«قالا مەن دالا» گازەتى ءورىستىلدى بولسا دا، قازاق ءۇشىن، قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسەتىن، ويىن اشىق ايتاتىن باۋىرلارىمىزدى جاقىن تارتىپ، قوعامداعى سان ءتۇرلى جاعدايلارعا كوزقاراستارىن ءبىلۋدى ماقسات تۇتادى.
«تەك» ايدارىنىڭ بۇل جولعى قوناعى بەلگىلى بلوگەر، پيار-ديرەكتور – ەرلان اسقاربەكوۆ. نەگىزىنەن، بيزنەستىڭ ادامى. ءوزىن بلوگەر دەپ اتاماۋدى وتىنگەن. «ءقادىرى كەتىپ قالدى» دەيدى.
ەرلان «ەلىمىزدەگى رەسەيلىك تەلەارنالار ارانداتاتىن اقپار تاراتىپ وتىر» دەپ ۇندەۋ كوتەرگەن بەلسەندىنىڭ ءبىرى. «ورىستىڭ مەملەكەتتىك ارنالارىنىڭ اۋزىن بۋۋى كەرەك» دەپ باستاما كوتەرگەن. قازاقشا بىلمەيدى. «ءبىراق، تەگىمدى بىلەم» دەيدى. اقىندىعى دا بار.
«منوگوە بى وتدال چتوبى پيسات ستيحي نا كازاحسوم يازىكە...» دەپ جىرلاعان وسى ەرلان.
– ەرلان، ەلىمىزدەگى رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ حابار تاراتۋىنا شەكتەۋ قويۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپسىز.
– بۇل پەتيسيانى بىلتىر جازعانمىن، نەگىزى. ودان بەرى ءبىر جىل ءوتتى.
– سول كەزدەن بەرى نە وزگەردى، قانداي وزگەرىس بولدى؟
– كرەملدىڭ اقپارات قۇرالدارى ءبىزدى بيلەپ-توستەپ وتىر. مويىندايىقشى. قوعام دۋالانعان. تەلەارنانى قوسىڭىز: «ۋكراينا قۇردىمعا كەتۋدىڭ از الدىندا تۇر»، «اقش ازعىنداپ بارادى»، «باتىستا داعدارىستىڭ داۋىلى ەسۋدە»... وتىرىك. كەمسىتۋ. تۇتاس ۇلتقا ءتىل تيگىزۋ. ءبىزدىڭ اقپاراتتىق نارىق تەرىسكەي كورشىنىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الاتىن جاعدايدا ەمەس ەكەن. رەسەي بىزگە اقپاراتتىق سوعىس اشقان جوق، ءبىراق سونىڭ شالىعىنىڭ ءوزى ءبىزدى شالقامىزدان ءتۇسىرىپ جاتىر.
وزگەرىس بولدى. قوعامنىڭ، قازاقتاردىڭ ەكى نارسەگە كوزى جەتتى-اۋ دەپ ويلايمىن: ءححى عاسىردىڭ ادامى سياقتى ويلايتىن بولدىق. بۇل زاماندا كورشىگە سوعىس اشقان ەلدىڭ نە ەسى اۋىسقانىن، نە يمپەريالىق پيعىلىنان ءالى ايىقپاعانىن ۇعىندىق. ەكىنشىسى، سوعىس باستالعان جەردە اقپاراتتىق ايقاس تا كۇشىنە ەنەتىنىن، ال مۇندايدا بىر-بىرىنە اياۋشىلىق بولمايتىنىن بىلدىك. ءبارى ەمەس، ءبىرازى ۇعىندى. سولاي ويلايمىن. ءدال ءقازىر بۇعان قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن-اق كەز.
رەسەيدىڭ نەگىزىنەن مەملەكەتتىك ارنالارىنىڭ اۋزىن بۋۋ كەرەك. اسىرەسە، جاڭالىقتار مەن ساياسي توك-شوۋلار وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ جاتىر. شىندىقتىڭ ءوڭى اينالىپ كەتكەن. بىلسەڭىز، بۇلاردى مەملەكەت ەسەبىنەن رەترانسلياسيالاپ وتىرمىز.
بىلتىر باس پروكۋراتۋرا كابەلدى پاكەتتەگى ارنالاردىڭ ءتىزىمىن سۇزگىدەن وتكىزەتىنىن حابارلاعان. سەڭ قوزعالدى دەپ ويلاعان ەدىم. سودان بەرى ءۇنسىز. الگى وتىرىكشى، جالاقور ارنالاردى قىمبات پاكەتكە اۋىستىرىپ جىبەرۋ كەرەك. نەگىزى، ءار ادامنىڭ وزىنە ۇنايتىن ارنانى قالاۋىنا قۇقى بار.
