– ءسىزدىڭ «الاش ءىسىن» زەرتتەۋ ءۇشىن كەڭەس زامانىندا ۇقك (كگب) ارحيۆتەرىندە وتىرعانىڭىزدى بىلەمىز. سول كەزدە قولىڭىزعا تۇسپەگەن ماتەريالدار بولدى ما؟
– ارينە. الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن دەرەكتەر، جالپى وسى باعىتتاعى ماعۇلماتتاردىڭ ەلۋ پايىزى دەڭگەيىندە دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ال مەن 1987-1991جىلدار ارالىعىندا قاراعان قۇجاتتار تەك قانا تەرگەۋ بارىسىنا قاتىستى دەرەكتەر. ونداعى بەرىلگەن جاۋاپتار ارقىلى شىندىقتى ىزدەۋ قاتە پىكىرلەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. مىسالى، ءبىر كەزدە تاريحشىلار دا، جالپى قالامگەرلەر دە، كوپشىلىك قاۋىم دا «نەگە احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆتى جاقتىرمادى؟»، «نەگە قوجانوۆتى جاقتىرمادى؟»، «نەگە ماعجان جۇمابايەۆتى ۇناتپادى؟» دەگەن سۇراقتار قويىپ، سوعان وزىنشە بولجام جاساپ، مۇلدەم قيىسپايتىن، احاڭنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە جات پىكىرلەر قورىتتى. بولجامدار جاسادى.
[caption id="attachment_9118" align="alignright" width="448"]
تۇرسىن جۇرتباي[/caption]
احاڭ تەرگەۋدە «مەن رىسقۇلوۆپەن ناشارمىن. سەبەبى، ول – بولشيەۆيك، مەن – الاشپىن. ارامىزدى بايلانىستىراتىن ەشقانداي يدەيا جوق. ول مەنى الاش دەپ، جاۋ دەپ ەسەپتەيدى. مەن دە ونى دۇشپان كورەم»، «قوجانوۆ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلى، ال مەن كوممۋنيستىك پارتيادان شىعىپ كەتتىم. سوندىقتان كوزقاراسىمىز كەلىسپەيدى، ونى رىسقۇلوۆپەن جاقسى دەپ ويلايمىن» دەيدى، «ماعجان اقىن عوي. اقىندار قيالشىل كەلەدى. مەن عالىم اداممىن. ونىڭ ولەڭدەرىن وقىعانىم بار، وقۋلىققا پايدالاندىم. ءبىراق، اقىنداردىڭ ءسوزى جەڭىل، مەن ونى عىلىمي كوزقاراس دەپ ەسەپتەمەيمىن. سوندىقتان ونىمەن بايلانىسىم بولعان جوق»، – دەيدى. مۇنىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق، وسى سوزدەرى ارقىلى ول رىسقۇلۇلىن، قوجانۇلىن، جۇمابايۇلىن جاۋاپقا تارتىلۋدان، كۋالىك بەرۋدەن قۇتقارعىسى كەلدى. سوندىقتان، تەرگەۋ بارىسىندا ول ءوزىنىڭ كوزقاراسىن وسىلاي كورسەتتى. ماعجان جۇمابايۇلىنا سۇراق قويعاندا ول دا: «احاڭ ۇلكەن ادام، ءبىز ول كىسىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسە المايمىز» دەيدى. وسىمەن ەكى ورتاداعى بايلانىس ۇزىلەدى. بۇلارعا ەكەۋارا بايلانىس تۋرالى قايتادان سۇراق قويىلعان ەمەس. تۇرمەدەگى جاۋاپتىڭ پسيحولوگيالىق استارى وسىندا.
