راس، سىننىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ءارتۇرلى كوزقاراستار مەن جەكە باعالاۋلارعا بايلانىستى انىقتاۋ كەرەك. ءارتۇرلى مۇددەلى تاراپتاردىڭ ۇقشۇ مۇشەلىگىنىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى جايىنداعى جان-جاقتى پىكىرلەرىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن مويىنداۋ ماڭىزدى. ال سىننىڭ نەگىزدىلىگىن قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە، ونىڭ قاۋىپسىزدىك قاجەتتىلىكتەرىنە، ۇيىمنىڭ جالپى تيىمدىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنە قانشالىقتى سايكەس كەلەتىنىنە قاراي باعالاۋىمىز كەرەك.
راسىندا، ۇقشۇ-عا مۇشەلىگىمىز ۇجىمدىق قورعانىس، ايماقتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق جانە بىرلەسكەن اسكەري جاتتىعۋلار مەن جيىندارعا قول جەتكىزۋ سياقتى الەۋەتتى ارتىقشىلىقتار بەرەدى. بۇل كورشى ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق الاڭىن ۇسىنا وتىرىپ، قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىن جاقسارتا تۇسەدى. دەسە دە، ۇيىم ىشىندەگى نەعۇرلىم كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ ىقپال ەتۋ دارەجەسىنە، ۇلتتىق ەگەمەندىكتىڭ ىقتيمال شەكتەۋلەرىنە جانە ۇيىمنىڭ پايدا بولعان قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىن ءتيىمدى شەشۋگە قابىلەتتىلىگىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىقتى دا جوققا شىعارماۋ كەرەك.
حالىقارالىق قۇقىق تۇرعىسىنان العاندا، ۇقشۇ-نىڭ قۇرىلتاي قۇجاتتارىندا، ونىڭ ىشىندە ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارتتا كورسەتىلگەن قاعيداتتاردى ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى زور. بۇل پرينسيپتەر ۇلتتىق ەگەمەندىكتى قۇرمەتتەۋگە، مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋعا جانە سىرتقى اگرەسسياعا ۇجىمدىق جاۋاپ بەرۋگە باسا نازار اۋدارادى. ۇيىمنىڭ ەگەمەندىككە اسەرى نەمەسە ىشكى ىستەرگە ارالاسۋى تۋرالى كەز كەلگەن الاڭداۋشىلىق وسى پرينسيپتەرگە سايكەس باعالانۋى ءتيىس. سونداي-اق حالىقارالىق قۇقىق ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەرگە ءوز مىندەتتەمەلەرىن، قۇقىقتارىن جانە كوپجاقتى ۇيىمدارعا قاتىسۋىنىڭ ىقتيمال سالدارىن باعالاۋ ءۇشىن نەگىز بەرەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
ساياساتتانۋشى رۋستام بۋرناشيەۆتىڭ دە پايىمى وسىعان سايادى. «قازاقستاننىڭ ۇقشۇ-عا مۇشەلىگىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىقتار» دەگەن تۇجىرىم تالداۋعا كەلمەيتىن نارسە. وسى تاقىرىپقا كەلگەندە قوعامدا تىم كوپ الاڭداۋشىلىق بار، ءبىراق ولار جۇيەلەنە بەرمەيدى جانە كوبىنەسە جاي عانا يدەولوگيالىق سيپاتتا بولىپ كەلەدى... مەن وزىمە ءجيى پىكىر ءبىلدىرۋدى سۇرايتىن ەكى نەگىزگى ماسەلەنى اتاپ وتەيىن. ءبىرىنشىسى – ۇقشۇ – رەسەيدىڭ توڭىرەگىندە قۇرىلعان ۇيىم جانە سايكەسىنشە، رەسەيدىڭ مۇددەسىن كوبىرەك كورسەتەدى. ەكىنشىسى – ۇيىمعا مۇشە ەلدەر رەسەي باستاعان قاقتىعىستارعا تارتىلۋى مۇمكىن. راس، بۇل ەكەۋى دە قورقىنىشتى. الايدا، مەن بۇل ەكەۋى دە، ادەتتە، ۇقشۇ-نىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن، ۇيىمنىڭ جارعىلىق قۇجاتتارىن جانە ولاردى قولدانۋ تاجىريبەسىن تولىق تۇسىنبەگەندەردىڭ ايتىپ جۇرگەنى دەر ەدىم»، - دەيدى ول.
