كۇنى كەشە ءبىلىم ءمينيسترى ساعادييەۆ ەلىمىزدە ورىسشا وقيتىن، قازاقشا بىلمەيتىن 500 مىڭ بالا بار دەدى. 17 ملن. حالقى بار قازاقستان ءۇشىن بۇل كوپ. تىم كوپ. بۇل تەك بالا سانى. قازاقشا سويلەمەيتىن ۇلكەندەر قانشاما؟ مۇنى بىلە وتىرا «ۇشتىلدىلىك» باعدارلاماسىن قولعا العان بيلىكتىڭ باستاماسىنا ساياساتتانۋشى راسۇل جۇمالى kaz.365info.kz سايتىنا تومەندەگىدەي پىكىر ءبىلدىردى.
– مەنىڭشە، بۇل بارىپ تۇرعان رۋحاني گەنوسيد. ۇشتىلدىلىك دەگەنىمىز — سىرتقى كورىنىسى، سىرتقى ءپىشىنى عانا. انشەيىن كوز الداۋ. شىن مانىندە بيلىك ۇشتىلدىلىكتى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى ونسىز دا ايانىشتى جاعدايىنا، بولاشاعىنا بالتا شاپپاق. بۇل بەكەر ءسوز ەمەس، جوعارىدان جاسالعان ناقتى جوسپار.
ۇشتىلدىلىك – بۇل بۇگىنگى قازاق مەكتەپتەرىن جانە وسى ءقازاقتىلدى مەكتەپتەردە وقيتىن ۇرپاقتى تۋعان تىلىنەن ايىرۋ.
وسى ارقىلى بيلىك قازاق ءتىلىن «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن مارتەبەسىنەن ايىرۋدى، دەڭگەيىنەن ءتۇسىرىپ تاستاۋدى كوزدەۋدە.
قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن تەك قانا قازاق ادەبيەتىمەن شەكتەۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ وسى ارقىلى قازىرگى جۇيە ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ كەدەرگىسىز دامۋىنا جول اشپاق.
– مۇنىڭ ارتى نەگە الىپ كەلەدى؟
– نەگە الىپ كەلەتىنى، ءقازىردىڭ وزىندە بەلگىلى عوي. بيلىك قازاق ءتىلىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، ونى فولكلوردىڭ نەمەسە اۋىزەكى قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالىنا رەتىندە عانا شەكتەپ قويماق. وسى ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى عىلىمنىڭ، تاريحتىڭ، تەحنولوگيالاردىڭ تىلىنەن تىقسىرىپ شىعارماق. ءتىلدىڭ جاعدايى ونسىز دا وڭىپ تۇرعان جوق، مۇنى بيلىك جاقسى ءبىلىپ وتىر. سەبەبى، مۇنىڭ ءبارىن جاساپ وتىرعان ءوزى. ونسىزدا «شالاجانسار» قازاق ءتىلى جۇيەنىڭ كەلەسى سوققىسىن كوتەرە الماۋى مۇمكىن.
– بالكىم، بيلىك بۇلاي ويلامايتىن شىعار؟
– مۇمكىن. بالكىم، مۇنى مەڭزەمەيتىن شىعار. «رۋحاني گەنوسيد ۇيىمداستىرامىز» دەگەن ويى جوق شىعار. ءبىراق، بۇل ساياسات شىن مانىندە ىسكە اسىپ، قازاق ءتىلى تەك بىر-ەكى پانمەن شەكتەلەسىن بولسا، ەندەشە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ شارۋاسى ءبىتتى دەگەن ءسوز.
بۇلاي بولسا – مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ۇعىم، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى تۇسىنىك جانە ەڭ باستىسى قازاق مەكتەبى دەگەن اتاۋ مۇلدە جوعالادى.