– ۋكرايناداعى سوعىس ءبىزدىڭ كوپ نارسەگە كوزىمىزدى اشتى دەپ ايتۋعا بولا ما؟
– ءسىز دە، ءبىز دە مىنانى ۇعىنساق. بۇل بىزگە تۇك قاتىسى جوق بوتەن سوعىس. شىنى كەرەك، ماسكەۋ بىلگەنىن قىلسىن. تەك كرەملدىڭ ارانداتاتىن، ادامدى ادامعا ايداپ سالاتىن اقپاراتى ەش توسقاۋىلسىز بىزگە دە ۇيىلىپ-توگىلىپ جاتقانى الاڭداتادى.
– الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارىڭىزدا تەرىسكەي كورشىمىزدى كوپ سىنايسىز. بۇل كەيبىرەۋگە ۇناۋى، ال ەندى بىرەۋگە ۇناماۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بۇل تاراپتاعى ءسىزدىڭ ناقتى پوزيسياڭىز قانداي؟ مۇنداي جازبالاردى ۇپاي جيناۋ ءۇشىن جۇرگىزەتىندەر دە بار عوي؟
رەسەيدىڭ نەگىزىنەن مەملەكەتتىك ارنالارىنىڭ اۋزىن بۋۋ كەرەك. اسىرەسە، جاڭالىقتار مەن ساياسي توك-شوۋلار وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ جاتىر. شىندىقتىڭ ءوڭى اينالىپ كەتكەن. بىلسەڭىز، بۇلاردى مەملەكەت ەسەبىنەن رەترانسلياسيالاپ وتىرمىز.
– قازاقستانعا رەسەي كەرەك. اۋاداي قاجەت. ءبىراق، بۇگىنگى ساياساتى وزبىر، جاڭالىقتارى جالعان، قوعامى دۋالانعان رەسەي ەمەس. ءوزىنىڭ يمپەريالىق پيعىلىنان ايىققان، جيرينوۆسكيي سياقتى ساناسىزدار مەن ساۋاتسىزداردى بيلىككە ماڭايلاتپايتىن، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە دەموكراتيالىق دامۋعا تۇسكەن رەسەي كەرەك. مۇنداي ەلدى جۋىر ارادا كورەمىز بە، جوق پا، ول جاعىن بىلمەيمىن. بولجاي دا المايمىن.
– سۇحباتتىڭ باسىندا سىزگە بۇل ايداردىڭ ماقساتى قانداي ەكەنىن ايتقانبىز. ءبىراق، سىزگە قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزىن ءتۇسىنۋ مۇڭ ەكەن. بۇعان نە سەبەپ؟ قازاقشا ۇيرەنۋگە، سويلەۋگە نە كەدەرگى كەلتىرىپ ءجۇر؟ قانشا دەگەنمەن قازاقستاندا ءومىر سۇرەسىز، اراكىدىك بولسا دا قازاقى ورتادا بولاسىز. مۇنىڭ ءبارى ءسىزدى تۋعان ءتىلىڭىزدى ۇيرەنۋگە يتەرمەلەمەدى مە؟
– وسى ماسەلە جانىمدى قينايدى. قۇلقىم جوق دەپ ايتپايمىن. ءبىر كومپلەكس بار سىقىلدى. قازاقشا سويلەي باستاسام ەلدىڭ ءبارى ماعان قاراپ تۇرعانداي قۋىستانىپ، تۇتىعىپ قالامىن. ەل دە قىزىق. نە ايتادى ەكەن دەپ اۋزىڭا قارايدى. دەمەپ جىبەرىپ، ءسوزىڭدى جالعاپ جىبەرۋ جوق...
بۇل تاراپتا اعىلشىندار وتە اقىلدى حالىق. بۇدان 15 جىل بۇرىن بريتان كەڭەسىندە ىستەدىم. الگى ەلدىڭ تىلىندە ءمۇدىرىپ، ءسۇرىنىپ سويلەي الماي جاتسام دا: «اعىلشىنشاڭىز قانداي كەرەمەت!» دەپ قولپاشتاي جونەلەدى. ارينە، وتىرىك ايتادى. بەتتەرى بۇلك ەتپەيدى. مۇنى ءوزىم دە بىلەم. ءبىراق، مۇنىڭ ءوزى ادامعا ۇلكەن كومەك. كادىمدىگىدەي سەنىپ قالاسىڭ. ارقاڭ كەڭىپ، اجەپتاۋىر ەركىڭ سويلەيسىڭ.