– الاش ازاماتتارىنىڭ كوبىنە جاپون تىڭشىسى دەگەن ايىپ تاعىلدى. مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تۇرىكتىڭ «ءھۇيررياد» اتتى باسىلىمىنىڭ 1989 جىلعى ءبىر سانىنان ماعجان جۇماباي ۇلى مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاپونيانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جينالىسىندا وتىرعان فوتوسىن كورگەنى تۋرالى ايتىپ ەدى. جالپى، وسى جاپون تىڭشىسى دەگەن ايىپتىڭ استارى نەدە؟ الدە، شىنىمەن دە ارىستارىمىزدىڭ جاپون ۇكىمەتىمەن قانداي دا ءبىر قۇپيا كەلىسىمى بولدى ما؟
– ارينە، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ مارقۇممەن بۇل ماسەلە تۋرالى قانشا مۇمكىندىگىمىز بولسا دا، ەمىن-ەركىن سىرلاسپاعانىمىز وكىنىشتى. مەن بۇرىن مۇنى ەستىمەپپىن. ءبىراق، جالپى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وزدەرىنىڭ اراسىنداعى ەسەپ بويىنشا، جاپون شپيونى دەگەن جالامەن اتىلعانداردىڭ سانى الپىس جەتى مىڭنان اسادى. ال مەنىڭ كوزىمە تۇسكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ ىسىندە بۇل تۋرالى سۇراقتار بار، جاۋاپتار ءارقيلى. تەك سونىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحان عانا 1937 جىلعى جاۋابىندا «جاپونيا قايدا، ءبىز قايدا؟ جاپونيا سوعىس اشام دەسە، تاريح ساحناسىنان تۇسكەن الاش مەملەكەتىنەن رۇقسات سۇراي ما؟ ول تۋرالى سىزدەردە ءبىر ماعۇلمات بار ما؟ مەن الاشوردانىڭ پرەمەر-مينيسترى رەتىندە ونداي قۇجاتتى كورگەن جوقپىن. قول قويعان جوقپىن»، - دەيدى.
– دالانى جاپپاي جالماعان ورتتەن كەيدە ءبىر ءتۇپ ءشيدىڭ وقىستان امان قالاتىنى سياقتى، جاپپاي اتۋ مەن ايداۋ، اسۋ مەن جازالاۋدان امان قالعان ەكى ارىس – ءالىمحان ەرمەك ۇلى مەن مۇحتار اۋەز ۇلى. وسى ەكى ازاماتتىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنەن كەشىرىم سۇراپ جازعان حاتىن «احمەت بايتۇرسىن ۇلى جازدىردى» دەگەن ءسوز تۋرالى الۋان پىكىر بار. وسىنى ناقتىلاي كەتسەڭىز؟
– بۇل اڭگىمە، شىنىن ايتايىن، مەن جانە جايىق بەكتۇروۆ ارقىلى قازاق قاۋىمىنا تاراتىلعان. رەسمي قاعاز بەتىنە جازىلعانىن ايتىپ وتىرمىن. ال، ودان بۇرىنعى ءالجاپپار ءابىشوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ سياقتى ۇلكەن اقساقالدار بۇل دەرەكتى مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ وزىنەن، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرى رەتىندە ايتقان. مەن مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ جان الىپ، جان بەرىسكەن ەڭ سۇيىكتى شاكىرتى قايىم مۇحامەتحانۇلىنان ەستىپ، بەينەتاسپاعا دا، ءۇن تاسپاعا دا جازىپ، ءوزىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالادىم جانە «بەسىگىڭدى تۇزە» اتتى مونوگروفيامدا پايدالاندىم.