ۇشتىلدىلىكتى ناسيحاتتاپ وتىرعان قازىرگى جۇيەنىڭ كوزدەگەنى وسى – قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوزىن قۇرتۋ…
– ءبىراق، ءبىلىم مينيسترلىگى «ءبىز الەمدىك كوشكە، الەمدىك تاجىريبەگە ىلەسۋ كەرەكپىز» دەيدى عوي؟
– انىعىندا، ءبىز الەمدىك تاجىريبەگە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى كەلەتىن ارەكەت جاساۋدامىز. الەمدە 200-گە تارتا مەملەكەت بار. بىردە-بىرەۋىندە ەكىتىلدىلىك، ۇشتىلدىلىك، تورتتىلدىلىك دەگەن ساياسات اتىمەن جوق. مۇنداي ساياسات جۇرگىزىلمەيدى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ العا تارتاتىنى: «ءوزىڭ تۇراتىن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋ». بۇل ءۇردىس مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ بارلىق ساتىلارىندا جۇرەدى. ناقتىلاپ ايتسام، ونىڭ باستاماسى – بالاباقشا مەن مەكتەپتەن باستالادى.
شەتەلدىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ورتا مەكتەپتىڭ تەك 7ء-شى سىنىبىنان باستاپ شەت تىلدەرى ەنگىزىلەدى. نەگە ويتەدى؟ مۇنىڭ سەبەبىن عالىمدار، فيزيولوگتار الدەقاشان انىقتاپ قويعان. «بالانىڭ ءتىلى 12 جاسىنا دەيىن قاي تىلدە شىعاتىن بولسا، سول تىلدە سويلەپ وتەدى». ال بىزدە قالاي؟ بىلىق، بوتقا…
– بيلىك ۇشتىلدىلىكتى قالاي ىسكە اسىرماق سوندا؟
– اسىعىس-ۇسىگىس… ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ سوڭعى قابىلداعان شەشىمىنەن حاباردارسىز با؟ «قازاقستانداعى بارلىق ءمۇعالىمدى ءتيىستى تىلدىك كۋرستاردان وتكىزۋ». مينيسترلىك مۇنى 3-4 ايدىڭ ىشىندە وتكىزىپ تاستاماقشى. ميعا قونىمدى ما؟
وزدەرى 20-25 جىل بويى قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماي ءجۇرىپ، مۇعالىمدەرگە ناقتى پاندەر بويىنشا، تەرمينولوگيامەن، اينالاسى 4 ايدىڭ ىشىندە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتىپ تاستاماق. تاعى دا ۇردا جىق ساياسات. ناۋقانشىلدىق. اينالىپ كەلگەندا، بۇدان تاعى دا سول قازاق ءتىلى زيان شەگەدى.
اعىلشىن تىلىندە بيولوگيادان، اناتوميادان ساباق بەرۋ مۇلدە ىسكە اسپايتىن دۇنيە. بۇل ءقازىردىڭ وزىندە بەلگىلى. بىزدە مۇنى الىپ كەتەتىن جۇيە دە، ءتارتىپ تە، مۇمكىندىك تە جوق.
– سونىمەن ۇشتىلدىلىك ءبىزدى نەگە الىپ كەلەتىن بولدى؟
– ەشتەڭەگە. بيلىك «ءۇش ءتىلدى قاتار ۇيرەتەمىن» دەپ ءجۇرىپ، انىعىندا ۇشەۋىن دە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بىلمەيتىن ءدۇبارا ۇرپاقتى تاربيەلەپ شىعادى. ول ۇرپاق مەنىڭ بالام، ءسىزدىڭ نەمەرەڭىز بولۋى مۇمكىن…
سوسىن ۇشتىلدىلىكتى ەنگىزۋ، ەنگىزبەۋ – ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ماسەلە. حالىقتىڭ ۇستىنەن تاجىريبە جاساۋعا جەكەلەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ ەشبىر قاقىسى جوق. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى بيلىك جەكە دارا شەشپەي، حالىقپەن بىرگە اقىلداسۋى كەرەك. سەبەبى، ءاربىرىمىزدىڭ بالامىز، نەمەرەلەرىمىز مەكتەپكە بارادى. ۇشتىلدىلىككە قازاق قانا ەمەس، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءومىر سۇرەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرى دە قارسى.
ءبىراق، ءبىزدى تىڭداي ما ەكەن؟ وزدەرى قازاقشا بىلمەگەننەن كەيىن، وزدەرىنىڭ بالالارى قازاق تىلىنەن جۇرداي بولعاسىن بيلىكتىڭ تۇگى كەتپەيدى. ۇشتىلدىلىكتىڭ ولارعا نەمەسە ولاردىڭ بالالارىنا قاتىسى جوق، ويتكەنى.
