اتاۋلى جيىنعا ەلىمىزدەگى فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ، مادەنيەتتانۋ، ءدىنتانۋ جانە تاريح سالاسىندا اتى ءماشھۇر عالىمدار كەلدى. راۋشانبەك بورامباي ۇلىنىڭ ەلگە تانىمال شاكىرتتەرى، عالىمنىڭ تاعىلىمداماسىنان وتكەن ءار سالانىڭ بەلگىلى ماماندارى، قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا بىرگە ۇلەس قوسقان زامانداستارى مەن ۋنيۆەرسيتەت ۇستازدارى قاتىسىپ، شارانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ورتاعا سالا وتىرىپ، قىزىقتى دا تارتىمدى وتۋىنە ىقپال ەتتى.
شارا كەزىندە ءوز پىكىرىن ورتاعا سالعان بەلگىلى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جاقان مولدابەكوۆ ۇزاق جىل ۇستازدىق جولىندا ارىپتەس ءارى دوس بولعانىن، ر. ءابساتتاروۆتىڭ سوناۋ كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن ايعايسىز ەڭبەك ەتە بىلگەن ازاماتتىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتا كەلىپ: «فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ ەلىمىزدەگى نەگىزدەرىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى دەپ وسى راكەڭدى ايتساق بولادى. الدىڭعى تولقىننىڭ ەڭبەگىن كەمەلدەندىرە وتىرىپ، اسا وزەكتى تاقىرىپتاردى قامتىدى. ەڭ اۋەلى وسى عىلىمنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە جۇيەلى وقىتىلۋىنا ۇزدىكسىز تەر توكتى. ەلدەن بۇرىن ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋگە بەت بۇرىپ، داڭقتى بابامىزدىڭ فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن بىزگە عانا ەمەس، تۇتاس كەڭەس وداعىنا ءتۇسىندىردى. سوناۋ كييەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءجۇرىپ ول ءال-فارابي تۋرالى كولەمدى ماقالالار جازدى. ول جىلدارى فارابيدىڭ قازاق ەكەنىن، ءتىپتى ونداي ادام بولعانى جونىندە كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن»، – دەپ، ءابساتتاروۆ الەمىنىڭ سان قىرلىلىعى جونىندە پىكىرىن ءبىلدىردى.
جاقان مولدابەكوۆ سونداي-اق ادامنىڭ ەلگە سىيلىلىعى – بىلىمىندە ەمەس، مىنەزىندە ەكەنىن ايتادى. «ەلگە قىزمەت ەتۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۇجىرىمى وسى بورامباي ۇلىنىڭ بويىنان تابىلاتىن قاسيەت»، – دەيدى ول.
ەلگە بەلگىلى عالىم، اكادەميك سۇلتان سارتايەۆ بولسا ءابساتتاروۆتى پىكىرلەسى، سىيلاسى ءارى جاقىن ءىنىسى رەتىندە باعالايدى.
«بىرەۋلەر ءىنىم دەگەن ءسوزدى جەرلەستىگىمەن، رۋلاستىعىمەن تۇسىندىرگىسى كەلەدى. بۇل – تومەن ويلى ادامداردىڭ تىرلىگى. راۋشانبەك بورامبايۇلىن ەرتەدەن بىلەمىن. سىرتتاي ءسۇيىنىپ جۇرگەن كەزدەرىم كوپ بولدى. كەيىن ارالاسىپ كەتتىك. ءبىر بايقاعانىم، راۋشانبەك – وتە تۋراشىل ازامات. ونىمەن اڭگىمەلەسسەڭ، تەك فيلوسوفيا، ساياسات توڭىرەگىندە ەمەس، كەز كەلگەن تاقىرىپتا اۋقىمدى اڭگىمە ايتادى. ءارى سول ويلارىنىڭ كوبىن جالاڭ ءسوز، جايداق بايلاممەن ەمەس، تۇجىرىمدى، دالەلدى ويمەن كومكەرەدى. ءار جولى پىكىرلەسكەندە ونىڭ بويىنان بۇرىن بايقاماعان وزگەشەلىكتى، تەرەڭدىكتى كورەسىڭ. بۇل ناعىز عالىمعا ءتان سيپات»، – دەيدى اكادەميك.