شىندىعىندا، بۇل - وتە ۇلكەن سۇراق، دەسە دە وعان مۇمكىندىگىنشە قىسقاشا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورسەك. ەڭ الدىمەن، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارتقا 1992 جىلى قاتىسۋشى ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە سىرتقى اگرەسسيادان دا، وسى شارت اياسىنداعى قاقتىعىستاردان قورعاۋعا دا كەپىلدىك بەرەتىن قۇجات رەتىندە قول قويىلعانىن ەستە ۇستاعان ءجون.
ماسەلەن، قۇجاتتىڭ 1-بابىندا «قاتىسۋشى مەملەكەتتەر مەملەكەتارالىق قاتىناستاردا كۇش قولدانۋدان نەمەسە كۇش قولدانۋ قاۋپىنەن باس تارتۋعا مىندەتتەلەدى» دەلىنگەن. ياعني، مۇشە-مەملەكەتتەر ءوزارا جانە باسقا مەملەكەتتەر اراسىنداعى بارلىق كەلىسپەۋشىلىكتەردى بەيبىت جولمەن شەشۋگە كۇش سالادى. قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اسكەري وداقتارعا كىرمەيدى جانە مەملەكەتتەردىڭ كەز كەلگەن توپتارىنا قاتىسپايدى، سونداي-اق باسقا قاتىسۋشى مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەرمەن تەڭ بولادى. وسى تۇستا، بايقاساق، بارلىق قاتىسۋشى ەلدەردىڭ مۇددەلەرى تەڭدەي كورىنىس تاپقان.
ءدال وسىنداي جاعداي 2002 جىلى شارتتى ۇقشۇ-عا اينالدىرعاننان كەيىن دە جالعاستى. 1993 جىلعى شارتقا قول قويعان، ءبىراق ودان ەشبىر ءمان-ماعىنا تاپپاعان ەلدەر – ازەربايجان، گرۋزيا جانە وزبەكستان رەسپۋبليكالارى ونى ۇزارتۋدان باس تارتتى. باسقا ەلدەر، ەڭ الدىمەن، اۋعانستانداعى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ۇقشۇ-نى قولدادى جانە نەگىزگى قۇجاتىن قابىلدادى. سونىمەن بىرگە ۇيىم ىشىندەگى مەملەكەتتەر باسقا دا ارتىقشىلىقتارعا يە بولدى، مىسالى، رەسەيلىك قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكاعا قول جەتكىزۋ ماسەلەسىندە. وسىلايشا، ۇيىم باستاپقىداعىداي رەسەيدىڭ عانا ەمەس، ونىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ دە مۇددەلەرىن كورسەتتى.
ەكىنشى سۇراقتىڭ دا جاۋابى وڭاي. ۇقشۇ مۇشە ەلدەردى بەلگىلى ءبىر مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋعا ماجبۇرلەيتىن تەتىكتەردى قاراستىرمايدى. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارتتىڭ 2-بابىنا سايكەس، «ءبىر نەمەسە بىرنەشە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، تۇراقتىلىعىنا، اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن ەگەمەندىگىنە ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا» ۇقشۇ تەك «بىرلەسكەن كونسۋلتاسيالار تەتىگىن» ىسكە قوسادى. ءيا، ارينە، شارتتىڭ 4-بابىندا ۇيىمعا قاتىسۋشىلاردىڭ بىرىنە قارسى اگرەسسيا بارلىق قاتىسۋشىلارعا قارسى اگرەسسيا رەتىندە قاراستىرىلادى.
