تۇعىرى بيىك تاۋەلسىزدىكتىڭ مەرەيتويىنا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» اتتى سالماقتى ماقالاسىن بارشا قازاق ەلى جۇرتىنا ءمالىم ەتتى.
ماقالادا تۇڭعىش پرەزيدەنت ارعى بابالارىمىزدىڭ كۇنى بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي تاعدىرىن تارقاتا ساراپتايدى. ول ەل تاريحى شەجىرەسىندەگى وتپەلى تاريحي وقيعالاردى ءومىر تاريحىنداعى ەستەلىكتەرى مەن كورەگەندىك، اڭعارىمپازدىق قاسيەتى ارقىلى باياندايدى. ەل تۇتقاسى – تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىنداعى باتىل قادامدار مەن 30 جىلداعى ەلىمىزدىڭ دامۋ تاريحىنىڭ كەزەڭدەرىن وزىنشە سارالايدى، باعا بەرەدى. ءبىر قۋانارلىق ءجايت، ەلباسى تاعدىر تالكەگىمەن شەتەلگە قونىس تەپكەن قانداس باۋىرلارىمىزدى قايتارۋ ماسەلەسىن بۇل جولى دا ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ماقالاعا تەرەڭ بويلاساڭىز، ءار حالىقتىڭ وسىپ-وكەندەۋى مەن دۇنيەجۇزىنە ءوزىن-وزى ايگىلەۋى جولىندا «تاۋەلسىزدىكتىڭ» قانشالىقتى قاستەرلى دە تۇعىرلى ۇعىم ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەسىز. شىنىندا دا، قازاق حالقى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا جاۋگەرشىلىك زاماندى وتكەرگەن، جەتپىس بەس جىلداي امىرشىل-اكىمشىل جۇيەدەن ەزىلىپ-جانىشتالعان حالىق، ەندى مىنە، قايسار حالقىمىز وتكەندى ەڭسەرىپ، ازات ەلدىڭ ورەندەرى قاتارىندا قايتا ءوسۋ، دامۋ، جاڭعىرۋ جولىنا ءتۇستى.
بۇگىندە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى بويىنان، ويىنان ەركىندىك رۋحى سەزىلەدى. مۇنىڭ ءوزى مەملەكەتتەگى ءاربىر ازاماتتىڭ ەركىن ويلاۋ، ەركىن پىكىر ايتۋ مۇمكىندىگى بارىن بىلدىرەدى. وسى ورايدا، ەل تۇتقاسىن بەكەم ۇستاعان، كەمەل وي يەسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىز ەل بولۋ ونى جاريالاۋمەن نەمەسە مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋمەن شەكتەلمەيدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ناعىز كۇرەس كۇندەلىكتى ەڭبەكپەن، ۇزدىكسىز ءارى دايەكتى ەلدىك ساياساتپەن ماڭگى جالعاسادى» دەگەن سالماقتى پىكىرى ويعا ورالادى.
حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىن زەردەلەۋگە دەگەن ۇمتىلىسى ءتول تاريحىمىزدا ايقىن كورىنىس تاپقان. وعان دالەل، ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ يدەياسىمەن قابىلدانعان «حالىق تاريح تولقىنىندا»، «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» سىندى باعدارلامالىق ماقالالارى. بۇل اۋقىمدى جوبالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۇلت تاريحىن زەردەلەۋ مەن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان، قازىرگى كۇندە جەمىستى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ تە كەلەدى. ەلباسىنىڭ «تاريح – كىم-كىمنەن دە جوعارى تۇرعان ۇعىم» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى تاريح عىلىمى مارتەبەسىنىڭ بيىكتىگىن كورسەتەدى.
قازاق تاريحىندا تاۋەلسىزدىك جولىندا قانشاما ۇلت قايراتكەرلەرى جانكەشتى ارپالىسقا تۇسكەنى تاريحتان ءمالىم. ونىڭ ىشىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى يدەيالارىنىڭ سالماعى باسىم. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى ولاردىڭ ۇلتتىق ءتىلدى، ءدىلدى، رۋحتى جاڭعىرتۋداعى ۇلى ىستەرى بۇگىنگى «تاۋەلسىزدىك» اتتى قاستەرلى قۇندىلىققا جەتكىزدى.