ەندى ءبىر 10-15 جىل كۇتەيىكشى. كۇللى قازاقستان قازاقشا سويلەيتىن بولادى. جاعداي وزگەرۋدە. قوعامدىق ورتا قازاقىلانىپ بارادى. ءورىستىلدى قازاق رەتىندە مۇنىڭ ءبارىن باقىلاپ، كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىن.
ءيا، تۋعان ءتىلىمدى شالا-پۇلا... جارايدى، مويىندايىن، مۇلدەم بىلمەيمىن. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەردىڭ قاتارىنا كەشىگىپ قوسىلاتىنداردىڭ ءبىرى مەن بولارمىن. كوپ نارسە كەدەرگى بولدى. ونىڭ ءبارىن تىزبەلەۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.
مەن – قازاقپىن. شالاقازاق تا، ماڭگۇرت تە ەمەسپىن. «قىزىل يمپەريانىڭ» قياناتىن، اقتابان-شۇبىرىندىنى، 32-33 جىلداعى اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىندى، 86 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن، ءبارىن دە بىلەمىن. اتتەڭ، ءتىلىم ورىسشا شىقتى. وسال تۇسىم وسى. ءبىراق، ءتىلىمدى بىلمەسەم دە، تەگىمدى بىلەم جانە قازاقتى سىزدەردەن كەم سۇيمەيمىن. ارتىق بولماسا...
– ول كەزگە دەيىن ءورىستىلدى قازاقتارعا اقىل كىرەر مە ەكەن...
– سوسىن «ءورىستىلدى قازاقتار قازاق تىلىنە ىشتەي بولسا دا قارسى، جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە تۇتاس ەلدىڭ ءقازاقتىلدى مەملەكەتكە اينالۋىنان قورقادى» دەگەن اڭگىمەنى كىم شىعارىپ ءجۇر؟ جاس كەزىمدە ولەڭ جازدىم. ورىسشا. «منوگوە بى وتدال چتوبى پيسات ستيحي نا كازاحسوم يازىكە...» دەپ جازعانىم بار. شىن ءسوزىم. قازاقشا ولەڭ جازۋ ارمانىم ەدى.
– «شالاقازاقتار دەگەن تەرميندى ءبىزدىڭ سوزدىك قوردان مۇلدەم الىپ تاستاساق قۋانار ەدىم» دەپسىز. نەگە؟
– جامان ەستىلەدى. مەن – قازاقپىن. شالاقازاق تا، ماڭگۇرت تە ەمەسپىن. «قىزىل يمپەريانىڭ» قياناتىن، اقتابان-شۇبىرىندىنى، 32-33 جىلداعى اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىندى، 86 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن، ءبارىن دە بىلەمىن. اتتەڭ، ءتىلىم ورىسشا شىقتى. وسال تۇسىم وسى. ءبىراق، ءتىلىمدى بىلمەسەم دە، تەگىمدى بىلەم جانە قازاقتى سىزدەردەن كەم سۇيمەيمىن. ارتىق بولماسا...
ورىستىڭ ورتاسىندا جۇرگەن ادام رەتىندە ايتايىن، ءبىزدىڭ بولىنگەنىمىزگە بىرەۋلەر ءماز بولىپ كۇلەدى. مىسقىلدايدى. سولارعا مازاق بولىپ ءجۇرمىز. بىزگە كۇلەتىندەر، مازاق قىلاتىندار – ءوز ىشىمىزدە ءجۇر. سوندىقتان «شالاقازاقتار» دەپ اتاماڭدارشى، وتىنەمىن. وزگەسىن قايدام، ءوزىم بۇعان قاتتى قىنجىلامىن، جۇرەگىم اۋىرادى. ونسىز دا از قازاقتى ءوزارا ارازداستىرعاننان نە پايدا؟
تۋعان ءتىلىن تازا بىلەتىندەر ءبىر نارسەنى بۇرىس تۇسىنەدى. جاسىرمايىن، «ءورىستىلدى قازاقتار قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قارسى» دەپ ويلايدى. بالكىم، بۇل ءبىزدىڭ ارامىزداعى ديالوگتىڭ جوقتىعىنان شىعار.
– كىنالى كىم؟
– ونى ىزدەمەي-اق قويالىقشى. ءورىستىلدى قازاقتىڭ اراسىندا حالقىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جانە قازاقتىڭ اتىن ايداي الەمگە تانىتۋدى ارماندايتىن ازاماتتار كوپ. ولار مۇنى سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەپ ءجۇر. بالكىم، مۇنى كورە بىلەتىن كوز كەرەك شىعار...
– راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن، دۋمان بىقاي
