ءيا، قارىنداسىم. جاڭادان كووپەراسياعا بىرىگىپ، جاڭا جەردەن، جاڭا ءۇي سالاسىڭدار، ءالى. ساسپا، ازاماتىڭ مەن بالالارىڭ امان بولسىن!» دەدىم. «ءيا، اعا. ايتقانىڭىز اللا تاعالانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن. سىزگە كوپ-كوپ راحمەت!» دەپ، ءالسىز عانا دەمىن ىشىنە الدى دا، ەكى بالاسىن قۇشاقتاي بەرە، بۇك ءتۇسىپ، جاتىپ قالدى.
ۇنسىزدىك ورنادى. وي، اللا-اي، بۇرىن قالاي بايقاماعانمىن: قورىقساڭ، دەمىن ىشىنە العان ۇنسىزدىكتەن قورقۋ كەرەك ەكەن-اۋ...
ايدىن ىرىسبەك ۇلى، ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ساراپتامالىق كەڭەسىنىڭ گەرالديست-ساراپشىسى، الاشتانۋشى