سونىمەن قاتار، بۇل جاعدايدا ۇيىمنىڭ قاتىسۋشىلارى ءوز سەرىكتەسىنە «قاجەتتى كومەكتى، ونىڭ ىشىندە اسكەري كومەكتى كورسەتۋگە مىندەتتى». الايدا، قايتالاي كەتەتىن نارسە، ەلدەردى بۇل مىندەتتەمەنى ورىنداۋعا ماجبۇرلەيتىن جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ فورماتىن ايقىندايتىن تەتىكتەر جوق. سوندىقتان، ەگەر قازاقستان ۇقشۇ اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن بەلگىلى ءبىر وپەراسياعا نەمەسە اكسياعا قاتىسۋدى قاجەت دەپ ساناماسا، ولاي بولماۋى ابدەن مۇمكىن.
ال جاقىندا، دالىرەك ايتساق، قىركۇيەك ايىندا قازاقستان سەناتى ۇقشۇ-نىڭ ءرولى وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە ىرگەلى بولىپ قالا بەرەدى دەگەن شەشىم شىعاردى. جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ وتىرىسى بارىسىندا دەپۋتاتتار ءماجىلىس راتيفيكاسيالاعان ۇيىمنىڭ قىزمەتىن ءتيىمدى ەتۋگە باعىتتالعان قۇجاتتاردى ماقۇلدادى. ونىڭ ءبىر جاڭالىعى، ۇقشۇ-عا كىرمەيتىن اۋماقتارداعى بۇۇ بىتىمگەرشىلىك ميسسيالارىنا قاتىسۋ ءۇشىن ۇيلەستىرۋشى مەملەكەت پايدا بولادى. ونىڭ قامقورلىعىمەن بۇۇ بىتىمگەرشىلىك وپەراسيالارىندا پايدالانۋ ءۇشىن ۇجىمدىق بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى بولادى. ۇيلەستىرۋشى مەملەكەت باسقا ماسەلەلەرمەن قاتار لوگيستيكالىق، قارجىلىق جانە كولىك پروبلەمالارىن دا شەشەدى.
بۇل رەتتە سەناتورلار ۇيلەستىرۋشى مەملەكەتتى تاڭداۋدىڭ شارتتارى مەن كريتەرييلەرىن ناقتىلاۋدى سۇرادى. بۇعان قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سۇلتان كامالەتدينوۆ مىندەتتەر، فۋنكسيالار جانە ۇيلەستىرۋشى مەملەكەتتىڭ تاڭداۋى تۋرالى شەشىمدى ۇيىمعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارى كىرەتىن ۇقشۇ ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قابىلدايتىنىن ايتتى. ال سەنات سپيكەرى ماۋلەن اشىمبايەۆ ۇقشۇ-عا مۇشە كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ سايلانۋعا قۇقىعى بار-جوعى، روتاسيا ءپرينسيپى سياقتى ساۋالدار قۇجاتتىڭ ءتيىستى باپتارىندا قاراستىرىلاتىنىن جەتكىزدى. وسىلايشا، سەنات تا ءماجىلىس راتيفيكاسيالاعان ۇقشۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ۇقشۇ كۇشتەرىنىڭ مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتارىندا ۋاقىتشا بولۋىنا بايلانىستى ىستەر بويىنشا يۋريسديكسيا مەن قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ ماسەلەلەرىن ايقىندايتىن كەلىسىمدى ماقۇلدادى.
«بۇل كەلىسىم ءبىر ەلدىڭ اسكەري قىزمەتكەرى ۇقشۇ-نىڭ باسقا ەلىندە قىزمەتتىك مىندەتتەرىن اتقارۋ كەزىندە قىلمىستىق، اكىمشىلىك نەمەسە تارتىپتىك قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان جاعدايلاردى شەشۋدى رەتتەيدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى سەناتور سەرگەي ەرشوۆ. دەمەك، قۇجاتتا قۇزىرلى ورگانداردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىل مەحانيزمى، قۇقىق بۇزۋشىلىق جاساعان كەزدە قابىلداۋشى جانە جىبەرۋشى تاراپتاردىڭ قۇزىرەتىن شەكتەۋ، قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى تەرگەۋگە قاتىساتىن قورعاۋشىلاردىڭ، ساراپشىلار مەن مامانداردىڭ قاتىسۋ ءتارتىبى، سونداي-اق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى ءوزارا تانۋ ءتارتىبى قاراستىرىلعان.