ال تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مامبەت قويگەلدييەۆ بولسا، ءابساتتاروۆ تۋرالى ايتۋ ءۇشىن ونىڭ عىلىمداعى جولىنا ءۇڭىلۋ كەرەك دەپ سانايدى. ول قازاقستاندا «عالىم» اتانعان ادامداردىڭ كوپتىگىن، سونىڭ ەداۋىر بولىگى «اتاق پەن ابىروي» ءۇشىن عالىمدىققا ۇمتىلعانىن جاسىرمايدى. «ءابساتتاروۆ ول ساناتتا ەمەس. ول بۇگىنگى دەڭگەيگە تىنباي ىزدەنۋ، تالماي ەڭبەكتەنۋ ارقىلى جەتتى. كييەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋدىڭ ءوزى ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرماعان ب ا ق ەدى. ال ءابساتتاروۆ بولسا، سول ۋنيۆەرسيتتەن عىلىم كانديداتى بولىپ ەلگە ورالدى. كەيىن تاعى دا سول شەتەلگە بارىپ دوكتورلىعىن قورعادى. ءقازىر ايتۋعا وڭاي، ءبىراق ءدال سول كەزەڭ ءۇشىن دوكتورلىق قورعاۋ ناعىز «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» جۇمىس بولاتىن»، – دەگەن مامبەت قويگەلدييەۆ ءابساتتاروۆتىڭ ساياساتتانۋ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋىنە ىقپال ەتكەن از عالىمنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتادى.
م. قويگەلدييەۆ كوپتەگەن عالىمداردىڭ قازاق تىلىندە عىلىمي ەڭبەك جازۋعا قۇلشىنباۋى، ءتىپتى ونى قاجەتسىز دەپ سانايتىندىعى جاسىرىن ەمەس ەكەنىن، مۇنداي سىرقات قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە ەڭ نەگىزگى بوگەت بولىپ وتىرعانىن جاسىرمايدى.
«ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ءبىر كەمشىلىگى – ءبارى ورىس تىلىندە بار دەگەن تۇسىنىكتەرىنىڭ بەرىك ورناعانى. ءيا، ورىس تىلىندە بار ەكەنى راس. ءبىراق زامان وزگەردى، قوعامدىق ورتا وزگەردى، سانا وزگەردى. قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى بولماي، وركەندەمەيدى. ءابساتتاروۆ عالىم رەتىندە سونى شىن جۇرەگىمەن سەزىنگەن تۇلعا. كەڭەس وداعى كەزىندە-اق بىرنەشە مونوگرافياسىن انا تىلىندە شىعاردى. سودان بەرى ۇزدىكسىز جازىپ كەلەدى. 2011 جىلى جارىق كورگەن ەكىتومدىق «ساياساتتانۋ» وقۋلىعىن بولە-جارا اتار ەدىم. مۇنداي وقۋلىقتار بىزگە اسا قاجەت. بۇل – ۇلت ساياساتىن ۇلتتىق عالىمنىڭ وي-دۇنيەسىمەن زەردەلەۋ. ساياساتى ءوز تىلىندە، ەڭ باستىسى، ءوز ۇلتىنىڭ جاعدايى مەن بولمىسىنا ساي جۇرگىزىلمەگەن ەلدىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەر ءابساتتاروۆتىڭ ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارۋدى قولعا الۋلارى كەرەك».
تاريحشى-عالىم ءابساتتاروۆتىڭ ەكى تىلگە بىردەي جۇيرىك ەكەنىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ ورىسشا جازعان دۇنيەلەرىن وقىساڭىز دا ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار ەمەس، بۇرا تارتپايدى. كەيبىر عالىمدار عىلىمعا قيانات جاسامايمىز دەي وتىرىپ، قازاقشا وقۋلىعى مەن ورىسشا وقۋلىعىنىڭ اراسىنا وتكەل تۇرعىزادى. ياعني، ءورىستىلدى اۋديتورياعا ىڭعايلايمىز دەپ، ادالدىق پرينسيپىنەن اتتاپ كەتەتىن جاعدايلارى كەزدەسەدى.