ءوز الدىنا ازات ەل اتانعالى ءتول تاريحىمىز دا ەركىن ويلاۋ باعىتىمەن جازىلىپ، زەرتتەلىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا الىس جانە جاقىن ەلدەردەگى ارحيۆ قورلارىنان بۇرىن-سوڭدى جارىق كورمەگەن، عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن دەرەكتەرگە قول جەتكىزدىك. مۇنىڭ بارلىعى دا تاريحشىلار ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەردىڭ داڭعىل جولىن اشتى. كەڭەستىك زاماندا تاريحي زەرتتەۋلەر ەڭبەكتەرى ماركستىك-لەنيندىك قۇرساۋ شەڭبەرىنەن شىعا الماي جازىلسا، قازىردە تاريحشىلار ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان كەز كەلگەن تاقىرىپتا قالام تەربەپ، زەرتتەۋ جۇرگىزە الادى. سونىڭ ايعاعى، قازاق تاريحىنىڭ قارا شاڭىراعى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنداعى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى.
بۇگىندە ايتىلىپ جۇرگەن «قازاق مەملەكەتتىلىگى»، «ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋ» يدەياسى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە باسقا دا قايراتكەر ازاماتتاردان باستاۋ الادى. جاقىندا عانا جارىق كورگەن رەسەيلىك عالىم ۆيكتور كوزودوي «ءاليحان بوكەيحانوۆ. ءداۋىر ادامى» اتتى كىتابىندا: «ءاليحان بوكەيحانوۆ قايشىلىققا تولى تاريحي كەزەڭدە تەك قانا ۇلتتىق دەڭگەيدەگى كوشباسشى عانا ەمەس، ول جالپى الەمدىك دەڭگەيدە الىپ قاراعاندا تۇعىرى بيىك تۇلعا بولا ءبىلدى» دەگەن كوزقاراسىن العا ارتادى. سونىمەن بىرگە ول بوكەيحانوۆتىڭ «ەۋرازياشىلدىق يدەياسىنىڭ» نەگىزىن قالاۋشى جانە وسى جوبانى ساياسي تاجىريبە رەتىندە ءبىرىنشى بولىپ ۇسىنعان تۇلعا ەكەندىگىن ايتىپ وتەدى. بۇل جاعداي قازاق حالقى تاعدىرىنداعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن تاريحي تۇلعاسىن زەرتتەۋگە دەگەن شەتەلدىك عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعى قۋانتادى.
الايدا، ۇلت تاريحىندا كوشپەلى ءومىردىڭ دەموكراتيالىق-مادەني قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ كەنجە دامۋ جولىنا ءتۇستى. ەل تاۋەلسىزدىگى بۇل ماسەلەنى وبەكتيۆتى دە شىنايى كوزقاراسپەن قاراستىرۋعا زەرتتەۋشى-عالىمدار ءۇشىن زور مۇمكىندىكتەرگە جول اشتى. بۇعان دەيىن پاتشالىق رەسەي، كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭدەرى تۇسىندا قازاق تاريحىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى وتارلىق بيلىكتىڭ ىعىنا قاراي جۇرگىزىلدى.
«تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» ماقالاسىندا ەلباسى «ءبىز جاڭا زاماندا قانتوگىسكە جول بەرمەي، قاسيەتتى كيەمىز – تاۋەلسىزدىككە سابىر مەن توزىمدىلىك، اقىل مەن پاراسات ارقىلى قول جەتكىزدىك» - دەگەن ءسوزى بار. بۇدان شىعاتىن تۇجىرىم – بۇگىنگى كۇندەگى ءاربىر تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى ءبىلىم مەن ونەردىڭ وزىق ۇلگىلەرىن مەڭگەرۋ ارقىلى عانا الەم ەلدەرى الدىندا تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن جىعىپ الماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات ەتەتىن بولادى دەگەن وي دەپ تۇسىنەمىن.
«تاۋەلسىزدىك» – قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى قىزمەتى – ەلدىڭ تۇراقتى جانە ورنىقتى دامۋىنىڭ كەپىلى بولا وتىرىپ، ەڭ ماڭىزدىسى – مەملەكەتتىلىك قۇندىلىعىن ساقتاۋ. مەنىڭ ويىمشا، بۇل قىزمەت ءساتتى ورىندالۋدا.
قورىتا ايتقاندا، ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالار شوعىرى – ەڭ العاش تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلدارداعى سىنعا تولى كەزەڭنەن دە حالىق بىرلىگىن جوعالتپاي، وسى كۇنگە دەيىن امان الىپ شىقتى. وسى تۇستا تاۋەلسىزدىك ءۇشىن توقتاۋسىز، ۇزاق جىلدار بويى كۇرەس جۇرگىزگەن ۇلت ازاماتتارىنىڭ يدەيالارى مەن ءومىر تاريحى كەز كەلگەن جاس ورەنگە ونەگە.
اقنۇر ورالوۆا، ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