«مىسالى، قىرعىزستاندا ورنالاسقان ءبىزدىڭ اسكەري قىزمەتشىمىز ءوزىمىزدىڭ اسكەري قىزمەتشىمىزگە قارسى قىلمىس جاساسا، ول ءبىزدىڭ زاڭدار مەن ءبىزدىڭ بيلىك تاراپىنان جاۋاپقا تارتىلادى. ەگەر ول قابىلداۋشى تاراپتىڭ اسكەري قىزمەتشىسىنە قارسى ارەكەت جاساسا، وندا ونىڭ زاڭدارى بويىنشا جاۋاپ بەرەدى. قىلمىس ىزدەرىن انىقتاۋ، قىلمىس جاساعان ادامداردى تابۋ جانە ۇستاۋ ءۇشىن بىرلەسكەن جەدەل-ىزدەستىرۋ توپتارى قۇرىلادى. سونىمەن بىرگە، ەگەمەندىك پەن قاۋىپسىزدىككە نۇقسان كەلتىرۋ ءقاۋپى بار بولسا، سونداي-اق ول سۇراۋ سالىنعان تاراپتىڭ ۇلتتىق زاڭناماسىنا قايشى كەلسە، زاڭ كومەگىن كورسەتۋ تۋرالى ءوتىنىش قابىلدانباۋى مۇمكىن»، - دەدى سەناتور.
ۇقشۇ-نىڭ اۋەلدەن اسكەرلەردى ۇيلەسىمدى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق مەديسينالىق قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا كەلىسىلگەن ساياساتى بار. ءتيىستى قۇجاتتى كەزەكتى رەت راتيفيكاسيالاۋدى دا سەنات ماقۇلدادى. وسى تۇتسا «ۇقشۇ-عا قاتىسى جوق ەلدەردىڭ نەمەسە ۇيىمداردىڭ ستاندارتتارى بويىنشا جاڭا تەحنولوگيالار مەن ءوندىرىستى ەنگىزۋ جوسپاردا بار ما؟» دەگەن ساۋالدىڭ تۋاتىنى تاعى زاڭدىلىق. سۇلتان كامالەتدينوۆ اتاپ وتكەندەي، ەلىمىزدىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنىن ءارتاراپتاندىرۋ ماڭىزدى ورىن الادى. قازىرگى ۋاقىتتا قورعانىس مينيسترلىگى ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ، ساتىپ الۋدى ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدە.
«ارينە، ۇقشۇ قارۋلارىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە قويىلاتىن تالاپتار ورىندالادى. سونىمەن قاتار، ءبىز قاراپايىم قارۋ-جاراق پەن تەحنولوگيالاردى ساتىپ الۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇقشۇ-عا كىرمەيتىن باسقا مەملەكەتتەرمەن دە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. مىسالى، قازاقستان ۇشقىشسىز ۇشاتىن اپپاراتتاردى تۇرىك كومپانيالارىنان، يزرايلدەن جانە قىتايدان ساتىپ الادى. ءبىز سونداي-اق يسپاندىق اۆياسيالىق كومپانيالاردان اسكەري-كولىك ۇشاقتارىن ساتىپ الامىز، ال باتىس ەلدەرى مەن اقش-تان اتىس قارۋىن ساتىپ الامىز»، - دەدى قورعانىس مينيسترلىگى باسشىلىعىنىڭ وكىلى.
دەمەك، ۇقشۇ-دان قازاقستانعا زيان جوق، ەشقانداي مۇشە مەملەكەت رەسەيدىڭ ىقپالىنا نەمەسە مۇددەسىنە قىزمەت ەتپەيدى. بارلىعى تەڭ قۇقىلى. جوعارىدا ساراپتاعانىمىزداي، پايدالى جاعى بارشىلىق.