«ءابساتتاروۆ ەڭبەكتەرىن الىستا جۇرسەم دە وقيتىن ادامنىڭ ءبىرى – مەنمىن. ونىڭ ءار ەڭبەگىن، ماقالالارىن وقۋ – مەن ءۇشىن قىزىق ءارى قاجەت. قىزىق بولاتىنى – ول اسا وزەكتى تاقىرىپتاردى جازا وتىرىپ، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ، دالا دانالارىنىڭ كوزقاراستارىن الەمدىك اقىل-وي بىلگىرلەرىمەن ۇشتاستىرا وي قوزعايدى. باتىستىڭ قاتەلىگى نەدە؟ ءبارىن تەك باتىستان ىزدەۋگە قۇمارمىز. شىعىس حالقى ءومىردىڭ وزەگىندە وتىرىپ، سول ومىرمەن جاراسىم تابۋعا ۇمتىلادى. مەن قازاقتىڭ بۇرىنعى دانالارىنىڭ ويلارىنان كەڭدىكتى، ماحابباتتى، ءومىردىڭ ءقادىرىن جەتە تۇسىنۋگە دەگەن ۇمتىلىستى بايقايمىن. ونى مەن ءابساتتاروۆ ەڭبەكتەرى ارقىلى ءبىلدىم»، – دەيدى كونفەرەنسياعا گەرمانيادان ارنايى قوناق بوپ كەلىپ، تۇشىمدى ويلارىمەن بولىسكەن عالىمنىڭ ءبىرى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يوگانن راۋ.
ي. راۋ ساياساتتانۋ عىلىمىندا وزىندىك ورنى بار عالىمنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى كەڭەستىك كوزقاراستاردان، عىلىمي كەيبىر تۇجىرىمداردان تەز ارىلىپ، جاڭا سەرپىنمەن ىزدەنگەنىن، بۇل عىلىم جولىنداعى ادام ءۇشىن وتە قاجەتتى مىنەز ەكەنىن جەتكىزدى.
«مىسالى، كەڭەس وداعى ىدىراعاندا نەبىر اتى ايگىلى پروفەسسورلار، عالىمدار قاي جولدى تاڭدارىن بىلمەي داعداردى. كۇنى كەشەگى ايتقان كوپتەگەن ويلارى، جاساعان تۇجىرىمدارى سەلگە كەتتى دەسەك تە بولادى. سەبەبى، ساياساتتىڭ ىعىنا قاراي ءارى وزدەرى دە كۇمانسىز سەنە وتىرىپ، سولاي جازعان. اسىرەسە، قوعامدىق ءپان عىلىمدارى سولاي ءجۇردى. ونى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل تىعىرىقتان ەرتە شىققان عالىمدار بار. ءبىراق ولاردىڭ سانى ونشالىقتى كوپ ەمەس. ءالى دە سول كەڭەستىك يدەيا نەگىزىندە ويلاپ، سونى ارماندايتىن ادامدار، عالىمدار جەتەرلىك. ءابساتتاروۆ – ەرتە ويانعان تۇلعا. ول كەڭەستىك جۇيەنىڭ عىلىمي بۇرمالاۋشىلىعىن ەرتە سەزە ءبىلدى ءارى يمپەريا ىدىراعاندا داعدارعان جوق. جاڭا جۇيەنى، نارىقتىق ەكونوميكاعا ساي عىلىمي تۇجىرىمداردىڭ وزگەرەتىنىن ءتۇسىنىپ، وزىندىك جول ىزدەدى. عالىمدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى رەتىندە كوپ عالىم ايتىپ جاتىر. مەن عالىمداردىڭ وسى ءسوزىنىڭ نەگىزى – ونىڭ جاڭاشىلدىعىندا دەپ بىلەمىن»، – دەيدى ي. راۋ.
عالىم راۋشانبەك بورامباي ۇلى كوكجيەكتىڭ نۇرىن – بولاشاق جايلى ەرتە اڭعارعان ساناۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول – قازاقستاندا ساياساتتانۋ عىلىمىنان دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاۋدى ماسكەۋگە سان مارتە بارىپ، بۇل وزەكتى ماسەلەنى وڭدى شەشىپ، بەكىتتىرگەن، وسى سالانىڭ بىلگىر مامانى رەتىندە سان تاراۋ ەڭبەك جازىپ، شەتەلدىڭ باستى وقۋ وردالارىندا ارنايى شاقىرتۋمەن ءدارىس وقىعان، قازاقستاندىق ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن بىرلىكتى نىعايتۋعا عىلىمي تۇرعىدان ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عالىم.
ت. تاڭجارىق.