[caption id="attachment_8987" align="alignleft" width="445"]
ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ[/caption]
قايىم ەستەلىگىندە: «1956 جىلى تۇرمەدەن بوسادىم. بوساي سالا، مۇحتار اعاعا حابارلاستىم. ول «ەشقايدا سوقپا، الماتىعا كەل» دەدى. الماتى ءبىرىنشى ۆوكزالىنا ءتۇن ورتاسىندا كەلدىم. زالدا مۇحتار اعا باس كيىمىن كوزىنە ءتۇسىرىپ الىپ ۇيىقتاپ وتىر ەكەن. وياتتىم. كۇلاش پەن شارانىڭ كولىگىن سۇراپ الىپتى. سونىمەن مەنى ۇيىنە الىپ كەلدى. داستارحانعا وتىرا سالىسىمەن مەنەن «نە ساعىندىڭ؟» دەپ سۇرادى. مەن «اق اراق، اشۋلى اراق، ايبىندى اراق» دەپ باستالاتىن ولەڭىم بار ەدى، سونى وقي جونەلدىم. «ال ەندى تۇرمەدەگى اڭگىمەڭدى ايت، جالعىز جاتتىڭ با؟ كوپپەن وتىردىڭ با؟» دەپ سۇرادى. مەن: «جالعىز جاتتىم، ءوزىڭىز شە؟» دەپ ەم، «ءپالى، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە راحات بولدى. وتىز شاقتى ادامدى ءبىر باراققا قامادى. احاڭ، جاقاڭ ءبارىمىز اڭگىمەلەسەمىز، ءبىر اڭگىمەگە جارىپ قالدىق. سوندا ەرتەڭ سەنى سۇراققا الادى، مىنانى سۇرايدى، وعان بىلاي جاۋاپ بەرۋگە بولادى دەپ وتىراتىن. سول ايتقانى كوبىنە ءدال كەلەتىن. بىردە احاڭ «بىزدەر ايتقانىمىزدان قايتا المايمىز. حالىقتى الداۋعا بولمايدى. وبالىنا قالامىز. سەندەر جاسسىڭدار. مىنا مۇحتار مەن ءالىمحان ويىمىزدان قايتتىق دەپ كەشىرىم حات جازسا بولادى» دەدى. سودان كەيىن ءبىز كەشىرىم حات جازىپ، ءالىمحان ەكەۋىمىز بوسادىق» دەدى. سوندا «ءوزىڭىز ساتقىن ەكەنسىز عوي» دەپ ايتتىم. «نە؟ نە؟» دەپ مۇحتار اعا تۇسىنبەي قالدى. «سونداي ادامدى كىسى ساتا ما ەكەن» دەپ ەم، «سەن نە بىلەسىڭ، نە ءبىلۋشى ەڭ؟ سەن قايدا كەلىپ وتىرسىڭ؟ سەنى مۇندا كىم شاقىردى؟» دەپ ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى. سول كۇيىنشە لەكسياسىنا اتتاندى. مەن دە جۇمىسىما كەتتىم. ءبىراق، ارتىنان ىزدەتتىرىپ تاۋىپ الدى. كەيىن جىلاپ وتىرىپ جاعدايدى ءتۇسىندىردى. مۇحتاردى ەكىنشى رەت رەنجىتۋىم وسى ەدى» دەگەن ءسوزدى قايىم ماعان سوزبە-سوز ايتىپ بەردى.
– الاش زامانىنداعى ۇلتتىڭ ساياسي ەليتاسى مەن بۇگىنگى ساياسي ەليتانىڭ قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
– ەليتانىڭ قازىرگى ايىرماشىلىعى، ەگەر ەليتا بولسا، وتىرىككە ابدەن بەيىمدەلىپ الدى. ولار ءۇشىن ناقتى جول جوق. اللانىڭ جولى، پايعامباردىڭ اق جولى، اباي جولى، الاشتىڭ جولى، نۇرلى جول – ولارعا ءبارى ءبىر. قايسىسى وزىنە ىڭعايلى بولسا، سوعان تۇسە بەرەدى. باعىت-باعدارسىز. ءبىر پرينسيپ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن تۇراقتى ينتەلليگەنت نەمەسە ينتەلليگەنتتەر توبى از. وزگەسىن بىلاي قويعاندا، مەنىڭ كەيدە داۋىسىم قاتتى شىعىپ كەتەتىنى، ءقازىر قاي جوعارعى، ورتا، تومەن دەڭگەيدەگى وقۋ ورنىن الساڭىز «الاش ۇيىرمەسى»، «الاش ورتالىعى»، «الاشتانۋ عىلىمي مەكەمەلەرى» بار. سولاردىڭ كوبى كەشەگى الاشتىقتاردى ساتقان، ۇستاپ بەرگەندەردى اسپەتتەپ جاتادى. سولاردىڭ اتىن پايدالانباي-اق، باسقا ءبىر ات تاپپادىڭدار ما دەيمىن. كەشەگى سولار قارسى بولعان ماسەلەنى بۇگىن دە جۇرگىزىپ، سولار قارسى بولعان نارسەلەردەن يگىلىكتەنىپ وتىرعان ساياساتكەرلەرگە باسقا مۇمكىندىك جوق پا؟
– ساياساتكەرلەر دەپ وتىرعانىڭىز كىمدەر؟
– مىسالى، «اقجول» پارتياسى. ول – كاسىپكەرلەردىڭ، مەنشىك يەلەرىنىڭ پارتياسى. جەردىڭ استىن، ءۇستىن، جەردىڭ ءوزىن يەمدەنىپ وتىرعان مەنشىك يەلەرىنىڭ پارتياسى. ەندى الاش جولىمەن جۇرەمىز دەيدى. جەردى جەكە مەنشىككە اينالدىرۋ الاشتىڭ پرينسيپىنە قارسى. سوندا الاشتىڭ قاي يدەياسىمەن جۇرەدى؟ قالاي جۇرەدى؟ نەگە الاش يدەياسىن ساۋداعا سالادى؟ «ساۋداسى ار مەن يمانى» دەگەن وسى ەمەس پە؟ مەن الاشتى «اقجول» ارقىلى دامىتامىن دەگەن الاششىلدار كوپ. ەندى سوعان قالاي سەنەسىڭ؟ جالپى، ساياساتتا، عىلىمدا ەكىجۇزدىلىك ەڭ ءقاۋىپتى دۇنيە.
– ومىرلىك ۇستانىمىڭىزدى ءبىر سوزگە نەمەسە ءبىر سويلەمگە سىيعىزىپ ايتىڭىزشى؟
– مەن ەلدىڭ بارلىعىن باي بولسا دەپ تىلەيمىن. ءبىراق، باي ەكەنمىن دەپ، مەنى جاقتىرماي قويماسا ەكەن. مەن ەلدىڭ بارلىعىن اكىم بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. اكىم ەكەنمىن دەپ، مەنى باسىنباسا ەكەن. مەن ەلدىڭ بارلىعى عۇلاما بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ءبىراق، مەنى دە ساۋاتسىز ەكەن دەمەسىن. بولسىن. بولماسىن دەگەن وڭباسىن.
– تۇلعالىق ۇستانىمىڭىزدىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن ەڭ نەگىزگى ءۇش كىتاپتى اتاڭىزشى؟
– قالاي دەگەنمەن دە بۇل كوركەم ادەبيەت. ەڭ ءبىرىنشى «اباي جولى» رومانى. سونىڭ ىشىندە، ءازىمحان دەگەن الاش كەيىپكەرى بار تاراۋ. سوعان العاش شىعارما جازىپ، وسى الاش يدەياسى كىرىگىپ كەتتى. ودان كەيىنگى ۇستازىم جاڭگىر يسايىنوۆا: «مۇنى تۇسىنگىڭ كەلسە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقى» دەدى. سودان مەن ماعجاندى ءتۇسىندىم. ول شىعارمام تالاسقا تۇسكەن كەزدە، «ەندى وسىنىڭ ءبارىن تۇسىنگىڭ كەلسە، ساكەن سەيفۋليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقى» دەدى. سوڭىندا الاش – ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجانداردى وقىپ، سولار تۋرالى شىعارما جازىپ، مەكتەپتەن قۋىلۋمەن اياقتالدى.
– تۇسىڭىزدە بولسىن، ءاليحان بوكەيحانمەن كەزدەسسەڭىز، نە ايتار ەدىڭىز؟
– ول عايىپتىڭ ءىسى. ءبىراق، الەكەڭدى تۇسىمدە كوردىم. ماعان دەگەن ىقىلاسى دۇرىس، مەنى تۇسىنگەن سياقتى، ءجۇرىسىم دە كىشكەنە ەركىندەۋ، ءوزىمسىنىپ ماڭىنا باردىم. ءبىراق، ۇلى ادامدارعا ىلعي ەركەلەپ سويلەۋشى ەدىم. احاڭا، ابايعا ەركەلەي بەرەسىڭ تۇسىڭدە. الەكەڭە باتا المادىم. الايدا، سىرتقا تەپكەن جوق. مىسى باسىم. سول قالىپتى ساقتادى. كەيدە ونداي عايىپتىڭ دۇنيەلەرى بولادى.
– راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ەربول الشىنباي
